Як працуецца ў былой майстэрні Сержука Цімохава?
— Так, з Рытай Цімохавай дзелім сёння гэтую майстэрню. Сержукоў дух тут застаўся, дый працы таксама... Жыццё працягваецца, і сёння гэта — пасля пэўнага перапынку — цалкам працоўнае месца.
Вы скончылі Тэатральна-мастацкі інстытут (цяпер — Акадэмія мастацтваў) па спецыяльнасці, якая сёння называецца «графічны дызайн», у далёкія савецкія часы. На што нацэльвалі тады студэнта, на выкананне якіх функцый?
— Насамрэч тады спецыялізацыя прамысловай графікі была адной з самых прагрэсіўных у нашай мастацкай акадэміі, а потым стала ўвогуле запатрабаванай і моднай. Школы графічнага дызайну як такой у нас не было, яна быццам паўстала на голым месцы. Сёння шмат хто згадвае, якім закрытым было савецкае грамадства, як цяжка было даведацца пра тое, што адбывалася ў сусветным працэсе, але мы, напрыклад, былі ў курсе ўсіх найноўшых плыняў, бо можна было выпісаць ці ў бібліятэках пагартаць часопісы, нават з капіталістычных краін.
Вы свядома пайшлі на прамысловую графіку? Чым планавалі займацца па сканчэнні інстытута?
— У Мінскім мастацкім вучылішчы я закончыў аддзяленне мастацкага афармлення, але ніхто з нас «афармілаўкай» займацца не хацеў, прагнулі выключна творчых задач. Таму на прамысловую графіку ішоў свядома. Мне заўсёды — яшчэ з дзяцінства — падабалася прыгожае пісьмо: дакладная лінія, вытанчаны росчырк. У вучылішчы адным з любімых прадметаў сталі «шрыфты». Прадмет «анатомія» падабаўся таксама, адчуваю тут сугучча з архітэктонікай шрыфту. Дый увогуле ў маленькай літары можна ўбачыць космас усяго мастацтва, нездарма ўсе вялікія займаліся шрыфтамі.
Так, напрыклад, гатычны шрыфт і гатычны храм маюць агульныя прынцыпы будовы.
— Ці рымскі капітальны — аснова сучасных шрыфтоў, нічога лепшага пакуль не створана. На дыплом мы з сябрамі — Сяргеем Цімохавым, Пётрам Русаком, Генадзем Драздовым — зрабілі праект па рэканструкцыі Маламажэйкаўскай царквы. Спланавалі музейнае памяшканне, макеты вітражоў і графічныя працы.
Гэта была замова?
— Не, наша ініцыятыва. Калі мы ў вучэльні абаранялі дыплом, загадчык кафедры інтэр’ера Тэатральна-мастацкага інстытута запрасіў нас усіх паступаць да яго, але ўсе ўжо вызначыліся ў сваім выбары і ніхто не падаў дакументы на інтэр’ер. Сяргей Цімохаў пайшоў на манументальнае, іншыя на графіку і жывапіс. А я — на прамысловую графіку, яна ж — графічны дызайн. У 1979 годзе такі тэрмін, як «дызайн», афіцыйна не ўжываўся. Але там віравалі новыя ідэі, праходзілі фармальную кампазіцыю, колеразнаўства — усё цалкам упісанае ў еўрапейскі кантэкст. Шрыфты выкладаў прафесар Павел Семчанка. Працягу маёй любові да шрыфтоў ён вельмі паспрыяў. Яго заслуга ў тым, што ён пазіцыянаваў гэты прадмет як вельмі важны. Гэта было няпроста.
Ну так, каліграфія — самадастатковае, асобнае мастацтва.
— Паводле розных класіфікацый — па-рознаму, але, напрыклад, у Кітаі — так, гэта асобны від мастацтва, прычым пэўны час творы каліграфіі цаніліся вышэй за жывапіс ці графіку. Дык вось, Павел Семчанка — чалавек-самародак, да многага даходзіў сам. Яго школа выкладання заснавана на англійскай каліграфіі — пісьме з націскам. Але магчымасці тут неабмежаваныя. Ёсць вялікая таямніца ў тым, як гэтае пісьмо пераходзіць у мастацтва. Нашы класікі-мэтры абураліся, што ў нас у Саюз мастакоў ужо за чыстапісанне прымаюць. Аднак каліграфія — вельмі энергетычна затратнае мастацтва, ты павінен сканцэнтравацца і ў адным росчырку, у адным руху выкласці ўсю сваю энергію.
Усё мастацтва па-свойму простае і па-свойму складанае. У каліграфіі цяжка падмануць — тут ты адкрыты, ты — навідавоку. Я, напрыклад, па подпісе пад дакументам магу шмат чаго сказаць пра чалавека. Магу прадбачыць, што чакаць ад чыноўніка, які рэзалюцыю наклаў на тваю заяву.
Аўтар мусіць быць шчырым, і калі гэтая шчырасць непадробная, то яна перадаецца гледачам.
Як вы пачынаеце працу? З эскіза ці, можа, размінкі?
— Эскіз тут немагчыма зрабіць. Магу толькі слова, напрыклад, запісаць, каб у працэсе нічога не прапусціць. Але апошні час я займаюся вобразнымі кампазіцыямі на аснове літары, штрыха — з уласнай мелодыкай, рытмікай. На каліграфію, на маю думку, лепш глядзець, а не чытаць яе...
Аднак значэнне слова мае сваю важкую ролю ў структуры вобраза, ці не так?
— Рух, лінія — гэта таксама пісьмо. Шмат галін у каліграфіі. Напрыклад, вось абстрактная кампазіцыя ў мяне, проста дынамічныя лініі, усе, праўда, бачаць птушак.
Чаму трэба шукаць нешта пазнавальнае? Можна праз сузіранне ісці за лініяй?..
— Усе мы ў дзяцінстве гулялі з вобразамі, назіраючы за аблокамі. Але любое тлумачэнне спрашчае выяву.
У вас тут у майстэрні — два сталы. На адным дошка і інструменты для пісьма. Другі больш строгі — толькі камп’ютар. Ці проста вам змяніць інструмент?
— Камп’ютар — такі ж інструмент, як пэндзаль, стыло. Але, падмурак маіх кампазіцый — малюнак рукой, скампанаваць пасля можна і на камп’ютары: якая розніца, як ты кампазіцыю ствараеш. Аднак у аснове рука, бо яна дапамагае думаць, мышка не так дапамагае, і нават планшэт. Аловак, пёрка, пэндзаль, папера — зусім іншыя адчуванні. Фактура паперы...
Гэтыя мануальныя практыкі вам яшчэ патрэбныя?
— Яны абсалютна патрэбныя, прычым — кожны дзень. Калі ты нейкі час не пазаймаешся, вяртаешся да гэтага аркуша — і высвятляецца, што нічога не ўмееш, а потым пачынаеш кратаць рукой, пахрустваюць суставы, ты ловіш гэты рух — і ў цябе нешта атрымліваецца.
У каліграфіі калі падчас пісьма задумаешся, куды рухацца, то нічога не атрымаецца, ты павінен ад пачатку ўсё ведаць. Прадбачыць. Вырашаеш вобраз слова ці фразы, нейкія акцэнты расстаўляеш, а пра саму форму не думаеш. І чым ты большы майстар, тым палітра твая разнастайнейшая. Чым больш чалавек інтэлектуальна развіты, тым больш рухі ў яго гарманічныя, тым больш майстэрскую лінію можа правесці.
У верасні пройдзе выстава шрыфту і каліграфіі «Літарт–2017», прысвечаная скарынаўскай тэме. І вы будзеце браць удзел шрыфтавымі кампазіцыямі...
