“Пакроў” для Веткі — імя храма, асвечанага на землях ВКЛ у 1695 годзе. Ён праславіў само паняцце “Веткаўскай царквы”. “Казанская”, паводле легенды, — цудатворны старажытны абраз, які прынеслі на руках праз цёмныя калужскія і бранскія лясы з Масквы заснавальнікі Веткі…
“Спас Нерукатворны” — першая ікона, адбітак твару Хрыста на палатне. Слаўны па ўсім свеце “Мандыліён” у стараабрадніцтве набірае асаблівую сілу. Змагары за ўласную культуру — ці яе семіётыкі? І ўжо ў ХVІІІ ст. “Іконамі і кнігамі Ветка забяспечвала ўвесь стараабрадніцкі свет...” Таму “Спас Нерукатворны” прадстаўляе голас мастака-веткаўчаніна і таямніцы іканапісу.
Самую вялікую разнастайнасць іканаграфічных зводаў прадставіла выява “Міколы” — і ўсе былі запатрабаваныя працавітымі веткаўчанамі і развітыя стараннымі іканапісцамі.
ДЫЯЛОГ
Вялікая Зялёная зала з яе завітрынным “Зазеркальем-Залюстроўем” першапачаткова вызначыла тэму сваіх праектаў: Чалавек і прырода. Артэфакт і стыхія. Любыя экспанаты, апускаючыся ў дадзены хранатоп, выбудоўваюць свае паведамленні ў семіятычным ключы. Стварэнне ўласна культурнага тэксту — са стыхійных складнікаў яго субстанцыі. Здабыццё голасу і ўсхваляваная гаворка — нам сённяшнім — з глыбіні, можа быць, нашага ўласнага неразумення і нематы. Гэта значыць, дыялог. На гэты раз — з іконай Веткі.
Напрыклад, адна сцяна залы пагрузілася ў цёмны ценявы каларыт глыбокага чорна-зялёнага адцення. На ёй — чатыры “Спасы”. Абліччы — з цемры. Так будаваўся сам іканапіс: з колеру хаосу і прыбыцця, са складанага маляўнічага складу, які называецца “санкір” (“Вазьмі чэрвлені і галубца, празелені і вохры, чарніла і крыху кінавары”). З гэтага маляўнічага “вапнога ўладкавання”, прыведзенага і вернутага ў сумесь і хаос, вылепліваецца вохрамі-глінамі чалавечая плоць. Выяўляюцца зялёныя цені зямлі… Струменіцца пад скурай кроў-кінавар, і ў канцы тварная прырода чалавека “прабяляецца” маланкавым святлом ператварэння.
АСВЯТЛІЦЬ ШЛЯХ
Гэтую сімвалічную і семантычную тэхналогію паклалі ў аснову экспазіцыі арганізатары выставы. І яе мэта падобная на спосаб старога іканапісца: высветліць, асвятліць шляхі стварэння веткаўскай школы іканапісу… Напрыклад, “Спас Нерукатворны”, у ім бачны прыёмы “лічнога пісьма”. Відаць, што з “жывападобнай выявы” XVII ст., з традыцыі Аружэйнай палаты. Аднак і з пасадскай вечавай вольніцы Вялікага Ноўгарада — з яго шчырасцю погляду і пунсовай пульсацыяй кінавары. З паволжскага псіхалагізму — але і з беларускай дэмакратычнасці, што ўвайшла ў веткаўскую этнічнасць і сардэчнасць.
Або Залюстроўе. Паміж вітрын-слупкоў адкрываецца завітрынная прастора, што дазваляе прэзентаваць у экспазіцыі ўяўлены свет. Гэтым разам — на вобраз мясцовага летапісу: “І тыя слабоды, як прасьветлыя гарады расстаўленыя…”. Банеры ад падлогі да столі павялічылі архітэктуру храмаў, намаляваных у веткаўскіх “Пакровах”, і сыходзяць кулісамі ўглыб. Здаецца, уваходзіш у невядомы горад і ў шматлюдныя цэрквы, і званіцы звоняць… Так веткаўчане XVIII ст. адчувалі прыгажосць свайго быцця: “На Ветцы жыць добра: мірна і вольна...”
