Галоўная пляцоўка праекта. / Фота Юрыя ІВАНОВА
Ілья СВІРЫН: — Выстаўка яшчэ раз падмацоўвае тое ўражанне, якое даўно ў мяне склалалася: на Беларусі авангарднае (нонканфармісцкае, андэрграунднае альбо проста “іншае” — думаю, тут не час спрачацца пра тэрміналогію) мастацтва не ўтварала нейкай суцэльнай парадыгмы, дзе адно пакаленне арганічна перацякае ў наступнае. З’яўляліся асобныя выспачкі, потым бясследна знікалі, а потым, ужо праз дзесяцігоддзі, з’яўляліся новыя…
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — Тут мне прыгадваецца адзін усім вядомы эпізод, калі Марк Шагал — на той час, ужо сусветная зорка першай велічыні! — хацеў падарыць сваёй радзіме частку творчай спадчыны. Але тады ні айчынныя мастакі, ні афіцыйнае мастацкае асяроддзе не гатовы былі прызнаць Шагала "нашым". Сёння афіцыйнае меркаванне на гэты конт кардынальна змянілася, але… наўрад ці ў беларускіх музеях бліжэйшым часам істотна паболее твораў гэтага нашага суайчынніка — які, між іншым, лічыў сябе рэалістам. Таму нічога не застаецца, як толькі бедаваць пра страчаныя магчымасці.
Ілья СВІРЫН: — Падазраю, што згаданы мною прынцып дзейнічае і па сёння. Многія маладыя мастакі нічога не чулі нават пра галерэю “Шостая лінія”, якая існавала ў сярэдзіне 1990-х — не кажучы ўжо пра “сівую даўніну”.
Вольга АРХІПАВА: — І таму вынаходзяць веласіпед...
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — У той самы час, і дагэтуль рэха савецкай эпохі чуецца ў сакраментальнай фразе “Нам такое мастацтва не патрэбна!”, якое дасюль можа пачуць мастак з нестандартным мастацкім бачаннем. Не буду называць імёны, але факты мне вядомыя. Нейкі “Дзень сурка”!
Ілья СВІРЫН: — А калі замяніць клічнік на пытальнік? Ці патрэбна нам такое мастацтва? Ці варты той жа беларускі андэрграунд нейкай адмысловай увагі?
Вольга АРХІПАВА: — Катэгарычна не пагаджуся з самой пастаноўкай пытання. Мы павінны паважліва ды беражліва ставіцца да кожнай старонкі гісторыі нашага мастацтва, бо яна — важная і унікальная. Вось прамінуў 2013 год, і тыя творы, што з’явіліся цягам гэтага прамежку часу, болей не з’явяцца ніколі… Таму трэба цаніць любое творчае выказванне. Асабліва важна засведчыць, што плюралізм быў характэрны для беларускага мастацтва ва ўсе часы, у тым ліку і савецкія.
Ілья СВІРЫН: — Большасць твораў на выстаўцы датуюцца ўжо часамі перабудовы альбо першых гадоў незалежнасці Беларусі. А што рабілася раней — у “эпоху застоя”?
Алесь РОДЗІН: — Магу сказаць за сябе. Я сядзеў у сваёй майстэрні, размешчанай у былым бомбасховішчы, і несупынна нешта рабіў. Большасць па-сапраўднаму “маіх” ідэй і вобразаў прыйшлі да мяне менавіта ў той час. Гэта ўжо потым, у іншую эпоху, я атрымаў магчымасць падоўгу працаваць за мяжой, “выплёскваючы” іх на палотны вялізных памераў. Але вытокі — менавіта ў тым бомбасховішчы.
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — Калі браць тэрміны “нонканфармізм” альбо “андэрграунд” не ў мастацтвазнаўчым, а ў сацыякультурным аспекце, дык варта адзначыць, што напрыканцы 1980-х век гэтых з’яў на Беларусі скончыўся. Бо ў той час усё было дазволена — ці, прынамсі, не забаронена надта жорстка.
Алесь РОДЗІН: — Але ж калі казаць пра папярэдні перыяд... Па сканчэнні Тэатральна-мастацкага інстытута я працаваў на мастацка-вытворчым камбінаце. І недзе ў 1970-я мы з калегамі зрабілі праект афармлення ядзернага рэактара ў Соснах. Гэта нешта новае, цікавае, працавалі натхнёна. Натуральна, сама тэма падказвала нейкае сучаснае вырашэнне. Прадставілі плён сваёй працы мастацкаму савету… І масцітыя творцы нас літаральна ўзашый адтуль выштурхнулі! Такім самым чынам скончылася і мая спроба паўдзельнічаць у адной рэспубліканскай выстаўцы. Дачуўшыся пра гэта, мой калега Мікола Паўлоўскі ўцёк у Парыж, “адстаўшы” ад афіцыйнай дэлегацыі. Але мяне такое неразуменне наадварот натхняла. Хаця тады здавалася, што гэты мур проста немагчыма прабіць.
