Яшчэ пад час папярэдняга "круглага стала" ў рэдакцыі "К", прысвечанага ўдзелу Беларусі ў Міжнародных біенале сучаснага мастацтва, пад высокай столлю нашай канферэнц-залы пастаянна лунала думка: у краіне даўно наспела патрэба свайго маштабнага выставачнага праекта, здатнага паўнавартасна рэпрэзентаваць гэты пласт культуры. І вось, літаральна праз колькі месяцаў, Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь анансавала правядзенне восенню бягучага года Усебеларускай выстаўкі сучаснага мастацтва.
У назве праекта - наўмысная адсылка да такой знакавай падзеі, як Першая Усебеларуская выстаўка 1925-га. Але насамрэч ён не мае прамых аналагаў у айчыннай гісторыі. Па-першае, у фокусе ўвагі апынулася менавіта тое сучаснае мастацтва, якое на Захадзе (справядліва ці не) называюць contemporary art. А па-другое... Возьмем хаця б чыста "колькасныя" параметры: выстаўка пройдзе ў павільёне Нацыянальнага выставачнага цэнтра "БелЭКСПА" агульнай плошчай у тры тысячы (!) квадратных метраў. Гэта больш, чым усе мінскія арт-пляцоўкі, разам узятыя.
Абсалютна новым будзе таксама і прынцып арганізацыі такой маштабнай падзеі. Міністэрства культуры поўнасцю адмовілася ад дырэктыўных метадаў, аб'явіўшы адкрыты конкурс на стварэнне куратарскай канцэпцыі выстаўкі. Журы разгледзіць "безыменныя" (каб ніхто не мог "ціснуць аўтарытэтам") прапановы, і толькі потым мы даведаемся, хто ж будзе кіраваць працэсам.
Дэмакратыя - поўная: прэтэндаваць на гэтую звышадказную ролю можа кожны ахвотны. Для гэтага дастаткова толькі прадставіць такую канцэпцыю, якая ўразіла б кампетэнтнае журы. Зрабіць гэта можна да 10 сакавіка, а ўмовы конкурсу - у "К" № 7 за 2012 г.
Зразумела, што такі інавацыйны ды маштабны праект адразу выклікаў у экспертнага кола нямала пытанняў. Большасць з іх было агучана пад час "круглага стала" ў рэдакцыі "К", удзел у якім прынялі загадчык аддзела сучаснага беларускага мастацтва Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь Вольга АРХІПАВА, галоўны спецыяліст упраўлення мастацтваў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Дзяніс БАРСУКОЎ, дырэктар Мінскай гарадской галерэі Леаніда Шчамялёва Таццяна БЕМБЕЛЬ, скульптар, мастацтвазнаўца і куратар Павел ВАЙНІЦКІ, мастак, удзельнік Нацыянальнага павільёна Рэспублікі Беларусь на 54-м Венецыянскім біенале Артур КЛІНАЎ, дырэктар Музея сучаснага выяўленчага мастацтва Наталля ШАРАНГОВІЧ, кандыдат мастацтвазнаўства, прафесар Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў, мастак Яўген ШУНЕЙКА, спецыяльны карэспандэнт "К", мастацтвазнаўца Пётр ВАСІЛЕЎСКІ, рэдактар аддзела газеты "Культура" Ілья СВІРЫН, рэдактар аддзела газеты "Культура", старшыня секцыі крытыкі і мастацтвазнаўства Беларускага саюза мастакоў Барыс КРЭПАК.
Барыс КРЭПАК: - Пасля анансавання праекта, мабыць, не ў мяне аднаго ўзнікла пытанне: а што ж такое сучаснае мастацтва? Я разумею, што для пошуку адказу на яго спатрэбіцца яшчэ адзін "круглы стол", але... тым не менш. Паводле якіх сваіх характарыстык мастацкі твор становіцца сучасным?
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: - Звыклыя для нас рэспубліканскія выстаўкі - гэта проста збор твораў, назапашаных у майстэрнях мастакоў за папярэднія гады. І менавіта іх у нас было прынята лічыць сучасным мастацтвам. У дадзеным выпадку, наколькі я разумею, за аснову будзе ўзята прынцыпова іншая схема: бярэцца пэўны крытэрый "сучаснасці", і выбіраюцца тыя творы, якія яму адпавядаюць.
Ілья СВІРЫН: - Як слушна адзначыў Барыс Аляксеевіч, вызначаць і карэкціраваць змест гэтага паняцця можна да бясконцасці. Але ў дадзеным выпадку вытлумачэнне крытэрыя "сучаснасці" мае не тэарэтычны, а чыста прыкладны сэнс.
Барыс КРЭПАК: - Вось-вось, менавіта пра гэта я і кажу. Мабыць, ці не кожны мастак, які цяпер нас чытае, міжволі задае сабе пытанне: ці "падыходжу" я пад крытэрыі выстаўкі і ці мае шанц трапіць туды, скажам, мой абстрактны пейзаж, напісаны зусім нядаўна? Іншымі словамі - ці "сучасны" я?