— Гэта будзе не скарынаўскі, а сучасны шрыфт, дакладней — маё ўяўленне пра тое, што было б, калі тагачаснае пісьмо паслядоўна і бесперапынна развівалася — пяць стагоддзяў запар.
Я бяру вобраз той кніжнасці, які ён быў і які мог быць цяпер. Усе лацінскія шрыфты развіваліся эвалюцыйна, а наша кірыліца — рыўкамі. І сёння відавочна, што кірыліца стала інтэрпрэтацыяй лацінкі, усе яе шрыфты — лацінскія, механічна перакладзеныя. Калі па вялікім рахунку, то літара «А» ў лацінцы і кірыліцы — розныя літары. Гэта пайшло ад рэформы Пятра І — з тых часоў кірыліца стала інтэрпрэтацыяй лацінкі. Графічны дызайнер таго часу працаваў, відаць, у лацінскай традыцыі. А скарынаўскае кірылічнае пісьмо мае ў традыцыі напаўустаўное. Грэчаскае пісьмо — падобнае.
Нашае пісьмо магло быць зусім іншым. Сучасным, але іншым па формаўтварэнні. Ясна, што былі б нейкія запазычванні, але не на столькі ж.
Ёсць прыклад Статуту 1588 года. Здаецца, там рукапісныя літары, але насамрэч — друкаваныя, зробленыя на аснове беларускага скорапісу. Бо рукапісныя шрыфты праходзілі эвалюцыю, падобную ў любой пісьмовай культуры, — манументальныя шрыфты (гэта наша ўстаўное пісьмо), вывераныя па вертыкалі і гарызанталі, літары ўпісваюцца ў больш-менш квадратныя формы. Потым узнікае патрэба ў хуткасці, з’яўляецца дынаміка, затым мы пачынаем звяртацца да скорапісу, і хуткасць прасочваецца ва ўсіх пісьмовых сістэмах — і ў лацінскім алфавіце, калі на аснове курсіваў сталі будавацца друкарскія шрыфты, потым антыквы ў эпоху Адраджэння, калі яны вярнуліся да рымскага капітальнага.
Немагчыма сучаснаму дызайнеру нешта новае спраектаваць без ведання гістарычнага пласта.
Вы запаўняеце гістарычны прагал?
— Я такія амбітныя задачы не стаўлю. Задачы эстэтычныя, гэта — мастацкія спробы. У праектаванні шрыфту ёсць як мінімум дзве складанасці.
Ёсць задача, каб ён лёгка ўспрымаўся, без намаганняў. Існуе графема — шкілет літары, а тое, што ты на шкілет накладаеш, гэта ўжо пластычны вобраз, але стылістычна ўсе літары аднаго шрыфту павінны быць блізкія. І ёсць задача — зрабіць шрыфт адметным. Шрыфты адрозніваюцца па нюансах, непадрыхтаваны чалавек розніцы наогул не бачыць...
Нехта з усходніх майстроў сказаў, маўляў, калі вы гаворыце пра каліграфію, дык трэба гаварыць пра што заўгодна, толькі не пра каліграфію.
Давайце тады пра культурную падаснову...
— У нашай культуры — свядома ці падсвядома — закладзена эклектыка. А пісьмо ўтрымлівае код, які ўздзейнічае на чалавека з дзяцінства. Не ведаю, добра тое ці кепска, але гэта трэба ведаць, калі займаешся шрыфтамі. Як з ежай: у адной культуры нейкая страва — смачная, у іншай — проста непрымальная.
Няма правільнага і няправільнага пісьма. Ёсць традыцыі, што развіваюцца, але прагрэс тут — паняцце ўмоўнае. Вось кітайцы не перайшлі на алфавітнае пісьмо, хоць яно лічыцца больш прагрэсіўным... І мы такія, якія ёсць, дзякуючы ў тым ліку нашаму культурнаму коду.