Рух “знізу”
Зусім нядаўна здарылася і яшчэ адна адметная падзея: у снежні мінулага года Беларусь упершыню трымала справаздачу па выніках імплементацыі Канвенцыі на пасяджэнні Міжурадавага камітэта UNESCO ў Парыжы. Як вядома, наша краіна ратыфікавала гэты дакумент адной з першых у рэгіёне, а справаздачы ладзяцца акурат раз на шэсць гадоў.
Па словах прадстаўніка Беларусі ў Міжурадавым камітэце Алы Сташкевіч, замежныя эксперты ацанілі зробленае нашай краінай станоўча: дзейнасць па захаванні “неадчувальнай спадчыны” ўжо ад самага пачатку мае сістэмны характар. Усё больш і больш яе элементаў набываюць афіцыйны статус гісторыка-культурнай каштоўнасці, праводзіцца рэгулярны маніторынг іх стану, у рэгіёнах ладзяцца семінары ды трэнінгі, а неўзабаве з’явіцца і Нацыянальны інвентар, які будзе змяшчаць не менш за сто элементаў. Пры фінансавай падтрымцы Фонду нематэрыяльнай спадчыны UNESCO яго стварэннем займаецца аддзел па навукова-метадычным забеспячэнні дзейнасці па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Інстытута культуры Беларусі, які ўзначальвае Ала Сташкевіч. А не так даўно ў Сеціве ўжо з’явіўся (няхай сабе пакуль у бета-версіі) партал “Жывая спадчына Беларусі”.
— І самае важнае, што гэты рух у нас ідзе менавіта “знізу”, ініцыятыва зыходзіць у значнай ступені менавіта ад саміх носьбітаў элементаў спадчыны, — дадае Ала Сташкевіч.
Менавіта таму далёка не кожны пункт інвентара будзе прадубліраваны на сайце: у іх ліку ёсць і тыя праявы спадчыны, што маюць сакральны сэнс для яе носьбітаў, і апошнія не вельмі ахвотна гатовы дзяліцца ім з усімі цікаўнымі. Але агулам інтэрнэт-праект, безумоўна, разлічаны акурат на папулярызацыю лакальных народных набыткаў.
І сапраўды, калі казаць пра рэальныя вынікі дзейнасці Канвенцыі на Беларусі, ніяк не абмінеш увагай інфармацыйны аспект. Яшчэ зусім нядаўна мала хто ў нас ведаў пра існаванне нематэрыяльнай спадчыны як такой — не кажучы ўжо пра канкрэтныя яе ўзоры ў родных пенатах: прыкладам, тыя ж “Калядныя Цары” ў Семежаве. Але ж сам факт уключэння абраду ў Спіс UNESCO настолькі моцна прапіярыў старадаўнюю дзею, што... гэта ўжо нават выклікае пэўную насцярожанасць.
— Праводзячы рэгулярны маніторынг “Калядных Цароў”, мы заўважылі, што, з аднаго боку, цікавасць да абраду стымулюе саміх яго носьбітаў, выклікае ў іх заканамернае пачуццё гонару, — распавядае Ала Сташкевіч, — але, з іншага, мы назіраем і адваротную тэндэнцыю: некаторыя мясцовыя жыхары ўспрымаюць такую ўвагу ўжо даволі насцярожана. Тым больш, турысты і прадстаўнікі СМІ не заўсёды вылучаюцца этычнасцю ды часам не хочуць усведамляць тую мяжу, што аддзяляе абрад ад шоу-праграмы…
На думку спецыяліста, праблему можа вырашыць выпрацоўка своеасаблівых “кодэксаў паводзін”, абавязковых для выканання ўсімі гасцямі ды індывідуальных для кожнага з элементаў нематэрыяльнай спадчыны. Прычым устанаўліваць гэтыя рамкі і вызначаць межы дазволенага ў дадзеным выпадку маюць права выключна самі носьбіты традыцыі.
Ці патрэбны рэжысёр для абраду?