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — Ізраіль Басаў амаль праз усё жыццё быў ізгоем: яго работы не бралі на выстаўкі. Але трэба аддаць гэтаму чалавеку належнае, бо ён не зламаўся, не перастаў быць сабой.
Ілья СВІРЫН: — Зрэшты, у кожнага мастака тады быў выбар: альбо рабіць тое, што ад яго патрабуе “партыя і ўрад” ды атрымліваць неблагія на той час ганарары, альбо...
Алесь РОДЗІН: — Спакуса камерцыялізацыі існуе заўсёды і паўсюль. Вось і цяпер ёсць мастакі, якія малююць “пад шпалеры”, выкарыстоўваючы тую адукацыю, якая дае Акадэмія мастацтваў, выключна ў рамесніцкім плане.
Ілья СВІРЫН: — Падаецца, цяперашнія маладыя творцы куды больш прагматычныя. Яны мысляць на перспектыву, а калі яе не бачаць, дык апускаюць рукі. Але які сэнс быў цягам дзесяцігоддзяў пісаць тыя карціны, што не мелі шансаў выйсці за межы майстэрні?
Алесь РОДЗІН: — Тады мы пра гэта проста не думалі, вось і ўсё! Тое, што ты робіш, патрэбна найперш табе самому. Нешта торкае цябе знутры, не дае спакою і патрабуе выяўлення. І таму ты рухаешся ў сваім накірунку, не зважаючы на абставіны.
Ілья СВІРЫН: — Саму атмасферу, якая панавала тады ў беларускім мастацтве, вельмі складана зразумець сёння, калі падзел на афіцыйнае/неафіцыйнае мастацтва ўжо, фактычна, страціў актуальнасць…
Вольга АРХІПАВА: — Межы цяпер не такія выразныя, як гадоў трыццаць таму, калі існавалі трывалыя каноны, і іх парушэнне магло наклікаць “гнеў небажыхароў”.
Ілья СВІРЫН: — У той час, “неафіцыйныя” мастакі мелі і адукацыю, і тыя ж майстэрні. Скажам, Русава, Кашкурэвічы, Цішын...
Вольга АРХІПАВА: — Сапраўды, большасць з іх атрымала нейкія “профільныя” дыпломы, хаця былі і тыя, хто адмаўляў мастацкую адукацыю як такую. Але менавіта падчас навучання многія ішлі ад супраціўнага. Засвоіўшы азы акадэмічнага мастацтва, яны рабілі выснову, што асабіста ім яно “не падыходзіць”. Чаму? Ведаеце, старажытнаегіпецкае мастацва існавала 700 гадоў, і ўвесь час мастакі рабілі адно і тое ж. Гэта ўсіх задавальняла! Найважнейшым было засвоіць канон і ўмела яго рэпрадукаваць. І ніякага авангарду ў тыя часы не ўзнікала. Але ў ХХ стагоддзі ўсё было іначай. Вызначальную ролю пачала граць менавіта індывідуальнасць. Раней першаснае значэнне мела структура грамадства, а цяпер — кожны чалавек стаў успрымацца як структура, свет у сабе. Кожны прыдумляе ўласныя законы і правілы гульні. У мастацтве гэта праявілася яскрава. Той жа Пікасо…
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — Варта яшчэ нагадаць, што інфармацыі ў той час моцна бракавала. Гэта сёння можна лёгка зладзіць “лікбез” з дапамогай Інтэрнэту...
Вольга АРХІПАВА: — Папулярнасцю карысталіся міфы пра Мадзільяні, пра адрэзанае вуха Ван Гога... У моладзі з’явіліся новыя куміры, якія заклікалі пераасэнсаваць адносіны да жыцця і мастацтва. Калі старшае пакаленне творцаў захаплялася эпохай Адраджэння, дык моладзь “брала прыклад” з тых мастакоў-рэвалюцыянераў, якіх у Савецкім Саюзе не надта шанавалі.
Алесь РОДЗІН: — Ну так, выкладчыкі нашай кафедры жывапісу ў Тэатральна-мастацкім Ван Гога літаральна на дух не пераносілі. Ну а мы ім захапляліся.
Вольга АРХІПАВА: — Прыйшла іншая генерацыя мастакоў, і для яе важна было адрознівацца ад папярэдняй. Зрэшты, тут варта нагадаць, што так бывае заўсёды. Скажам, Май Данцыг альбо Гаўрыла Вашчанка ў свой час таксама траплялі «пад удар» мэтраў — напрыклад, Івана Ахрэмчыка і Валянціна Волкава.
Ілья СВІРЫН: — У застойныя часы ў Маскве альбо Ленінградзе “іншае” мастацтва існавала як цэласная з’ява, утвараючы своеасаблівы культурны кантэкст. Як падаецца, на Беларусі можна казаць хіба пра адзінкавыя персаналіі: Ізраіля Басава альбо Тодара Копшу...
Вольга АРХІПАВА: — У дадзеным выпадку прымаўка “Адзін у полі не воін” неактуальная — хаця б таму, што для авангарду заўсёды была вельмі важная менавіта “адзінкавасць”, індывідуальнасць. Думаю, той усплёск нефармальнага мастацтва, які адбыўся напрыканцы 1980-х, быў бы немагчымым без творцаў папярэдняга пакалення, якія рыхтавалі глебу ў часы застою. Да таго ж, гэтыя персаналіі часта ўтваралі вакол сябе і пэўнае асяроддзе. Прыкладам, той жа Віталь Чарнабрысаў, вакол якога ахвотна гуртавалася моладзь. Выстаўкі праходзілі для вузкага кола непасрэдна ў майстэрнях альбо нават на кватэрах. У гэтых умовах і зараджаліся новыя ідэі, а потым для іх прыспеў час выплеснуцца ў соцыум.
Алесь РОДЗІН: — У 1970-я мая майстэрня служыла мне і выставачнай пляцоўкай, бо там часта збіраліся сябры і сябры сяброў. Адпаведна, была і пэўная аўдыторыя.
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — Тут варта прыгадаць яшчэ і такую легендарную постаць, як Кім Хадзееў — ён таксама ствараў мастацкае асяроддзе ў сваім сціплым пакойчыку камунальнай кватэры. Затым — Рычард Май... Іншая справа, што гэтыя нефармальныя праявы арт-працэсу пакуль не сталі паўнацэнным здабыткам гісторыі мастацтва. Мяркую, тут справа ў наступным: маскоўскія ды ленінградскія суполкі мелі сваіх “летапісцаў” — культуролагаў альбо літаратараў, якія займаліся фіксацыяй, інтэрпрэтацыяй, аналізам, што называецца, па гарачых слядах. Таму расійскі андэрграунд стаў “прызнанай” культурнай з’явай, якая мае выразную гісторыю і міфалогію. У выпадку з айчынным андэрграундам іх яшчэ толькі належыць ствараць.
Ілья СВІРЫН: — Аднак, здавалася б, глеба для гэтага больш чым спрыяльная. Згадайма, хаця б, пра светлай памяці Генадзя Хацкевіча, параўнальна з выбрыкамі якога нават Ван Гог “нервова паліць”. Дзіўна, што цяперашняя моладзь нават не ведае, хто гэта такі.
Вольга АРХІПАВА: — Так склалася, што менавіта выстаўка “Сто гадоў беларускага авангарду” стала для гэтага мастака апошняй прыжыццёвай…
Ілья СВІРЫН: — Нашы чытачы — мастацтвазнаўцы Міхаіл Баразна і Сяргей Харэўскі — папрасілі задаць куратарам выстаўкі наступнае пытанне: чаму ў экспазіцыі няма твораў Язэпа Драздовіча? Здавалася б, гэта ідэальны прыклад індывідуальнасці, якая існуе насуперак усім абставінам.
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — Прычына ў тым, што канцэпцыя выстаўкі была пабудавана на адлюстраванні дзейнасці нефармальных і афіцыйных аб’яднаняў, пачынаючы з УНОВИСа і сканчаючы “Нямігай-17”.
Вольга АРХІПАВА: — Без сумневу, Драздовіч — гэта знакавая фігура, але ён самотнік. Той жа Ізраіль Басаў, як ні дзіўна, быў членам Саюза мастакоў. Мы выкарысталі менавіта такі прыём — паказаць гісторыю з’явы праз разнастайныя мастацкія аб’яднанні. Натуральна, гэта звузіла рамкі.
Ілья СВІРЫН: — З апошнім вельмі цяжка не пагадзіцца…
Вольга АРХІПАВА: — Для асэнсавання мастацкага авангарду вельмі важны агульны грамадскі фон гэтай з’явы. Той жа УНОВИС быў не проста арт-суполкай, але спосабам жыцця і думання. На тле рэвалюцыйных падзей патрабавалася ствараць новага чалавека, новае грамадства, а таксама і новую мову мастацтва. Падобнае адбывалася і напрыканцы 1980-х.
Ілья СВІРЫН: — Аднак у большасці твораў гэтага перыяду няма нейкіх выразных маркераў часу, яны вельмі інтравертныя, а не “лозунгавыя”. Нягледзячы на агульны грамадскі фон, аўтары прамаўлялі менавіта ад сябе.
Вольга АРХІПАВА: — Не магу цалкам з гэтым пагадзіцца. Скажам, тая ж “Прадаўшчыца” Чарнабрысава, якая прадстаўлена на нашай выстаўцы, — вельмі выразны вобраз свайго часу. Фармальныя прыёмы, каларыт, кампазіцыя адлюстроўваюць драматызм і дынамізм эпохі.
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — Сапраўды, у адрозненне ад расійскага андэрграунда, які збольшага быў палітычна ангажаваны, беларускія мастакі куды больш герметычныя. Яны ўспрымалі навакольныя падзеі праз прызму свайго ўнутранага свету і казалі пра тое, што было важна менавіта для іх. Карані з’явы — акурат у той эпосе, калі ў галаву кута было пастаўлена калектыўнае, а асабістае схавана вельмі глыбока. Менавіта каштоўнасць персанальнага і маніфеставалі гэтыя мастакі.
Ілья СВІРЫН: — Але ж і гэты час ужо прамінуў. Некаторых яго герояў ужо няма з намі, некаторыя — з’ехалі... Ці не давядзецца нам некалі “вяртаць” андэрграунд 1980-х з тым самым імпэтам, з якім мы сёння вяртаем у нашу культурную прастору, скажам, насельнікаў “Вулея”? Пагатоў, большасць прадстаўленых на выстаўцы твораў — менавіта з прыватных калекцый.
Вольга АРХІПАВА: — Як музейшык, найважнейшым я бачу такі шлях папулярызацыі гэтай з’явы: змясціць творы гэтых аўтараў у пастаянныя экспазіцыі як чарговае звяно гісторыі мастацтва Беларусі.
Ілья СВІРЫН: — І вось пытанне, якое мне таксама не раз даводзілася чуць: чаму ў экспазіцыі таго ж Нацыянальнага мастацкага тыя аўтары не прадстаўлены?
Вольга АРХІПАВА: — Хаця б таму, што іх работ няма ў фондах. Прыкладам, у нас ёсць адна карціна таго ж Родзіна — здаецца, гэта нейкі старэнькі пейзаж. Зусім не той твор, які можна змясціць у экспазіцыю і сказаць: а вось гэта — Алесь Родзін! На жаль, з набыццём новых артэфактаў пакуль узнікаюць вялікія праблемы — зразумелага характару. Прыкладам, цяпер болей за сто твораў чакаюць закупкі.
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — На нашай выстаўцы прадстаўлена восем нефармальных аб’яднанняў, што з’явіліся на досвітку незалежнасці Беларусі. Яшчэ ў другой палове 1980-х сталі ладзіцца буйныя выстаўкі, праз нейкі час пачала адбывацца інстытуцыялізацыя, паўстала тая ж “Шостая лінія”. А потым, ужо ў “нулявых”, — ізноў рэзкі спад. Супольнасць раскалолася на асобныя тусоўкі.
Ілья СВІРЫН: — Мне падаецца, раней мастакі часцей гаварылі пра мастацтва. Цяпер усе тэмы — эканамічнага, а не творчага кшталту.
Вольга АРХІПАВА: — Напэўна, гэта тое, што пануе і ў грамадстве.
Алесь РОДЗІН: — Але ж мастак павінен ім супраціўляцца ды ісці сваім шляхам. І не трэба злавацца на неспрыяльныя абставіны і г.д., як многія цяпер робяць. Паверце, яны лепшыя, чым у тыя ж 1970-я. Ды і ўвогуле: “сыпаць перуны” ты павінен толькі ў мастацтве!
Вольга РЫБЧЫНСКАЯ: — А самае галоўнае адкрыццё таго пакалення: мастацтва нікому нічога не павінна. І мастакі таксама. Яны маюць рабіць тое, што лічаць патрэбным, тое, што не могуць не рабіць. Менавіта таму творы гэтых аўтараў будуць заўсёды ўражваць сваёй шчырасцю. Гэта жывое мастацтва, якое і сёння дазваляе адчуць пульс сваёй эпохі і сваіх аўтараў.