Аўтары

Міжнародны дзень аховы помнікаў і памятных мясцін сёлета надзвычай удала супаў з рэспубліканскім суботнікам. Пагатоў, ужо не першы год у нас ёсць традыцыя адзначаць гэтае свята з рыдлёўкай або сякерай у руках — падчас талакі на тым ці іншым аб’екце спадчыны, які патрабуе нашага ўдзелу.

75 гадоў таму, у сакавіку 1944 года, нямецкай арміяй напярэдадні адступлення з Гомельшчыны былі створаныя Азарыцкія лагеры смерці. У іх гвалтоўна ўтрымлівалі каля 50 тысяч чалавек, каля 20 тысяч з іх загінулі. Сёння частка даследчыкаў лічыць, што гэта была спроба выкарыстання цывільнага насельніцтва ў якасці своеасаблівай біялагічнай зброі — у лагерах была справакаваная і пашыраная эпідэмія тыфу, якая, паводле задумы нямецкага вайсковага кіраўніцтва, павінна была спыніць наступ савецкай арміі. Лагеры ля Азарычаў існавалі толькі дзевяць дзён, але былыя вязні падкрэсліваюць, што гэта былі самыя страшныя дні ў іх жыцці, якія ім удалося перажыць толькі цудам.

На гэтых выхадных па ўсёй краіне праходзіць дзясяты Фэст экскурсаводаў, традыцыйна прымеркаваны да Міжнароднага дня помнікаў і гістарычных мясцін. Задума, якая ўзнікла ў коле гідаў ды краязнаўцаў у 2008 і была рэалізаваная на наступны год, вылілася ў цікавы і надзвычай папулярны праект. Калі першы фэст у 2009 годзе налічваў толькі 25 экскурсій, то сёлета з 10 да 22 красавіка адбудуцца каля 300 экскурсій, прычым не толькі ў Беларусі, але і за яе межамі — у тым ліку ў Мадрыдзе, Празе, Вільні, Беластоку, Даўгаўпілсе і Маскве. Арганізатарамі фэсту сёлета выступаюць Беларускі камітэт ICOMOS, Нацыянальнае агенцтва па турызме і Беларускі фонд культуры.

Амаль усе больш-менш буйныя гарады Беларусі выраслі на месцы старадаўніх замкаў — драўляных ці мураваных. Амаль усе гэтыя замкі былі дарэшты зруйнаваныя — і толькі некаторым з іх пашчасціла ацалець хаця б фрагментарна. Ад адных замкаў засталіся руіны, ад іншых — гарадзішчы і земляныя валы. А некаторыя замкі зніклі з аблічча зямлі і з людской памяці амаль дарэшты. Але і яны пакінулі сляды, амаль няўлоўныя сярод пазнейшай гарадской забудовы. Знайсці іх найцяжэй — але тым цікавей шукаць.

Абеліск на салдацкай магіле — досыць звыклая частка тыповага беларускага краявіду. Тыя войны, што пракаціліся па нашай зямлі, пакідалі па сабе і такія сляды. Многія пахаваныя ў нас савецкія салдаты — родам з далёкіх ад Беларусі мясцін, і сваякі дагэтуль шукаюцьіх магілы. Як не даць памяці пра палеглых знікнуць — і зрабіць яе даступнай для ўсіх? На пачатку года ў інтэрнэце з’явіўся сайт праекта “Ваенныя мемарыялы Беларусі”(belmemorial.by). Яго завадатары ставяць перад сабой мэту стварыць адкрытую базу воінскіх пахаванняў на тэрыторыі нашай краіны, з дапамогай якой кожны здолее адшукаць інфармацыю аб салдатах розных войнаў, якія знайшлі спачын у беларускай зямлі.

Нават тыя, хто апошнім разам бываў у Гальшанах усяго які год таму, сёння знакаміты на ўвесь край замак не пазнаюць. Яго паўночная вежа — яшчэ нядаўна паўзруйнаваная — ужо цешыць вока бялюткай свежай тынкоўкай. Адноўленая і накрытая дахам, на якім красуецца флюгер, звонку яна ўжо выглядае амаль завершанай — хаця наперадзе яшчэ даволі працы. Каб паспець своечасова, работы па аднаўленні не спыняюць нават узімку.

Не так даўно была апублікавана пастанова Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь аб зацвярджэнні праекта зон аховы гісторыка-культурных каштоўнасцяў у Цэнтральным раёне Мінска. Гэты дакумент, між іншага, вызначае зону рэгулявання забудовы, у якую ўвайшлі і кварталы паваенных дзвюхпавярховак, вядомыя сёння пад назвай Асмалоўка: у межах вуліц Багдановіча — Кісялёва — Куйбышава — Камуністычнай.

Апошняя вайна прынесла Мінску не толькі разбурэнні. Яна пакінула па сабе і шматлікія сляды — месцы гібелі соцень тысяч людзей, забітых акупантамі і іх памагатымі альбо памерлых ад голаду ці хваробаў у нялюдскіх умовах канцэнтрацыйных лагераў. Гутарачы з простымі мінчукамі — асабліва старэйшага пакалення — не раз пераконваўся ў тым, што памяць пра вайну дасюль жыве ў свядомасці гараджан. Ды, на жаль, яна з часам сціраецца, скажаецца і разыходзіцца з рэальнасцю — што, пэўна, непазбежна. У любым раёне горада вам могуць паказаць дамы, якія, паводле чутак, стаяць на касцях ахвяраў апошняй вайны — але не заўсёды гэта будзе адпавядаць праўдзе. І ў той жа час, многія рэальныя месцы трагедый забытыя, а людзі, якія жывуць побач, нават аб іх не задумваюцца. Як выправіць такую сітуацыю? Як данесці да сучаснікаў інфармацыю пра трагічныя старонкі гарадской гісторыі? Урэшце, як прадухіліць спекуляцыі на тэме “горада на костках”?

Апагеем святкавання 75-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецкіх захопнікаў, натуральна, стане 3 ліпеня. Але многія нашы гарады адзначылі гэты юбілей куды раней. Яшчэ 23 верасня 1943 года падчас фарсіравання Дняпра савецкія авангарды ўвайшлі ў першы населены пункт БССР — пасёлак Камарын (цяпер у Брагінскім раёне). А да лютага наступнага 1944 года была вызваленая пятая частка тэрыторыі сённяшняй Беларусі з двума тагачаснымі абласнымі цэнтрамі — Гомелем і Мазыром. Дарэчы, у баях на подступах да апошняга быў цяжка паранены і знакаміты сёння мастак Леанід Шчамялёў. Пра першы этап вызвалення нашага краю, які папярэднічаў знакамітай аперацыі “Баграціён”, распавядае выстава ў Беларускім дзяржаўным музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Як патлумачыла загадчыца навукова-экспазіцыйнага аддзела музея Святлана Прыбыш, яе назва — “Мы ідзём да цябе, Беларусь” — узятая з перадавіцы франтавой газеты “За Радзіму”, якая распаўсюджвалася сярод байцоў увосень 1943 года.

На Воранаўшчыне і дасёння мясцовы люд засцілае мэблю або вешае на сцены тканыя посцілкі і дываны. Ужываюць іх і на вяселлі, і падчас пахавання — ва ўсе важныя моманты жыцця. Неўзабаве традыцыйныя тэхнікі ткацтва з таго краю атрымаюць статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці. Такое рашэнне было прынятае 19 снежня на пасяджэнні Рэспубліканскай навукова-метадычнай рады па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны.