“Нявінны” здымак, зроблены скульптарам і мастацтвазнаўцам Паўлам Вайніцкім пад час сёлетніх праглядаў у Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў ды змешчаны на ягонай старонцы ў сацыяльнай сетцы, нечакана спарадзіў бурную палеміку адносна сутнасці і прынцыпаў айчыннай мастацкай адукацыі. Што цікава, яна разгарнулася пераважна паміж тымі творцамі, збольшага — мастакамі, якія маюць у сваім актыве дыплом той самай БДАМ і па гэтай прычыне “валодаюць тэмай” знутры. “Нічога не змяняецца: прыгадваю, дваццаць гадоў таму было прыблізна тое ж самае” — менавіта з гэтага подпісу пад фота і пачалася палкая дыкусія наймалодшага на сёння і сярэдняга пакаленняў у мастацтве, што жывуць у сталіцы, рэгіёнах і наогул за мяжой. Са згоды ўдзельнікаў, змяшчаем найкавейшыя фрагменты абмеркавання, якое можна прачытаць у адкрытым доступе і цалкам.
Андрэй ЗАДОРЫН: — Дык а што павінна змяніцца ў акадэмчінай адукацыі?
Сяргей ДАНІЛАЎ: — Сапраўды, БДАМ пазіцыянуе сябе менавіта як акадэмічная школа, іх не так шмат у свеце і засталося. Галоўнае, каб узровень не падаў з гадамі. А творчасць — справа індывідуальная...
Павел ВАЙНІЦКІ: — Я не сцвярджаю, што нешта павінна змяніцца, хутчэй, настальгірую па сваім шчаслівым студэнцтве.
Інэса КУР’ЯН: — Прынамсі, фігура жанчыны дакладна павінна змяніцца. Цяпер іншыя стандарты.
Андрэй ЗАДОРЫН: — Студэнты, мабыць, лепяць па памяці: дваццацігадовай, яшчэ дзіцячай..
Павел ВАЙНІЦКІ: — Зрэшты, апошняе і насцярожвае: навучанне паводле шаблонаў пазамінулага стагоддзя. Зразумела, што — акадэмізм, і гэтак далей, але... Апрача ўмення па-майстэрску выяўляць чалавечае цела, мастаку патрэбна маса іншых рэчаў, якім тут не вучаць.
Кацярына СУМАРАВА: — На мінулым тыдні бачыла ў горадзе дзяўчыну вучылішчна-акадэмічнага веку, на выгляд цалкам сучасную. У ейных руках было палатно. Дзеля цікавасці зірнула… І што я там убачыла?! Сядзіць даярка ў хусцінцы і доіць, натуральна...
Павел ВАЙНІЦКІ: — Вяртаемся ў сацрэалізм?
Вадзім ДЗМІТРОНАК: — Паша, а хіба мы з яго выходзілі?
Павел ВАЙНІЦКІ: — Сацрэалізм застаўся ў СССР.
Кацярына СУМАРАВА: — А што я тады бачыла на мінулым тыдні?..
Павел ВАЙНІЦКІ: — Праблема — акурат у адукацыі, асабліва мастацкай, якая існуе паводле сацрэалістычнай інерцыі. Так, наша фішка – акадэмічная школа. Але... апрача ўмення па-майстроўску выяўляць чалавечае цела, мастаку патрэбна маса іншых рэчаў, якім тут не вучаць.
Андрэй ЗАДОРЫН: — Павел, але што на тым фота ты ўбачыў сацрэалістычнага? Нешта падобнае мы рабілі гадоў 25 таму, і да нас студэнты гэта рабілі — у 1950-я, 30-я, урэшце, у сярэдзіне ХІХ стагоддзя. Пытанне ў іншым: у прымяненні назапашаных навыкаў.
Іван АРЦІМОВІЧ: — І калі мы пазбавімся шаблоннага меркавання: нібыта сучасная мастацкая адукацыя рухаецца па інерцыі нейкага “сацрэалізму”? І таксама не разумею, як апошняе паняцце дастасоўваецца да той скульптуры, якую бачым на здымку. З такім самым поспехам можна сказаць, што студэнты займаюцца паводле праграм, запазычаных не з часоў СССР, але з Імператарскай акадэміі мастацтваў. Зрэшты, так яно і ёсць, па вялікім рахунку.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Сапраўды, на Беларусі мастацкая адукацыя базуецца на акадэмічных прынцыпах (у скульптурнай прыватнасці — на праграмах той самай Імператарскай акадэміі “художеств”, імпартаваных у свой час з Пецярбурга Андрэем Бембелем) ды ігнаруе сучасную тэорыю і практыку. Я кажу пра сацрэалізм, бо тое, што мы цяпер маем на кафедры, напрыклад, скульптуры, дасталося нам у спадчыну менавіта з савецкіх часоў.
Іван АРЦІМОВІЧ: — І ўсё адно я не разумею: пры чым тут сацрэалізм? Праграмы не змяняліся? Паша, ты ж не горш за мяне ведаеш, што гэта не так. Яшчэ пытанне: чаму акадэмізм нельга выкарыстоўваць на патрэбы сучаснага мастацтва? Кафедра скульптуры БДАМ — самае дэмакратычнае месца ў плане навучання кампазіцыі, якое толькі можна сабе ўявіць. На маёй памяці ніводзін студэнт не паскардзіўся, што яго прымусам скіроўвалі на шлях таго ці іншага “-ізму” — вядома, калі толькі ён сам гэтага не хацеў.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Акадэмізм быў узяты за аснову мастацкай адукацыі для патрэб сацрэалізму. Малевіч аказаўся незразумелым для мас, а Рэпін — у самы раз. Сістэма адукацыі рыхтавала мастакоў для зразумелага масам “рэалістычнага” выяўлення герояў, міфаў, мадэлей паводзін. Цяпер усё працягваецца па інерцыі. Мяркуючы па тым, што выяўлена на фота (а таксама і па тым, што засталося па-за кадрам), студэнты займаюцца па праграмах, якія не змяняліся з часоў СССР…
Андрэй ЗАДОРЫН: — А я вось толькі што быў на абароне ў адной з галандскіх акадэмій. Там, як і ў большасці тутэйшых устаноў, трохі вучаць малюнку і жывапісу ў першы год (прычым вельмі своеасабліва), а далейшае навучанне — гэта “размоўны жанр”, аналіз і абмеркаванні. Што дзіўна: усе дыпломы, за рэдкім выключэннем, звязаны менавіта з традыцыйнымі відамі мастацтваў, і пры кожным — кніжка-тлумачэнне... Але візуальнае ўвасабленне — да роспачы бездапаможнае.
Галіна ВАСІЛЬЕВА: — Добрая школа таксама патрэбна, а далей — справа таленту.
Андрэй ЗАДОРЫН: — Мяркуючы па беларускім мастацтве, гэтае акадэмічнае ўменне і цяпер больш чым актуальнае, ды і ў свеце яно не забыта... Увогуле, еўрапейскае мастацтва — рознае: усё залежыць ад таго, у які музей або галерэю пойдзеш. Вось і традыцыйнага (рознай якасці) зусім не бракуе…
Павел ВАЙНІЦКІ: — Уменне намаляваць ці зляпіць чалавека рукамі мастаку, безумоўна, не шкодзіць. Але выкарыстанне спрошчанай класіцызуючай фігуратыўнасці, якой вучацца ў акадэміі – не адзіны спосаб перадачы мастацкага паслання. Гэта вельмі вузкі шлях — толькі адзін з мноства — і, да таго ж, парадкам скампраметаваны савецкай манументальнай прапагандай.
Юрый ДАРАШКЕВІЧ: — Нашы студэнты, прынамсі, маляваць умеюць, рамяством авалодваюць — на тое і Акадэмія. А мастацтва... Мастацтву жыццё навучыць!
Павел ВАЙНІЦКІ: — І ўсё ж было б няблага, каб і Акадэмія мастацтваў да гэтага спрычынілася.
Юрый ДАРАШКЕВІЧ: — А ці няма тады пагрозы, што мастакі будуць хадзіць шыхтам?
Павел ВАЙНІЦКІ: — Ну вось яны і вучацца хадзіць шыхтам, калі мець на ўвазе аднолькавасць...
Юрый ДАРАШКЕВІЧ: — Неапраўданыя надзеі. Акадэмія абяцае навучыць мастацтву, а студэнты гэтаму вераць. І не толькі студэнты. Такая вось чарговая "пагоня за ведамі" - традыцыя, якая захавалася ў грамадстве з васямнаццатага стагоддзя.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Мне імпануе індывідуалістычны канцэпт навучання мастацтву -- цераз “пераадоленне” нейкай традыцыйнай масавай сістэмы. І, у той самы час, шкада ўсіх цудоўных маладых людзей, якіх у працэсе “навучання” гэтая сістэма паламала ды “асімілявала”. Бо іх -- большасць
Іван АРЦІМОВІЧ: — Не згодны! Паша, ты ж быў на праглядзе. Згадай праекты другога, пятага курсаў: няўжо іх аўтары слепа капіруюць сваіх настаўнікаў? І гэта датычыцца ўсіх пакаленняў выпускнікоў кафедры скульптуры, і цябе ў тым ліку. Ты маеш свой почырк, Селіханаў — свой, Шапо, Копач — свае... Так, на кафедры скульптуры вучаць фігуратыўнасці, але мне падаецца, што менавіта гэтыя прафесійныя навыкі — самы верны (хаця і самы складаны) шлях да творчай свабоды. Праблемы ў сферы адукацыі, безумоўна, ёсць, але яны зусім не звязаны з асноўнымі прынцыпамі навучання.