Як адзначыла Ала Сташкевіч, нярэдка гэтыя паўнамоцтвы імкнуцца ўзяць на сябе мясцовыя ўстановы культуры. І тут мы зноў маем палку з двума канцамі. З аднаго боку, у справе захавання народных традыцый Беларусь мае больш выгодныя ўмовы за многія іншыя краіны: створаная за савецкім часам сетка ўстаноў культуры ў нас па-ранейшаму спраўна працуе ды спакаваля ўдасканальваецца і вонкава, і па змесце. Натуральна, носьбіты традыцый могуць — і павінны — разлічваць на іх падтрымку. Толькі вось... Пытанне ў тым, якой гэтая падтрымка павінна быць.
— Дапамагаць, каардынаваць, прапагандаваць, аказваць матэрыяльную падтрымку, скажам, у справе вырабу тых жа строяў, вось тое, чым у дадзеным выпадку павінны займацца рэгіянальныя ўстановы культуры, — кажа Ала Сташкевіч. — Але пры гэтым — пакідаць вырашальнае слова за самімі прадстаўнікамі супольнасці. На жаль, даводзіцца канстатаваць, што часам работнікі культуры надзяляюць сябе правам “рэжысіраваць” народныя абрады, кіраваць самімі носьбітамі традыцый, вучыць іх, як і што трэба рабіць. Прыкладам, у вёсцы Пагост Жыткавіцкага раёна, дзе ладзіцца слынны абрад “Юр’е”, летась давялося назіраць сапраўдныя непаразуменні на гэты конт паміж работнікамі культуры і самой супольнасцю. Ды і тыя ж “Цары” зусім не ўзбагацілі сцэнічныя элементы ў выглядзе эстрадных спеваў, якія мы бачылі мінулым разам. Уласна, гэта я да таго, што жаданне нешта палепшыць у дадзеным выпадку не заўсёды прыносіць добры плён…
Праблема статуса
Але тут немінуча паўстае пытанне: а хто ж тады мае права прымаць рашэнні? Хто яны, гэтыя самыя носьбіты? На практыцы такая катэгорыя часам выглядае досыць размытай, а юрыдычна абгрунтаванага паняцця не існуе наогул. І менавіта таму Ала Сташкевіч ды іншыя спецыялісты ў сферы аховы спадчыны лічаць мэтазгодным надаць яе носьбітам канкрэтны статус — прыкладам, узяўшы за ўзор сістэму народных ды ўзорных калектываў, кожны з якіх сёння атрымлівае пэўную дзяржпадтрымку. Цяжка сказаць, ці прымяняльны такі падыход для ўсіх праяў нематэрыяльнай спадчыны: надта яны размаітыя! Але ж у некаторых — спрацуе дакладна, як, напрыклад, у выпадку са знакамітым інсітным скульптарам Мікалаем Тарасюком.
Тым больш, праблема статуса рана ці позна можа ўзнікнуць і ў зусім іншай плоскасці — аўтарскага права. У нядаўнія часы бытавала прымаўка: “Усё вакол — народнае, усё вакол — маё”. Але, як кажуць спецыялісты, адсутнасць канкрэтнага аўтара не дазваляе кожнаму ахвотнаму “прысабечваць” тыя або іншыя элементы спадчыны ці выкарыстоўваць іх на свой капыл. На Беларусі падобных прыкладаў пакуль не было, затое ў свеце іх — удосталь. Закон тут вядомы: чым большую вядомасць набывае той або іншы “брэнд”, тым больш у яго з’яўляецца падробак “з Малой Арнауцкай”. І справа нават не толькі ў эканамічным аспекце, але перадусім у тым, што ў моры фальшывак спакваля размываецца аўтэнтыка.
Зірнуўшы на карту тых элементаў нематэрыяльнай спадчыны, што ўжо маюць статус гісторыка-культурнай каштоўнасці альбо з’яўляюцца першымі на яго прэтэндэнтамі, можна заўважыць дзіўную акалічнасць: большасць з іх месціцца менавіта ў тых рэгіёнах, якія на сёння не выклікаюць нейкіх устойлівых асацыяцый у турыстаў. Там не знойдзеш адметнасцей, здатных заварожваць позірк. І менавіта таму “неадчувальная” спадчына можа быць рэальным чыннікам брэндынгу сваёй малой радзімы, дадаючы прывабныя рысы ў “партрэт” раёна. Дзе-нідзе гэта ўжо адбываецца. Толькі прыклады, на жаль, — пакуль адзінкавыя.
Многія праявы нематэрыяльнай спадчыны дайшлі да нас хіба ва ўспамінах старажылаў. У іх ліку — і зухаватая гульня “Жаніцьба Цярэшкі”, што ладзілася ў вёсках Лепельшчыны. Тамтэйшыя бабулі ахвотна распавядалі пра яе членам экспедыцый Студэнцкага этнаграфічнага таварыства. Падтрымліваць традыцыю ў актыўнай форме неяк не выпадала: век ужо не той! Пагатоў, гульня прызначалася выключна для нежанатых хлапцоў ды незамужніх дзяўчат з розных вёсак, спрыяючы іх знаёмству, — дыскатэк жа тады не было!
І сапраўдным цудам той агмень, што ўжо ледзь не патух, удалося раздзьмуць наноў. Моладзь знайшлася (няхай напачатку і немясцовая), і гадоў пяць таму абрад адрадзіўся — у сваім аўтэнтычным выглядзе. Цяпер ён ладзіцца ўжо рэгулярна, збіраючы на кожныя праваслаўныя Каляды як гасцей з розных куткоў Беларусі, так і маладых жыхароў тых самых вёсак.
Адметна, што своеасаблівым каталізатарам адраджэння гэтай традыцыі стала руплівіца агратурызму з Лепельшчыны Вольга Маханенка. І мэта, якую яна ставіць, — не толькі завабіць наведвальнікаў, але, перадусім, папулярызаваць “неадчувальныя” каштоўнасці свайго краю. Гэта акурат той выпадак, калі “шлюб” турызму і нематэрыяльнай спадчыны сапраўды гарманічны ды трывалы — нягледзячы на гарэзлівы характар самой гульні.
А ў эпіцэнтры каляднага перыяду — на Шчодры вечар — апрычоныя народныя святы віруюць у самых розных кутках Беларусі. І шмат дзе яны ладзяцца па сваім, унікальным сцэнарыі. Прыкладам, у Семежаве, знакамітым сваімі традыцыямі ткацтва, звыклую казу замяняюць знакамітыя ўжо “Калядныя Цары” ды іншыя персанажы, у вёсцы Рог Салігорскага раёна “Шчодрык” асабліва вызначаецца дзедам у берасцяной масцы. А вось у Навінах, што на Бярэзіншчыне, галоўнае каляднае свята ладзіцца ўжо па Вадохрышчы ды мае надзвычай спецыфічны сюжэт: Каляду, увасобленую ў выглядзе жытняга снапа, зацягваюць на дуб — у літаральным сэнсе слова! А вось на Клічаўшчыне захаваны нават дзіцячы абрад — “Куры“.
Пагалоска пра тое, што недзе сярод палескіх балот тояцца скарбы, ходзіць ужо даўно. І хаця іх радовішчы знайсці пакуль не ўдалося, яна, безумоўна, праўдзівая — прынамсі, калі казаць пра культурныя скарбы. Вось і маленькая вёсачка Казлы, што на Ельшчыне, дзе сёння пражывае ненашмат больш за два дзясяткі чалавек, спарадзіла ды захавала ўнікальную песенную традыцыю, якая мае статус нематэрыяльнай каштоўнасці.
Вёска Новае Палессе ў Лельчыцкім раёне раней мела “немілагучную” для кагосьці назву Каросцін, але нягледзячы на гэты “рэбрэндынг” здолела захаваць свой апрычоны культурны мікраклімат. Ансамбль “Палескія напевы” ахвотна выканае старадаўнія песні для любой зацікаўленай публікі, выклікаючы захапленне як у простых слухачоў, так і ў музыказнаўцаў, што адзначылі надзвычайную для народнай культуры асаблівасць — валоданне самадзейнымі спявачкамі складанай тэхнікай імправізацыйнага вар’іравання тэмпу rubato, падуладнай не кожнаму салісту з кансерваторскай адукацыяй.
Зрэшты, не толькі Палессе багатае на адкрыцці. Даследчыкаў фальклору не менш уразіла і, скажам, песенная спадчына вёскі Паршына Горацкага раёна, носьбіты якой карыстаюцца самабытным мясцовым дыялектам.
А вось Гродна слаўны перадусім сваімі народнымі ўмельствамі, што нярэдка плаўна перацякаюць у аўтарскія практыкі. Сярод іх — і тэхніка падвойнага ткацтва, якая стала выяўленчым сродкам для самабытнай мастачкі Алены Шунейка — прадстаўніцы дынастыі ткачоў.
31 сакавіка каталікі будуць святкаваць Уваскрэсенне Хрыстова. Вядома ж, без пісанак свята не абыдзецца. У мястэчку Сапоцкін, што непадалёк ад Аўгустоўскага канала, гэтыя яйкі яшчэ за дзедам-шведам сталі сапраўднымі творамі мастацтва.
Майстрыха Антаніна Юрчэня пераняла даўнюю традыцыю іх роспісу ад бацькоў і ахвотна перадае новым пакаленням. Сакрэтаў тут нямала. Прыкладам, для стварэння карункаў на чорным фоне выкарыстоўваецца адмысловы інструмент — “шпілька”. У якасці матэрыялаў — натуральны пчаліны воск, а таксама фарбавальнік, зроблены паводле ўнікальнай тэхналогіі з мноства размаітых інгрэдыентаў: настою кары дуба, алешыны, альховых шышак і нават іржавага жалеза!
Але, напэўна, самы галоўны сакрэт заключаецца менавіта ў тым, як ствараць гэтыя дзівосныя малюнкі, выкарыстоўваючы замест палатна такі нетрывалы матэрыял, як звычайнае курынае яйка.
Гуканне вясны мае мноства народных “падвідаў”, і адзін з самых самабытных — абрад пад назвай “Чырачка”, што ладзіцца ў вёсцы Тонеж Лельчыцкага раёна ў апошні дзень Масленкі. Яго назва пайшла ад печыва ў выглядзе чырка-траскунка — птушачкі з падсямейства качак. А таксама — і аднайменнай песні.
Вельмі любяць спяваць і на хутары Збляны ў Лідскім раёне: ледзь не палова яго нешматлікіх насельнікаў уваходзіць у адметны фальклорны калектыў, які ўтварыўся сам сабою і толькі потым “займеў жылплошчу” ў найбліжэйшым ад хутара Доме культуры.
Разьбяр па дрэве Іван Супрунчык таксама выкарыстоўвае вельмі своеасаблівы — для скульптара — інструмент: звычайную сякеру. З яе дапамогай ён стварае ўражальны летапіс сваёй невялічкай вёскі Цярэблічы, схаванай у нетрах Столінскага раёна.
Кажуць, фальклорнымі традыцыямі Галавенчыцаў натхняўся ў свой час яшчэ сам Уладзімір Мулявін. Вёска ў Чавускім раёне знаходзіцца ў міжрэччы Сожа і Проні, і, на думку навукоўцаў, менавіта гэтая акалічнасць паўплывала на фарміраванне там вельмі своеасаблівага культурнага мікраклімату.
Безумоўна, ён характэрны і для Любаншчыны з яе ладным шэрагам аўтэнтычных фальклорных калектываў, пачэснае месца ў якім займае ансамбль “Журавушка” з вёскі Ямінск. Ды, на жаль, з намі ўжо няма яго стваральніка і шматгадовага кіраўніка Надзеі Новікавай: яна трагічна загінула год таму.
Свой мікрасусвет народнай культуры стварае і майстар народных інструментаў з Кругляншчыны Аляксандр Харкевіч. Адценняў яго творчасці надзвычай багата, і паўсюль ёсць свой сакрэт. Аказваецца, лыжкі з дубу гучаць зусім інакш, чым, да прыкладу, з бэзу, а дудку трэба вырабляць менавіта з крушыны — прычым, паводле старадаўняй тэхналогіі, дрэва павінна сохнуць не менш за два гады. Іначай — зусім не тое гучанне.
Вялікую працу па ўзнаўленні традыцыі падняпроўскай глінянай цацкі зрабіў народны майстар Вячаслаў Янкавенка з Крычаўшчыны. Цяпер свае веды ён перадае дзеткам у мясцовым Раённым доме рамёстваў.
А вось ў вёсцы Сакаўшчына Валожынскага раёна захавалі тэхналогію пляцення паясоў, якая праз пэўны час можа ўвайсці ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей. Прынамсі, праца ў названым кірунку ўжо вядзецца.
Ладную частку Івацэвіцкага раёна займаюць непралазныя гаі, азёры ды балоты — тыя мясціны, дзе прырода захоўвае сваю першасную красу. Акурат сярод іх і затаілася вёска Аброва, гісторыя якой сягае яшчэ ў часы Вітаўта.
Жыццё ў гэтым ціхім кутку было даволі спакойным, але ж раптам здарылася сапраўдная бяда: у 20-я гады мінулага стагоддзя ад невядомай хваробы адзін за другім сталі паміраць дзеткі... Вяскоўцы знайшлі панацэю. У адну ноч аброўскія жанчыны сабраліся разам ды выткалі ручнік, мужчыны ж зрабілі ківот для іконы Божай Маці. Змясціўшы туды абгорнуты ручніком абраз, людзі абышлі ў Светлы Чацвер працэсіяй усю вёску. І бяда супынілася.
Адсюль і пайшла традыцыя пад назвай “Намскі (што значыць: “наш”) Вялікдзень”, якая жыве ўжо амаль стагоддзе.
На май прыпадае і Юр’е. У розных рэгіёнах Беларусі яно праходзіць па-рознаму, і параўнаўшы тыя абрады ды гульні, якія ладзяцца, скажам, у палескай вёсцы Пагост, што на Жыткавіччыне, і панямонскім Ахонаве ў Дзятлаўскім раёне, можна яшчэ раз здзівіцца багаццю ды самабытнай вынаходлівасці народнай культуры.
А, бадай, самае арыгінальнае свята велікоднага перыяду праходзіць штогод у некалькіх вёсках Лельчыцкага раёна. Пад інтрыгуючай назвай “Каменныя дзевачкі” тоіцца абрад шанавання камянёў, якія маюць антрапаморфныя рысы.
Веткаўскі край знакаміты не толькі як колішняя “сталіца старавераў”, але і дзякуючы архаічным праявам народнай культуры — такім, як традыцыі ткацтва з вёскі Неглюбка, якія жывыя і сёння. А таксама — унікальнымі святамі.
Дзень Узнясення Хрыстовага ў вёсцы Казацкія Балсуны сведчыць пра пераход ад вясны да паўнавартаснага лета. Ён звязаны таксама і з прыроднымі з’явамі: як вядома, менавіта ў гэты перыяд адбываюцца першыя сур’ёзныя навальніцы, і сяляне імкнуліся засцерагчыся ад перуноў усімі даступнымі сродкамі. Так з’явіўся ўнікальны абрад “Ваджэнне і пахаванне Стралы”.
У іншых кутках Палесся ў чэрвені ладзяць свае самабытныя святы. Скажам, Русалле ў вёсцы Вялікі Бор Хойніцкага раёна. Па традыцыі, штогод русалку выбіраюць з ліку незамужніх дзяўчын вёскі.
У нечым падобны абрад адбываецца і ў некаторых вёсках Піншчыны, але ж ён мае назву “Ваджэнне куста”. Не ведаючы мясцовых гаворак, нават цяжка даўмецца, што пад “кустом” насамрэч маецца на ўвазе менавіта прыгажуня — увасабленне вітальнасці і чысціні.
Святыя крыніцы, удосталь раскіданыя па ўсёй Беларусі, хтосьці лічыць хрысціянскім пераасэнсаваннем архаічных язычніцкіх вераванняў, а хтосьці — праявай народнай душы, не схільнай праводзіць мяжу паміж творчасцю ды рэлігіяй.
Старажылы з вёскі Наркі, што на Чэрыкаўшчыне, распавядаюць, як некалі, вельмі даўно, з-пад зямлі раптам хлынулі струмяні вады. І так моцна, што ажно было чуваць, як камяні бразгаталі. Людзі адразу ж спалохаліся: можа, гэта новы Патоп пачаўся? І паколькі акурат надоечы было свята апосталаў Пятра і Паўла, сталі прасіць нябесных апекуноў аб заступніцтве. Малітвы былі пачуты, і вада ў крынічцы супакоілася. Да таго ж, як кажуць, і пажары ўжо больш не турбавалі вяскоўцаў.
З таго часу і бярэ свае вытокі абрад, які мясцовыя людзі называюць “Бразгун”. Нягледзячы на ўсе гістарычныя пературбацыі, ён штогод ладзіцца 12 — 13 ліпеня, уключаючы мноства складнікаў — ад малебна да гутаркі. Некаторыя з іх маюць прыватны характар і разлічаны толькі на вясковую супольнасць, але ж тыя-сія збіраюць ля крынічкі людзей з усіх ваколіц ды нешматлікіх пакуль турыстаў.
На ліпень прыпадае адзін з самых старажытных і чароўных абрадаў — Купалле, з якім так шмат звязана ў нацыянальнай міфалогіі. Ды і ў свядомасці сучаснікаў ён выклікае, бадай, больш за ўсё асацыяцый — ад вянкоў са свечкамі на паверхні вады да пошукаў чароўнай папараць-кветкі...
Наогул, як адзначаюць спецыялісты, паняційныя рамкі нематэрыяльнай культурнай спадчыны — даволі шырокія, і таму часам мы нават не здагадваемся, што перад намі — яе элемент. Напрыклад, знакаміты Будслаўскі фэст. Тысячы пілігрымаў з усіх куткоў Беларусі вось ужо два стагоддзі запар штогод рушаць пешкі да найбольш шанаванага ў нашым краі абраза Маці Божай, і ў ліпеньскую ноч ля велічнага барочнага касцёла запальваецца мора свечак. Між іншым, традыцыя развіваецца: па ініцыятыве Яго Эксцэленцыі Мітрапаліта Тадэвуша Кандрусевіча з нядаўняй пары практыкуюцца і паломніцтвы… на веласіпедах.
У самы бліжэйшы час Спіс нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей можа папоўніцца яшчэ на пяць пазіцый: адпаведныя дакументы ўжо падрыхтаваны і неўзабаве будуць разгледжаны Навукова-метадычнай радай пры Міністэрстве культуры краіны. У ліку кандыдатаў — і дзве шыкоўныя кулінарныя традыцыі Глыбоччыны.
Назва адной з іх можа ўвесці ў аблуду. Але ж гутарка, вядома, не пра якісьці адпаведнік шашлыку. “Масляны баран” таму і называецца масляным, што робіцца менавіта з гэтай стравы. Сям’я Струй з вёскі Мацюкова здавён валодае рэцэптурай вырабу хатняга масла, і апошняе перш чым трапіць на святочны стол, па традыцыі, набывае форму баранчыка. Такую скульптуру нават есці шкада!..
А вось у вёсцы Дзеркаўшчына гасцей могуць пачаставаць квасным жытнім хлебам, выпечаным паводле ўласнай тэхналогіі, што амаль не зведала змен за мінулыя стагоддзі.
Што адметна, абодва гэтыя рэцэпты не з’яўляюцца сакрэтнымі: носьбіты традыцый ахвотна дзеляцца імі з усімі ахвотнымі. Будзем спадзявацца, неўзабаве пакаштуем таго хлеба з маслам у якой мясцовай кавярні або аграсядзібе.
А ў Ваўкавыскім раёне па-ранейшаму жывы ці не самы архаічны спосаб ткацтва — двухнітовы.
Любаншчына лічыцца не толькі сапраўдным аазісам аўтэнтычнага фальклору, але і своеасаблівай лабараторыяй пошуку спосабаў яго бытавання ў сучасным свеце ды натуральным асяроддзі. Таму не дзіва, што песенныя традыцыі тамтэйшых вёсак Обчын, Ямінск і Закальное аднымі з першых набылі статус элементаў нематэрыяльнай спадчыны. Не выпадае здзіўляцца і таму, што немаладыя ўжо паводле веку спявачкі паспяхова выступаюць не толькі ў раёне, зрываючы шчырыя апладысменты нават на фэстах сучаснай музыкі. Адзначым і самую важную асаблівасць: ініцыятыва па “прасоўванні” сваёй культуры перадусім зыходзіць менавіта “з месца” — або, дакладней, ад муніцыпальных улад.
Непадалёк ад вёскі Клінцы ў Слаўгарадскім раёне ёсць месца, якое ўсе тутэйшыя ведаюць пад назвай “Блакітная крыніца”. 14 жніўня, на Мядовы Спас, людзі сцякаюцца туды на свята. Прычым сярод іх — не толькі жыхары бліжэйшых вёсак, але нават і госці з суседніх Браншчыны ды Чарнігаўшчыны. Зрэшты, крыніца — і сапраўды незвычайная: і зімой, і летам вада ў ёй мае пастаянную тэмпературу +8.
Урэшце, адзін з самых арыгінальных кандыдатаў на ўключэнне ў Дзяржспіс гісторыка-культурных каштоўнасцей — абрад выкліку дажджу. Многія думаюць, што ён практыкуецца толькі нейкімі шаманамі, але ж і ў Лагойскім раёне ёсць такі адмысловы камень, які, кажуць, здольны дапамагчы ў гэтай карыснай для сельскай гаспадаркі справе.
Яшчэ зусім нядаўна Дрыбіншчына наўрад ці выклікала ў каго нейкія ўстойлівыя асацыяцыі, але сёння сітуацыя ўжо ладна выправілася. Як выявілася, у наймаладзейшым беларускім раёне захавалася даўняя традыцыя шапавальства, якая нават спарадзіла сваю мову — катрушніцкі лемезень. Стараннямі шмат у чым мясцовых работнікаў культуры яна стала вядомай ва ўсёй краіне і прэтэндуе на ўключэнне ў рэпрэзентатыўны Спіс UNESCO. Варта адзначыць, што такая ўвага істотна паспрыяла росту прэстыжу гэтага цяжкага рамяства, прызначанага зусім не для беларучак.
У той самы час, Дрыбіншчына славіцца і арыгінальнай тэхналогіяй пляцення лапцей, якая таксама мае статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці. Таму і не дзіва, што гарадок стаў сталіцай уласнага кірмашу рамёстваў “Дрыбінскія таржкі” — балазе такая завядзёнка некалі і сапраўды існавала ў гэтых мясцінах.
Вёска Гарадная, што на Століншчыне, таксама здавён мае свой “брэнд”: ужо не першае стагоддзе яна славіцца сваімі ганчарамі. Не так даўно такі від “саматужнай вытворчасці” зусім не вітаўся ўладамі, але ж у незалежнай Беларусі стаўленне да яго, вядома ж, кардынальна змянілася. Штогод там ладзіцца Міжнародны пленэр ганчароў, які збірае майстроў з добрага тузіна краін.
Між тым, на званне ганчарскай сталіцы Беларусі прэтэндуюць і іншыя гарады: да прыкладу, Бабруйск з унікальнай тэхналогіяй падобных вырабаў, альбо Івянец, дзе рэгулярна ладзіцца яшчэ адзін ганчарскі фэст — “Гліняны звон”.
Разбяр з Пружаншчыны Мікалай Тарасюк робіць не проста драўляныя скульптуркі — ён стварае свой уласны “народ”, свой невялічкі сусвет, які прыходзіць наўзамен зніштожанаму ўрбанізацыяй патрыярхальнаму мікраклімату яго роднай вёскі Стойлы. Характэрныя (або характарныя) сцэнкі з народнага побыту альбо аўтарскае бачанне глабальнай праблематыкі прасякнуты пульсацыяй жывога пачуцця — у тым ліку, і пачуцця гонару за сялянскі люд.
Некалі закладное ткацтва было даволі распаўсюджана на Міншчыне, але ж ужо больш як стагоддзе таму гэтая традыцыя пачала забывацца. Тым не менш, вёска Семежава здолела яе захаваць і данесці да нашых дзён.
“Жанілі“ на Беларусі не толькі Цярэшку, але і комін: абрад з такой дзіўнай назвай і пагэтуль захаваўся на Палессі, у вёсцы Пагост. Ён адбываўся ў Дзень святога Сымона Стоўпніка — 14 верасня, сімвалізуючы надыход восені, той пары, калі без коміну ў вёсцы не пражывеш. З нагоды “вяселля” комін не толькі беляць ды ўпрыгожваюць, але нават і “кормяць” прысмакамі!
Сярод элементаў (словы “аб’ект” або “помнік” тут не надта пасуюць) нематэрыяльнай гісторыка-культурнай спадчыны — не толькі народныя абрады ды ўмельствы, але і аўтарскія творчыя практыкі, настоеныя на народных традыцыях. У мінулым, 2012 годзе такі пачэсны статус набыла творчасць Мар’яна Скрамблевіча. Майстар, які размяняў ужо восьмы дзясятак, з самага дзяцінства цікавіўся народнымі музычнымі інструментамі: дудамі, трашчоткамі, скрыпкамі... І яму заўсёды мала было іх асвоіць — карцела прымусіць загучаць яшчэ больш сакавіта ды мілагучна. Адным з такіх “ноу-хау” сталі акарыны. Мар’ян Скрамблевіч быў ці не першым, хто наважыўся зрабіць гэты інструмент не з гліны, а з дрэва. І калі новаствораны інструмент упершыню “падаў голас”, стала адразу зразумела: эксперымент быў удалым.
У родным мястэчку Адэльск, што непадалёк ад Гродна, майстар стварыў уласны Музей народных інструментаў, які працуе пры мясцовым Доме культуры. Наведваюцца да яго і вучні — Мар’ян Скрамблевіч ахвотна дзеліцца сакрэтамі майстэрства з цікаўнымі мясцовымі падлеткамі. Таму ёсць падставы меркаваць, што багацце, набытае цягам ягонага жыцця, не знішчыць няўмольны час…
Традыцыі падвойнага ткацтва вёскі Гудзевічы Мастоўскага раёна таксама захоўваюцца менавіта дзякуючы музею, знакамітаму далёка за межамі таго краю. Там працуе і ткацкі пакой, дзе мясцовая малеча вучыцца працаваць на аўтэнтычных кроснах.
Брак арыгінальных музеяў моцна даецца ў знакі для развіцця турызму, ды, на шчасце, сітуацыя спакваля выпраўляецца. Вось і ў вёсцы Стрэнькі, што на Рагачоўшчыне, не так даўно адкрыўся Музей беларускай лялькі на базе Цэнтра рамёстваў. Адпаведна, традыцыі стварэння гэтых абярэжных лялек для дзяцей і дарослых атрымалі новыя магчымасці для захавання ды развіцця.
Майстар лозапляцення Генадзь Унукаў таксама перадае сваё ўмельства дзеткам — ён вядзе гурток у Маладзечанскім палацы культуры. І менавіта наяўнасць вучняў засцерагае нематэрыяльную спадчыну ад знікнення.
Ансамбль “Завіца” з вёскі Падзялавічы Ганцавіцкага раёна складаецца пераважна з кабет ужо пажылых, але ж, паводле іх слоў, дзеці ды ўнукі таксама цягнуцца да народных спеваў.
У вёсцы Басценавічы, што на Мсціслаўшчыне, асабліва ўшаноўваюць раннехрысціянскую вялікапакутніцу Варвару. Штогод на яе свята, якое прыпадае на 17 снежня, адбываецца перадача з дома ў дом вялікай васковай свечкі, для якой спецыяльна шыюцца адмысловыя апранахі. Здавалася б, працэдура простая, але... Як заўсёды ў народнай культуры, яна пераўтвараецца ў шматпрыступкавую комплексную дзею, што спалучае сакральны аспект і побытавы: без урачыстай вячэры, вядома ж, не абыходзіцца. Цікава і тое, што абрад распачынаецца менавіта ўначы.
Шмат хто чуў, што, паводле адной з версій, геаграфічны цэнтр Еўропы знаходзіцца менавіта на беразе маляўнічага возера Шо на Глыбоччыне. Але мала хто ведае, што непадалёк ад яго, у вёсцы Івесь, даўно існуе калектыў пад назвай “Спадчына” — і назвай, у гэтым выпадку, зусім не галаслоўнай, бо на канцэртах гучаць не сцэнічныя апрацоўкі, а менавіта тыя песні, якія здавён выконваліся ў тых краях.
Магілёўская майстрыха Наталля Дамянікава здатная вырабляць сапраўдныя цуды з такога, здавалася б, крохкага ды капрызлівага матэрыялу, як саломка. У ейных руках ён выглядае, не раўнуючы, бы сапраўднае золата! Дасягнуць такога выніку асабліва складана, калі ўлічыць, што некаторыя з яе лялек зусім маленькія: не больш за дзесяць сантыметраў у вышыню! Адметна, што творца ахвотна дзеліцца сваім умельствам з іншымі: яна працуе метадыстам Абласнога цэнтра народнай творчасці і ў гэтай якасці пастаянна «загартоўвае» будучых кіраўнікоў гурткоў саломкапляцення.