Так, веткаўскі “Пакроў” — першы асвячоны тут у 1695 годзе вобраз Пакроўскай царквы, а праз Ветку праходзіла, па падліках сучасных статыстыкаў, да ста тысяч чалавек у год… Такія вось “Пакроўскія вароты”, з франтонамі храмаў, якія змяняюцца: базіліка Влахерн Канстанцінопаля, старажытнаруская Сафія і ракако, як у Полацкай Сафіі, і класіцызм, і хатні маленькі ўтульны вобраз стараабрадніцкіх маленных. Для нас жа — партал у часе.
ГАРУСКА ДЛЯ КАХАНАЙ, ШКІПЕРЫ І ПЛЫТАГОНЫ
А што ж “Казанская”? Засяродзімся на самым абліччы Марыі, і на любові веткаўчан апранаць сваю Мадонну: вось рыза кованая, з грабеньчыкамі ракайля, а вось шытая сечаным перламутрам, са жаная шклом і каменьчыкамі, уся — як вясновы свет, з каляровымі цюльпанамі, пакрытымі божай расой... Не было дома без “Казанскай”. І па восені, на халодную лістападаўскую “Казанскую”, вярталіся з далёкіх заробкаў і гарадоў мужчыны-стараабраднікі: кожны нёс за пазухай каляровую шаль: шаўковую атласку ці кашаміравую гаруску — для сваёй каханай…
Веткаўскія купецкія слабоды, “якія захапілі ў свае рукі ніткі гандлю паміж левабярэжнай Украінай і Беларуссю”... Будаўнікі судоў на верфях Веткі, Лоева і Радулі, якія, па энцыклапедыі, “забяспечвалі суднавым складам Дняпроўскае суднаходства”. Цесляры і муляры, будаўнікі, якія ўвасаблялі мары заморскіх архітэктараў ва ўсіх сталіцах… Суднавыя “атаманы”, шкіперы, капітаны і плытагоны — такі пералік веткаўскіх прафесій робіць зразумелым папулярнасць самага “пуцявога” святога — Міколы-цудатворца. Заказчыкі — будаўнікі і купцы-падрадчыкі будаўнічых арцеляў — сачылі, каб і на іконах усе палаты-харомы Міколавых цудаў правільна і пераканаўча выбудаваны былі, хоць і ў самым мініяцюрным кляйме 32-клеймавага жыцейнага абраза. А маракі-рачнікі-воднікі, плытагоны і паромшчыкі, берліншчыкі, лоцманы і капітаны новых, зіхоткіх меддзю параходаў усё ж Міколавы абразок насілі. Абраз “Міколы Мажайскага” ў хаце за гонар лічылі мець. Ды і ўсе дзеці, што на рэках раслі, любаваліся кучаравымі хвалямі марскімі і крутабокімі караблікамі, якія ратаваліся Міколам, а ён жа лёгка ходзіць і па саміх водах… Купцы — тыя мелі ў жыціі Міколы ўзор для праведнага бізнесу — з сумленнасцю слова і разваротлівасцю дзеянняў: “хуткі памочнік” і гарант крэпасці абяцання!
Яшчэ, мяркуюць, веткаўскі звод — знакаміты “Мікола Адводзячы”. Яго суровы погляд накіроўваўся ўбок, за левае плячо малельніка. Адводзіў дэмана-беса, адначасова — адводзіў ад бед і смуткаў. І гэты кірунак вачэй святога беспамылкова і парадаксальна звязаў старажытны, дахрысціянскі архетып левага і правага, касога і прамога; а таксама — візантыйскі ўзор з трапятлівасцю мігу — у ракурсе аблічча — перад падзеннем Канстанцінопаля… А яшчэ — рытарычны прыём дыялогу Новага часу!
Няпростыя задачы выставы — і тым глыбейшая яе мова, і больш каштоўныя яе вынікі. Падобна, дыялог атрымаўся!
Галіна НЯЧАЕВА, намеснік дырэктара Веткаўскага музея стараабрадніцтва і беларускіх традыцый імя Фёдара Шклярава
Фота Аляксея СМЫКА.