Вадзім ДЗМІТРОНАК: — Як вядома, сапраўдны талент праб’ецца нават праз стройны шыхт ды пойдзе ўласнай дарогай. Усе астатнія — прадмет статыстыкі.
Дзяніс БАРСУКОЎ: — Калі ўсе індывідуальныя індывідуалы масава перадолеюць “традыцыйную масавую сістэму”, яна проста перастане існаваць. Але прыўносіць нешта сапраўды новае могуць толькі адзінкі. І здараецца так, што супрацьдзеянне акурат і станововіцца “палівам” для новых ідэй.
Павел ВАЙНІЦКІ: — А можа, у такой сітуацыі творчай асобе прасцей “звінціць” у больш спрыяльнае асяроддзе, чым марнаваць сілы на супрацьстаянне?
Дзяніс БАРСУКОЎ: — Супрацьстаянне чаму — уменню маляваць? Дык гэтае зло і “спадчыну таталітарызму” можна лёгка выкараніць, тут асаблівых высілкаў і не трэба...
Павел ВАЙНІЦКІ: — Чаму супрацьстаць? Аднолькавасці! Змагацца за права выяўляць свае ўласныя думкі ўласнай мовай, а не з дапамогай акадэмічных, сацрэалістычных ці якіх яшчэ шаблонаў. Канцэпт акадэмічнага ўмення, што дасягаецца доўгай карпатлівай штудыяй натуры, быў актуальны недзе стагоддзі ў васямнаццатым...
Галіна ВАСІЛЬЕВА: — Школа — гэта добра, яе адсутнасць — кепска. А ўвогуле, патрэбна… усё! І сучаснае мастацтва неабходна вывучаць, бо застылі ў мінулым.
Сяргей ДАНІЛАЎ: — Ужо чатыры гады я выкладаю ў Дзіцячай школе мастацтваў і назіраю карціну пэўнай дэградацыі ўзроўню акадэмічных прадметаў (малюнак, жывапіс…). А паколькі выкладаю кампазіцыю, адпаведна, праблемы і з ёй узнікаюць, бо аўтарская фантазія натыкаецца на няўменне яе “тэхнічна” выявіць. Дык вось: каб не атрымалася так, што праз пэўны час нашы дзеці будуць глядзець на фота з сёлетніх праглядаў — і ўздыхаць: “Умелі ж продкі!”.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Я таксама выкладаю — у БНТУ, у прыватнасці, прадмет “Скульптура”, — і лічу, што няма сэнсу мучыць будучых архітэктараў, прымушаючы іх капіраваць разеткі ды нацюрморты ў рэльефе. Таму я перапісаў ім праграму, і цяпер на лекцыях мы працуем з сучаснымі канцэптамі скульптуры ў гарадскім асяроддзі. І ў рамках навучальнага курса, нягледзячы на малую колькасць гадзін (асабліва ў параўнанні са штодзённымі акадэмічнымі заняткамі цягам пяці гадоў запар), мае студэнты ствараюць рэчы, якія падаюцца мне куды больш сучаснымі ды цікавымі за творы іхніх калег-скульптараў з Акадэміі мастацтваў.
Сяргей ДАНІЛАЎ: — Значыць, усё на сваіх месцах: у Акадэміі — рэалізм, у БНТУ — сучасныя канцэпты ў скульптуры. Вось вам і баланс у сістэме адукацыі.
Павел ВАЙНІЦКІ: — І дарэчы: сацрэалізм — слова зусім не крыўднае. Гэта вялікі афіцыйны стыль краіны, у якой мы жылі, і абсалютна натуральна, што наша школа ім кіруецца. Іван, ты ж не станеш спрачацца, што СТЫЛІСТЫЧНА антычная скульптура адрозніваецца ад савецкай? Так, партыйнасць, народнасць ды іншыя прынцыпы сацыялістычнага рэалізму засталіся ў мінулым. Але тая ж самая эстэтыка працягвае рэпрадукавацца нашай адукацыяй.
Іван АРЦІМОВІЧ: — Я зусім не крыўдую на слова “сацрэалізм”. Проста, у дадзеным выпадку яно непрымяняльнае, бо гэтае паняцце ў першую чаргу мае дачыненне да палітыкі ды ідэалогіі, і ўжо толькі потым да творчасці. Пытанне стылістыкі — даволі тонкае і ў дадзеным выпадку вельмі спрэчнае. Мяркую, што дыяпазон задзейнічаных у студэнцкіх работах фармальных прынцыпаў — даволі шырокі, і неразумна абмяжоўваць свае ацэначныя меркаванні нейкім адным “-ізмам”.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Сацрэалістычная стылістыка існуе — дастаткова параўнаць антычную (або барочную, або класіцыстычную) і савецкую статую, напрыклад, героя. Відавочна, што ў савецкай скульптуры выкарыстоўваецца асаблівая сукупнасць выяўленчых сродкаў. Але сацрэалістычная стылістыка падаецца нам натуральнай, бо мы да яе прызвычаіліся. І менавіта яе студэнты засвойваюць у працэсе навучання. З яе вырасла тая фігуратыўная скульптура, што ўсталёўваецца сёння ў Мінску. І вельмі дзіўна атрымліваецца, калі герояў незалежнай Беларусі выяўляюць у той жа самай стылістыцы, што і Леніна ды паплечнікаў.
Іван АРЦІМОВІЧ: — Сацыялістычны рэлізм — гэта адлюстраванне “праўдзівай рэчаіснасці ў яе рэвалюцыйным развіцці”. Прычым тая праўдзівасць павінна спалучацца з задачай выхавання ў духу сацыялізму. Паша, няма ўжо больш сацыялізму! Значыць, няма і сацрэалізму. Ёсць толькі РЭАЛІЗМ ды яго формы. І тое, што наша школа працягвае рухацца шляхам рэалізму, — гэта, на мой погляд, яе неаспрэчная вартасць.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Ваня, мушу цябе засмуціць: рэалізму, пра які ты кажаш, таксама не існуе. Гістарычны рэалізм — напрамак у мастацтве, што маніфеставаў у 1855 годзе Густаў Курбэ, назваўшы сваю персанальную выстаўку “Павільёнам рэалізму”, між іншым, якраз у піку акадэмістам, якія не ўзялі яго работы ў свой “Салон”. Больш за тое: рэалізм — ацэначная катэгорыя, бо рэальнасць у кожнага свая. Калі мастак пазіцыянуе сябе ў якасці рэаліста, ён лічыць сваю творчасць самай правільнай. Адзіным рэалістычным абвяшчалі сваё мастацтва, напрыклад, фавісты на чале з Мацісам, Казімір Малевіч ды іншыя радыкальныя аўтары. Таму тэрмін “фігуратыўнасць” падаецца мне больш адэкватным.
Андрэй ЗАДОРЫН: — Перавяду тэму гутаркі. Цяпер па Мінску “панатыркана” рознай фігуратыўнай скульптуры, якая не мае нічога агульнага з сарэалізмам, прычым рабілі яе менавіта аўтары з нашай “рэпрадукаванай адукацыяй”. Адпаведна, праблема ў іншым: у мысленні, культуры і г. д.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Андрэй, а мне здаецца, што праблемы як раз з адукацыяй – на ўсіх узроўнях, не толькі ў Акадэміі. І яны цягнуць за сабой праблемы ў мысленні і культуры. Зняважлівыя і неадэкватныя каменты на форумах з нагоды нядаўняга адкрыцця скульптуры Канстанціна Селіханава “Дыялог” папросту мяне шакавалі: яны ўдала ілюструюць няздольнасць соцыуму ўспрымаць нават далёка не самы радыкальны ўзор сучаснай гарадской пластыкі. Бо можна было б яшчэ ў школе распавесці будучым каментатарам пра Генры Мура, а не падсоўваць карцінкі Рэпіна і Шышкіна ў падручніках.
Сяргей ДАНІЛАЎ: — Акадэмія, магчыма, і не гадуе вялікіх сучасных творцаў, але ж імкнецца рыхтаваць добрых прафесіяналаў. Вядома, па меры магчымасцей.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Толькі нешта не радуе большасць тых скульптур, што з’яўляюцца на вуліцах нашых гарадоў. Хаця стваралі іх тыя самыя “добрыя прафесіяналы”.
Сяргей ДАНІЛАЎ: — Анекдот. Прыходзіць мужык у “Дзіцячы свет” і просіць кнігу скаргаў: маўляў, вы мне прадалі няякасныя паветраныя шарыкі! У яго пытаюцца: “Не надзімаюцца?” — “Ды не, надзімаюцца." — “Здзімаюцца?” — “Ды не”. — “Лопаюцца?” — “Ні ў якім разе!” — “Дык у чым жа прычына?” “Не радуюць!” — адказаў мужык.
Павел ВАЙНІЦКІ: — Выдатна троліш, Сяргей (усміхаецца)!..