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Адказ на гэтае пытанне знаходзіцца выключна ў кампетэнцыі куратара выстаўкі, які будзе выбраны журы пасля завяршэння конкурсу. Што да паняцця "сучаснае мастацтва"... Тут можна спаслацца на сусветную практыку. Урэшце, гэты тэрмін існуе ўжо больш за паўстагоддзя, і яго разумеюць літаральна ў кожным кутку свету.
Артур КЛІНАЎ: - Паспрабую даць кароткае вызначэнне: гэта мастацтва, якое вядзе інтэлектуальны пошук і працуе перадусім з ідэямі, а не з матэрыяламі.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Калі наўмысна спрашчаць, сучаснае мастацтва - гэта інсталяцыі, перформанс, відэа-арт, а не традыцыйныя карціны, графіка або, напрыклад, выцінанка - няхай сабе і створаныя літаральна ўчора.
Артур КЛІНАЎ: - Я хацеў бы трошкі "рэабілітаваць" жывапіс. Паколькі зусім не важна, у якой форме прадстаўлены твор сучаснага мастацтва, карціна цалкам можа быць адной з іх. Таму не трэба абмяжоўвацца тымі або іншымі відамі і жанрамі - тымі ж інсталяцыяй або перформансам. Галоўнае, каб быў інтэлектуальны пошук.
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - Выявіць ідэю можна любымі сродкамі. У тым ліку - жывапіснымі.
Артур КЛІНАЎ: - І няма прынцыповай розніцы ў тым, у якой форме тыя канцэпцыі выяўляюцца: ці гэта саломка, ці гэта карціна, ці гэта фільм. Гэта не больш, чым сродак.
Ілья СВІРЫН: - Карціны можна знайсці ледзь не на кожным з буйных біенале сучаснага мастацтва - няхай сабе і ў невялікай прапорцыі параўнальна з іншымі "мадыфікацыямі" мастацтва. Прычым я маю на ўвазе менавіта жывапіс, а не "гульні ў жывапіс", якія ў апошнія дзесяцігоддзі таксама даволі распаўсюджаны.
Яўген ШУНЕЙКА: - У некаторых краінах жывапіс ужо, бадай, "знік" як з'ява. Але Беларусі тое, вядома не датычыцца. Таму на гэтай выстаўцы нельга дапусціць яго дыскрымінацыю: у нас карціна не з'яўляецца анахранізмам.
Артур КЛІНАЎ: - У цэлым, выстаўка падаецца своеасаблівым актам легітымацыі мастацтва, якое доўгі час было на Беларусі як бы на маргінэзе, якое нібыта "не заўважалі". Дзяржава дадзеным крокам "афіцыйна" прызнае сучаснае мастацтва як паўнавартасную культурную з'яву. І гэта вельмі цудоўна, гэта крок наперад. Але важна, каб у выніку мы не атрымалі старога "тавару" ў новай "упакоўцы", каб пад "сучаснай" назвай не тоіўся стары змест. Вядома, гэта залежыць перадусім ад куратара.
Яўген ШУНЕЙКА: - Гэтым разам не будзе "выстаўкамаў", надзеленых паўнамоцтвамі адбіраць ды адсейваць. Прынцып арганізацыі выстаўкі - зусім іншы. Журы выбірае куратара, які прапануе спіс сваіх аўтараў, патрэбных для выяўлення яго ідэі.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Сапраўды, наша мэта - гэта не "зборная салянка", але цэласны канцэптуальны праект, здатны выявіць цяперашні стан айчыннага сучаснага мастацтва і яго тэндэнцыі.
Ілья СВІРЫН: - Дырэктар Цэнтра сучаснага мастацтва ў Вільнюсе Кястуціс Куйзінас, з якім даводзілася гутарыць пару гадоў таму, мяркуе, што з задачай стварэння такой рэпрэзентатыўнай выстаўкі (асабліва - першай) лепш за ўсё можа справіцца менавіта дасведчаны замежны куратар: маўляў, ён здатны ўбачыць агульную карціну "збоку" ці "зверху", і таму будзе больш аб'ектыўны. Дарэчы, задуму запрасіць на гэтую ролю "варага" неаднойчы агучвалі і беларускія мастакі...
Артур КЛІНАЎ: - Тым самым мы нібыта прызнаём уласную непаўнавартаснасць? Маўляў, нават не можам свайго талковага куратара знайсці? Мушу запэўніць: гэта зусім не так. У нас ёсць вельмі здольныя куратары, асабліва сярод моладзі. Можа, у іх пакуль было не так і шмат магчымасцей сябе праявіць? Дык вось яна акурат і з'явіцца.
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - Тут я цалкам салідарная з Артурам. На Беларусі сапраўды ёсць перспектыўныя куратары. Да прыкладу, тут прысутны Павел Вайніцкі, чый праект летась трапіў на Маскоўскі біенале. Або загадчык аддзела нашага музея Вольга Рыбчынская, якая была адабрана Гётэ-Інстытутам у Берліне адным з куратараў міжнароднага мастацкага праекта, дзе аўтары будуць рознымі візуальнымі сродкамі асэнсоўваць гарадскую прастору розных гарадоў, у тым ліку і Мінска.
У нас багата маладых ініцыятыўных людзей, але большасць з іх пакуль яшчэ не выявіла ўвесь свой патэнцыял. Колькі разоў даводзілася чуць: "У нас ёсць цудоўная ідэя, але няма магчымасцей яе ажыццявіць...". Таму трэба даць ім такую магчымасць. Бо інакш заўсёды будзе здавацца, што аўтарытэтных куратараў у нас няма. Дый адкуль яны возьмуцца?
Вольга АРХІПАВА: - Можа, у дадзеным выпадку ёсць сэнс даць магчымасць рэалізавацца ў рамках выстаўкі не аднаму куратару, а некалькім? Увасобіўшы, магчыма, нават нейкія радыкальна розныя ідэі.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: - Без сумневу, гэтае разуменне сучаснасці, пра якое мы тут ужо казалі, у кожнага з куратараў будзе сваё. І таму калі выстаўка аб'яднае некалькі праектаў, карціна атрымаецца больш поўнай.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Дазвольце не пагадзіцца. На маю думку, выстаўка ўсё ж павінна быць цэласнай. Бо калі падзяліць павільён на "загончыкі", атрымаецца чарговы "кірмаш". Гэта мы ўжо праходзілі.
Вольга АРХІПАВА: - Бывае так, што ў кагосьці ёсць ідэя, але сам ён не здатны яе рэ
алізаваць ад пачатку і да канца. І наадварот, ёсць людзі, якія маюць для гэтага патрэбныя здольнасці і досвед. Уласна, я - да таго, што, магчыма, трэба задумацца пра стварэнне цэлага куратарскага калектыву?
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Цікавая думка. Але галоўнае, каб гэтыя куратары маглі "суіснаваць" у адной прасторы.
Вядома, пераможца конкурсу будзе адзін. Але лічу, што тыя цікавыя ідэі, якія змяшчалі іншыя канцэпцыі, таксама не павінны быць змарнаванымі. Калі іх аўтары не будуць супраць, гэтыя задумы можна прапанаваць абранаму журы куратару.
Павел ВАЙНІЦКІ: - Тры тысячы квадратных метраў выставачнай плошчы - гэта сапраўдны выклік для любога куратара...
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - Неаспрэчна! Такую вялізную плошчу трэба належна "асвоіць". А гэта значыць - не толькі сфармуляваць трапную ідэю ды выбраць добрых мастакоў, але і дбайна выбудаваць экспазіцыю. Тым больш, памяшканне і сапраўды вельмі складанае: ад пачатку яно не было прызначана для правядзення падобных выставак. Адсюль - і ладны комплекс пытанняў, вырашыць якія адзін куратар наўрад ці здолее. Тут яму спатрэбіцца цэлая каманда, якая абавязкова ўключала б і дызайнера, а таксама, магчыма, і архітэктара.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Зразумела, што адзін чалавек такі праект "не пацягне". І яму спатрэбіцца цэлая група для вырашэння "рабочых момантаў".
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Няма сумневу ў тым, што мы маем вельмі добрую нагоду адпрацаваць сам алгарытм падрыхтоўкі падобных мерапрыемстваў - ад выкрышталізоўвання задумы і да рэалізацыі яе ў прасторы. Мабыць, варта канстатаваць, што ў нас такія механізмы пакуль дасканала не распрацаваны.
Ілья СВІРЫН: - Азначэнне "ўсебеларуская" ў назве...
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Ён, дарэчы, ставіць сабе за мэту таксама і як бы адмежавацца ад звыклых для нас рэспубліканскіх выставак: каб не было блытаніны.
Ілья СВІРЫН: - Але ў тым аспекце, які я хацеў бы закрануць, гэта акурат і не важна, бо абодва прыметнікі аўтаматычна азначаюць, што прадстаўлена мае быць менавіта ўся Беларусь, а не толькі Мінск. І вось тут, як падаецца, узнікаюць не абы-якія праблемы, паколькі рэгіянальныя арт-сцэны ў сталіцы, бадай, невядомыя - хіба што, за рэдкім выключэннем. Збольшага, яны нібы варацца ва ўласным соку. І выстаўка можа стаць як дзейсным сродкам іх інтэграцыі ў агульную прастору, так і чарговым выпадкам ігнаравання.
Барыс КРЭПАК: - Мастакі, схільныя да эксперыменту, ёсць і ў Магілёве, і ў Брэсце, і, канешне ж, у Віцебску, дзе даўно існуе цэлая суполка поставангардыстаў. Вядома, выстаўка без іх будзе няпоўнай.
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - Сапраўды, яе назва ўжо сама па сабе абумоўлівае пэўную канцэпцыю. Вось і слова "ўсебеларуская" прадугледжвае маштаб, усеахопнасць. Але, у той самы час, паўнамоцтвы па ўвасабленні ідэй у жыццё будуць нададзены канкрэтнаму куратару. І вось тут паўстае пытанне: што рабіць, калі ўзнікне канфлікт паміж куратарскай ідэяй і той "звышканцэпцыяй", закладзенай ужо ў назве? А раптам мастакі з рэгіёнаў "не падыдуць" пад прапанаваную куратарам задуму?
Ілья СВІРЫН: - Згодны, гэта сапраўды складанае пытанне. Але, з іншага боку, увядзенне нейкіх квот - як гэта часам практыкуецца за мяжой, скажам, па гендэрнай прыкмеце, - падаецца мне, па шчырасці, проста глупствам.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Яшчэ раз падкрэслю: дырэктыўныя метады ў дадзеным выпадку прымяняцца не будуць. Таму ўсё і сапраўды залежыць ад куратара.
Ілья СВІРЫН: - Застаецца спадзявацца, што гэтае пытанне будзе вырашана ў "рабочым фармаце" - ужо на стадыі прапрацоўкі куратарскіх канцэпцый альбо іх адбору членамі журы.
Вольга АРХІПАВА: - Усебеларуская выстаўка, якая прайшла ў 1925 годзе, прадугледжвала ўдзел не толькі жыхароў БССР, але і беларусаў з іншых краёў. Адсюль і пытанне: ці будуць запрошаны да ўдзелу ў сёлетняй выстаўцы тыя нашы суайчыннікі, якія жывуць за мяжой, але пазіцыянуюць сябе менавіта як беларускія мастакі?
Яўген ШУНЕЙКА: - Я спецыяльна прынёс сюды шыкоўны альбом твораў Аляксандра Родзіна, зусім нядаўна выпушчаны ў буйным берлінскім выдавецтве, прычым выключна за нямецкія грошы. Няўжо гэта не сведчыць аб прызнанні нашых творцаў за мяжой?
Артур КЛІНАЎ: - Брак увагі да сучаснага мастацтва на Беларусі абумовіў пераарыентацыю многіх яго прадстаўнікоў на замежныя арт-сцэны. У лепшым выпадку, аўтар жыве тут, а выстаўляецца дзесьці на Захадзе, у горшым - выехаў "з канцамі". І гэтым шляхам пайшлі некаторыя адметныя мастакі... Таму важна паспрыяць "вяртанню" ўсіх гэтых творцаў на радзіму - хаця б часоваму, праз удзел у дадзенай выстаўцы.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Гэта пытанне да куратара. Я не маю кампетэнцыі даваць на яго адказ. Аднак зразумела, што канцэпцыя мусіць не толькі ахапіць пэўную групоўку, але і стварыць шырокую рэпрэзентатыўную карціну.
Яўген ШУНЕЙКА: - І сапраўды, выстаўка, якая займае такую плошчу, не павінна быць замкнёнай на нейкія "свае колы". Таму вельмі важна не звужаць кола ўдзельнікаў: маўляў, толькі гэтыя мастакі з'яўляюцца сучаснымі - і ўсё! Дарэчы, пад час нашай гутаркі ў мяне не раз складалася ўражанне, быццам у нас яшчэ нічога пакуль не было, і ўсё толькі наперадзе. Можа, у гэтым і ёсць нешта прыемнае, аднак... Гляджу вось на Артура - і ўзгадваю легендарную выстаўку на Калектарнай у 1987 годзе, у якой ён удзельнічаў...
Барыс КРЭПАК: - Цудоўна памятаю тую выстаўку! Нават напісаў артыкул. Гэта быў самы першы "голас, які кліча ў пустэчы" тагачаснага мастацкага андэграунда. Паўафіцыйная падзея, якую спярша дазволілі, а потым - забаранілі. Помніцца, за яе заступіўся такі мэтр, як Уладзімір Стэльмашонак: народны мастак Беларусі, тагачасны старшыня Саюза мастакоў БССР меў даволі перадавыя погляды.
Яўген ШУНЕЙКА: - Між іншым, ужо тады нашы грамадзяне вельмі прыязна ўспрынялі новыя формы мастацтва.
Барыс КРЭПАК: - І сапраўды, на гэтую выстаўку выстройваліся сапраўдныя чэргі! Хаця народ і прызвычаіўся да "Паляўнічых на прывале", але ж ён з энтузіязмам ішоў на нешта новае. Творы андэграундных мастакоў тады ўспрымаліся, бы глыток свежага паветра, асабліва ў параўнанні з пануючым сацрэалізмам - ужо пазелянелым ад старасці...
Вельмі шкада, што гэтая выстаўка не пакінула па сабе сведчанняў, нават каталога. Хіба тая сціплая публікацыя...
Ілья СВІРЫН: - І адсюль узнікае думка: можа, ёсць сэнс зрабіць нейкі гістарычны экскурс у рамках сёлетняй выстаўкі? Хаця б дзеля таго, каб засведчыць, што нерэалістычнае мастацтва з'явілася ў нас далёка не сёння. Можна згадаць пра Ізраіля Басава, Тодара Копшу, Аляксея Жданава - і многія даведаюцца, што і ў савецкі час у нас былі "пробліскі" сучаснага мастацтва.
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - На маю думку, мэтавую аўдыторыю выстаўкі важна ўсведамляць ад пачатку. Калі яна прызначанага для вузкага кола дасведчанай публікі - гэта адно, а калі разлічана на шырокага наведвальніка - зусім іншае.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Адна з задач выстаўкі - менавіта папулярызацыя сучаснага мастацтва.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: - Вельмі важна, каб куратарская ідэя была актуальная не толькі для самога куратара. Трэба, каб яна была зразумелая і прафесіяналу, і гледачу, які зайшоў, што называецца, з вуліцы. Можна зрабіць цудоўную выстаўку, якую, аднак, ацэніць толькі вузкае кола "далучаных". І тады яна не будзе Усебеларускай. Таму тут трэба знайсці належны баланс: прадставіць сапраўды наватарскія творы, зразумелыя, аднак, сярэднестатыстычнаму беларусу, каб той быў калі не захоплены, дык, прынамсі, не расчараваны.
Ілья СВІРЫН: - Мне вельмі імпануе той падыход, які давялося сустрэць на апошнім Маскоўскім біенале - імпрэзе, што мела зусім не "вузкатусовачны" характар. Яе асноўны праект наведвала па некалькі тысяч чалавек штодня! Але паразуменне з шырокай публікай было дасягнута не шляхам "спрашчэння" самога мастацкага кантэнту, а менавіта праз асаблівасці яго экспанавання. Кожны твор суправаджала невялікая эксплікацыя, якая папулярнай мовай яго вытлумачвала або, прынамсі, "уводзіла ў кантэкст" - своеасаблівы крок насустрач зацікаўленаму рэцыпіенту. Здавалася б, гэта вельмі проста: пара абзацаў тэксту на сценцы ля нейкай герметычнай інсталяцыі! Але на Беларусі нешта падобнае бачыць пакуль не даводзілася.
Артур КЛІНАЎ: - Я перакананы ў адным: не трэба зніжаць планку. Наадварот, наша задача - спрыяць інтэлектуальнаму росту "сярэднестатыстычнай" публікі. Тым больш, не стаў бы недаацэньваць мінскую аўдыторыю, бо меў ужо нямала нагод пераканацца ў тым, што попыт на сучаснае мастацтва ў Беларусі ёсць. Пагатоў, усе мы даўно жывём у глабальным камунікатыўным свеце. Можа, менавіта таму нашы гледачы беспраблемна "счытваюць коды" сучаснага мастацтва.
Павел ВАЙНІЦКІ: - Арганізацыя выстаўкі - гэта не толькі асваенне плошчы, але яшчэ і стварэнне інфармацыйнага асяроддзя, умоў для камунікацыі паміж аўтарам і гледачом. І менавіта таму ў рамках дадзенага праекта абавязкова павінен быць арганізаваны цэлы шэраг спадарожных мерапрыемстваў: дыскусіі, семінары, майстар-класы... У форме, напрыклад, экскурсіі па экспазіцыі кожны мастак мае атрымаць магчымасць патлумачыць гледачу, што ён "хацеў сказаць". У гэтым праекце важная не толькі яго бачная, відовішчная частка, але і інфармацыйна-адукацыйная.
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - І ў сваёй дзейнасці мы адчуваем, што яе не стае.
Ілья СВІРЫН: - Ну так. Калі чалавек "з дыпломам" усур'ёз мяркуе, што "Чорны квадрат" ён і сам мог бы намаляваць, ды яшчэ і лепш, мабыць, гэта праблема таксама і адукацыі.
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Колькі разоў мне даводзілася чуць падобныя выказванні! А неяк аднойчы я адчула сапраўдны інсайт. У нас у галерэі прарвала каналізацыю, мы выклікалі сантэхнікаў, прыехала брыгада з пяці чалавек. Пакуль адзін працаваў, чацвёра боўталіся ў выставачнай зале і ад няма чаго рабіць разглядалі выстаўку сучаснага жывапісу. "Гэта кепска намалявана, гэта мазня!" - безапеляцыйна вызначыў адзін з сантэхнікаў. І ў нас завязалася сапраўдная дыскусія. Таму лікбез сапраўды патрэбны.
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - Я магу падзяліцца крышачку іншым досведам. У нашым музеі па-ранейшаму выстаўляецца саламяная скульптура Артура "Таемная вячэра". Неаднойчы мела магчымасць паназіраць за рэакцыяй шараговых гледачоў, далёкіх ад сучаснага мастацтва. Спярша людзі зазвычай пытаюць: "А што гэта?" Але потым пачынаюць цікавіцца, нават тэлефон аўтара хтосьці прасіў...
Яўген ШУНЕЙКА: - Згадваю такую сітуацыю, якая здарылася пад час аднаго з фэстаў "Дах" у Палацы мастацтва. У зале на той момант было ўсяго тры чалавекі: я, адзін сталы мастак і шараговая глядачка студэнцкага веку. Мастак не хаваў свайго абурэння экспазіцыяй, мы нават з гэтай нагоды добра такі паспрачаліся. І тады ў якасці трацейскага суддзі я звярнуўся да дзяўчыны. І пачуў ад яе: ну, маўляў, гэта ж нешта новае, і таму мне цікава. Вось якая наша публіка! Яна чакае новага, спрабуе разабрацца... Таму не трэба яе баяцца. І не трэба яе карміць даўно абрыдлым "салонам". Я абсалютна перакананы, што і Усебеларуская выстаўка выкліча адэкватную рэакцыю ды будзе запатрабаваная. Таму не варта самім сябе палохаць!
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - Сучаснае мастацтва можа "чапляць" не менш за акадэмічнае - у тым выпадку, калі ў ім ёсць пачуццё ды ідэя.
Ілья СВІРЫН: - Мы абмяркоўваем рэакцыю грамадства на сучаснае мастацтва, але... Узнікае пытанне: а ці бачыла яго грамадства на ўласныя вочы? Таму, як падаецца, трэба найперш даць магчымасць пабачыць, а ўжо потым рабіць нейкія высновы.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: - Я часта згадваю адну сентэнцыю з кнігі знакамітага дызайнера Джорджа Нэльсана. Ён параўноўвае апошнюю мадыфікацыю карэты і першы аўтамабіль. Натуральна, у той час карэта ўжо не была прымітыўнай - гэта быў сапраўды зручны і прыгожы від транспарту, сапраўдны твор мастацтва. Побач з такой "адшліфаванай" за стагоддзі канструкцыяй аўтамабіль выглядаў прымітыўна і нягегла. І толькі вельмі нямногія дасведчаныя людзі ўсведамлялі, што за ім - будучыня, а вось часы карэты неўзабаве прамінуць. Таму цалкам можа стацца, што сёння сучаснае мастацтва не будзе ўспрынята і зразумета, а вось заўтра...
Ілья СВІРЫН: - Я шчыра сумняваюся ў тым, што часы "класічнага" мастацтва прамінуць. Але і паралельнае існаванне дзвюх плоскасцей цалкам магчымае - як гэта, зрэшты, і адбываецца ці не ва ўсім свеце.
Яўген ШУНЕЙКА: - Калі мы кажам пра глядацкую ўвагу, дык давайце казаць і пра тыя тэхналогіі, якія яе стымулююць. Усе яны даўно вядомыя і апісаны ў літаратуры. Дык чаму б не прымяніць іх не да нейкай "выстаўкі коцікаў", а менавіта да нашай мастацкай падзеі?
Павел ВАЙНІЦКІ: - Яшчэ адзін вельмі істотны аспект - стварэнне спецыяльнага сайта выстаўкі...
Наталля ШАРАНГОВІЧ: - Сапраўды, калі тая або іншая падзея не абмяркоўваецца ў Інтэрнэце, узнікае ўражанне, быццам яе і не было. Уся наша мэтавая аўдыторыя камунікуе паміж сабой менавіта праз Сеціва. Таму віртуальныя дыскусіі, палярныя меркаванні - гэта знак таго, што праект адбыўся і сапраўды "зачапіў".
Яўген ШУНЕЙКА: - Дык а чаму яно "чапляе"? Амерыканскі поп-арт арыентаваўся менавіта на тамтэйшае грамадства. Вось і мастакам неабходна ўступіць у творчы дыялог з грамадствам - рэальным, а не прыдуманым. Балазе тут хапае сюжэтаў і праблем. Няўжо выгляд чалавека, які набірае ў супермаркеце поўны вазок прадуктаў - нібы "на выпадак вайны", - не можа натхніць мастака на нейкую іранічную рэпліку? Але ж мы жывём як бы адасоблена ад грамадства, не цікавячыся яго побытам і эмацыйным станам...
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Адна з актуальных для грамадства тэм, якая бачыцца мне найбольш цікавай", - усведамленне "раю" для сучаснага сярэднестатыстычнага беларуса. Каб яе ўвасобіць у фармаце выстаўкі, трэба задзейнічаць некалькі прадпрымстваў, якія вырабілі б прадукцыю па спецыяльных замовах - скажам, дываны з адмысловым малюнкам. Але для гэтага, натуральна, патрэбны пэўныя сродкі.
У звязку з гэтым, у мяне ёсць пытанне: ці можа куратар разлічваць на тое, што ў яго будуць фінансавыя рэсурсы, каб замовіць мастакам творы спецыяльна для гэтай выстаўкі, аплаціць ім хаця б матэрыялы? Гэта вельмі прынцыповы момант. Бо калі сродкаў няма, давядзецца ляпіць нешта з таго, што ўжо назапасілася.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Мы цалкам усведамляем: выстаўка такога маштабу не можа ладзіцца на чыстым энтузіязме, і сродкі на яе, вядома, прадугледжаны. На дываны хопіць дакладна, ды і не толькі на іх. Не ведаю, праўда, як з "Мерсэдэсам" прэміум-класа, пра які таксама мараць многія беларусы...
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Пра "Мерсэдэс" я не казала.
Ілья СВІРЫН: - Ці варта надаваць прыярытэт менавіта новым творам, зробленым спецыяльна дзеля гэтай выстаўкі?
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Натуральна.
Яўген ШУНЕЙКА: - У адрозненне ад некаторых замежных мастакоў, нашы не патрабуюць шалёных бюджэтаў. Артур, вось скажы: у якую суму табе абышлася саломка для "Таемнай вячэры"? Думаю, гаворка - зусім не пра мільёны долараў. Таму спадзяюся, што і ў дадзеным выпадку каштарысы будуць сціплыя ды... рэальныя.
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Вядома, ніхто не будзе прад'яўляць нейкія ультыматумы: маўляў, дайце нам пэўную суму, а інакш - да пабачэння. Справа зусім у іншым: не хацелася б рабіць "самапал", як гэта часцяком бывае ў "безбюджэтных" праектах. Як падаецца, гэта - не той узровень.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Абсалютна згодны. І таму фінансаванне праекта прадугледжана даволі прыстойнае. Мастакам будуць выдаткоўвацца пэўныя сумы на матэрыялы, ды і іх праца не застанецца без падзякі. У плане фінансаў тут усё будзе "па-сур'ёзнаму"!
Ілья СВІРЫН: - Буйныя замежныя выстаўкі сучаснага мастацтва абрастаюць цэлымі гронкамі спонсараў. Распаўсюджана практыка, калі тое ці іншае прадпрыемства ўдзельнічае не "жывымі" грашыма, але бясплатна прадастаўляе сваю прадукцыю або паслугі - скажам, праектары для відэаінсталяцыі або нават нейкае ўнікальнае інжынернае рашэнне, патрэбнае для рэалізацыі звышпрасунутай ідэі. Нібыта, і для спонсара не надта накладна, і карысна для абодвух бакоў. Можа, ёсць сэнс прапанаваць такі варыянт партнёрства і вытворцам дываноў? А раптам і салон, дзе прадаюць "Мерсэдэсы", таксама зацікавіцца?
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Такія варыянты партнёрства ўжо прапрацоўваюцца. Спадзяюся, і вытворцы, і імпарцёры не застануцца абыякавымі.
Артур КЛІНАЎ: - Без сумневу, усе праблемы сучаснага мастацтва Міністэрства культуры не вырашыць. Таму неабходна прыцягнуць у гэтую галіну прыватныя грошы. Возьмем украінскі досвед. Па многіх параметрах нашы краіны вельмі блізкія, але... Там у сферу сучаснага мастацтва ўжо прыйшоў прыватны капітал, і гэта адчуваецца адразу. Апошнія некалькі гадоў нават ідзе своеасаблівае спаборніцтва між бізнесменамі: хто больш заплаціць. Бо ў іхніх колах сучаснае мастацтва стала модным...
Спадзяюся, што і сёлетняя выстаўка, якая ладзіцца цалкам афіцыйна, на вельмі высокім узроўні, зацікавіць айчынныя бізнес-эліты, натхніць іх укладаць грошы ў гэтую сферу. Бо пакуль што ў нас рынак у гэтую сферу ўсё ніяк не прыходзіць.
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Наступнае маё пытанне - тэрміны... Мастаку патрэбна некалькі месяцаў, каб толькі прапрацаваць свой твор на ідэйным узроўні і яшчэ столькі ж - каб яго выканаць. Прыкладам, я - куратар выстаўкі, і ў гэтай іпастасі звяртаюся да Артура Клінава: "Вось такая ідэя. Зробіш?". Той адказвае: "Зраблю, але мне трэба гэта, гэта і гэта". І ў мяне павінен быць бюджэт, каб задаволіць яго патрэбы. І не напярэдадні вернісажу, а - значна раней.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Вельмі істотная заўвага!
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Да таго ж, ужо сёння патэнцыйны куратар павінен мець план прасторы, ведаць яе тэхнічныя параметры. А раптам у мяне з'явіцца ідэя зрабіць на выстаўцы вадаспад?
Дзяніс БАРСУКОЎ: - План прасторы магу вам прадаставіць - як, зрэшты, і кожнаму куратару, якому ён спатрэбіцца. Што ж да тэхнічных магчымасцей... Можам разам пад'ехаць і паглядзець, так нават будзе лепш.
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Маючы пэўны досвед куратарскай працы - няхай сабе і не на такіх маштабных праектах, - я прыйшла да высновы, што ў нашай сітуацыі, у нашым кантэксце "звышліберальныя" формы арганізацыі чамусьці не спрацоўваюць. У гэтай справе можна нечага дабіцца толькі жорсткім кіраўніцтвам. Але, у звязку з гэтым, мушу задаць і яшчэ адно пытанне. Няма сумневу ў тым, што, прынамсі, некалькі месяцаў куратар павінен працаваць над такім праектам з ранку да вечара, гэтую справу нельга рабіць "па сумяшчальніцтве". На Захадзе з ім зазвычай заключаюць кантракт, які прадугледжвае адэкватны зробленай працы ганарар. Ці плануецца нешта падобнае і ў дадзеным выпадку?
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Такі варыянт неабходна разгледзець.
Артур КЛІНАЎ: - Паколькі гэты буйны праект ладзіцца ўпершыню, мне падаецца, ён павінен ствараць панарамную карціну - так бы мовіць, "агляд дасягненняў" сучаснага беларускага мастацтва, які даў бы поўны спектр, і мы маглі б убачыць, што ў нас ёсць, што адбывалася за апошняе дзесяцігоддзе. Натуральна, дыскусія, якая разгорнецца, - гэта асобны прадукт, не менш важны за саму выстаўку.
Павел ВАЙНІЦКІ: - Як куратар я бачу на Беларусі вялізны пласт цікавага матэрыялу. Многія айчынныя аўтары, інтэграваныя ў інтэрнацыянальны мастацкі працэс, неактуалізаваны, аднак, у нашай прасторы. Бо мастацкі рух на Беларусі - вельмі хаатычны, даецца ў знакі і падзел на розныя даволі закрытыя супольнасці -- нават у межах адной "спецыялізацыі". Таму важна стварыць камунікатыўныя сувязі не толькі паміж творамі ды гледачамі, але і паміж самімі мастакамі. І наспявае патрэба ў праекце, які б сакумуляваў і згенерыраваў усе найхарактэрныя праявы сучаснага мастацтва ў адной выставачнай прасторы, з усімі належнымі стадыямі куратарскай працы - такімі, як даследчыцкая работа, назапашванне матэрыялу і стварэнне экспазіцыі на гэтым грунце. Прыкладам, на Беларусі нямала цікавых перформераў, але яны падзелены па розных "тусоўках". Не зашкодзіла б сабраць іх усіх на нейкай агульнай тэрыторыі, каб адказаць на пытанне: ці існуе ўвогуле такая з'ява, як беларускі перформанс? І калі так, дык якія яе характэрныя асаблівасці? Тое ж самае датычыцца і фатографаў... І ў выніку мы здолеем атрымаць тую самую панарамную карціну.
Таццяна БЕМБЕЛЬ: - Але ж вынік павінен быць відовішчным, прывабным для гледача...
Павел ВАЙНІЦКІ: - І, тым не менш, я зрабіў бы, перадусім, акцэнт менавіта на даследчыцкі аспект.
Яўген ШУНЕЙКА: - Нельга чакаць ад адной гэтай выстаўкі вырашэння ўсіх пытанняў, якія назапашваліся цягам апошніх дзесяцігоддзяў. Дый не варта і спрабаваць уціснуць у яе прастору ўсё сучаснае мастацтва. Самае галоўнае - каб першая выстаўка не стала апошняй, каб яна запачаткавала новую тэндэнцыю. Тады і крыўды ні ў каго не будзе: калі ты не трапіў зараз, дык маеш усе шанцы трапіць наступным разам.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: - Раней выстаўкі ствараліся з пэўнай мэтай, зразумелай для ўсіх. Прыкладам, за савецкім часам яны звычайна былі прымеркаваны да чарговых угодкаў рэвалюцыі ды мусілі абудзіць у грамадстве памяць пра тыя падзеі. Тады ўсё было даволі канцэптуальна, невыпадкова, усё выконвала ідэалагічную функцыю, і часам дасягала мэты. У сваю чаргу, сацарт часоў перабудовы стаў рэакцыяй грамадства на "перабор" мінулай эпохі ды памкненнем, што называецца, "выпусціць пару", надаць эмоцыям эстэтычную форму. І таму варта задацца пытаннем: а якую мэту ставіць перад сабой дадзеная выстаўка ў агульнаграмадскім, нацыянальным маштабе?
Ілья СВІРЫН: - А ці можна сёння ўвогуле ўявіць сабе выстаўку з такім грандыёзным пасылам?
Павел ВАЙНІЦКІ: - Чаму ж не? Паспрабаваць выкрышталізаваць з дапамогай гэтай выстаўкі новыя адценні "беларускасці" ў мастацтве - гэта сапраўды вельмі сур'ёзная мэта. Ва ўсялякім выпадку, трэба імкнуцца прыўнесці ў гэты кантэкст нешта спецыфічна "наша". Адным адлюстраваннем агульнаеўрапейскіх тэндэнцый мы нікому не цікавыя.
Дзяніс БАРСУКОЎ: - Калі нам удасца знайсці гэтую нацыянальную спецыфіку, будзе сапраўды вельмі добра.
Яўген ШУНЕЙКА: - Я вызначыў бы іншую мэту: пазбавіцца ад комплексаў, ад вечнага адчування, нібыта мы адстаём. У гэтым нам здолеюць дапамагчы нашы цудоўныя мастакі, якіх у нас вельмі шмат.
Пётр ВАСІЛЕЎСКІ: - Адкажу на тое пытанне, якое сам і задаў. На маю думку, мэта выстаўкі - не толькі паказаць "сённяшні дзень" беларускага мастацтва, але і выявіць яго перспектывы на будучыню. Гэта значна цяжэй, чым зафіксаваць цяперашні час.
Ілья СВІРЫН: - І можа стацца нават так, што дыскусіі вакол выстаўкі будуць больш карыснымі для мастацкага асяроддзя за саму выстаўку. Бо яны матывуюць далейшы прагрэс.
Барыс КРЭПАК: - Ва ўсялякім выпадку, гэта будзе крок наперад .
Фота Юрыя ІВАНОВА