 |
Абраны рэжысёрам прынцып пабудовы кожнага вобраза і эпізоду — у радыкальнай змене першакрыніцы. Асноўная сюжэтная лінія спектакля акрэслена з дапамогай часткова выкарыстанай фабулы, можна сказаць, праз іранічнае цытаванне некаторых яе элементаў. Многія складнікі пастаноўкі маюць адкрыта забаўляльны характар і па стылістыцы больш адпавядаюць тэатральным «капуснікам», КВЗ або тэлеперадачам накшталт «Крывога люстра». Пераказ зместу не мае сэнсу, бо між асобнымі часткамі «Недаростка» няма выразнай сувязі. Прычыну гэтага можна ўбачыць у свядомым разбурэнні звыклага ўяўлення аб добра знаёмым творы. Тое ж самае датычыцца трактоўкі асноўных персанажаў.
У спектаклі пані Прастакова Алы Грахавай — уладальніца мадэльнага агенцтва. У трактоўцы гэтага персанажа актрыса быццам працягвае вобраз гаваркой, уладарнай Маскалёвай са спектакля «Дзядзечкаў сон». Дарэчы, знаёмства з Прастаковай суправаджаецца амаль дзесяціхвілінным паказам моды ад куцюр’е Трышкі (Сяргей Баброўнік), а потым ужо яго распякаюць за нязграбна скроены кафтан.
Невыразны паводле п’есы Прастакоў на сцэне заўважны толькі дзякуючы фактуры Аляксандра Парфяновіча. У звязцы рэжысёр-акцёр асноўны рэжысёрскі прыём — гэта марыянетачнае, фігуратыўнае выкарыстоўванне асобы з частковым або поўным сціраннем яе індывідуальнасці.
У спектаклі Прастаковы паказаны як правадыры супрацьлеглых кланаў. За спінай кожнага пастаянна трымаецца група маладых людзей. Яны — нібы цені, што перасоўваюцца за сваім лідарам. Хаджэнне па сцэне групамі — праява стадных пачуццяў? Зрэшты, абраны прыём дазваляе задзейнічаць у спектаклі ўсіх маладых акцёраў, хоць удзел іх — фармальны.
Шматлюднасць сцэн, карнавальнасць — у аснове канцэпцыі спектакля. Постмадэрнізм — культура візуальная, зарыентаваная на масавае ўспрыманне і забаўляльнасць. Таму сінтэз розных відаў мастацтва становіцца ў ім найбольш заўважнай часткаю. Неістотна, як развіваецца дзеянне, які вобраз дамінуе, урэшце, пойдзе Соф’я за Мітрафанушку ці не, галоўнае — каб было весела. Магчыма, таму адным з цэнтраў пастановачнага вырашэння становіцца ліфт. Яго прыбыццё пазначаецца кароткім званком і падскокам… таго, хто прыбыў. Калі ў ліфце з’яўляюцца Прастаковы, падскокі робяцца групавымі. Калі пачынаецца падрыхтоўка да вяселля Соф’і і Мітрафанушкі, узнікае надзвычайная мітусня — з ліфта ў ліфт з падскокамі, ад чаго цалкам губляецца ніць сюжэта. Страчваецца адчуванне каштоўнасці сцэнічнага часу, бо рэжысёр напаўняе яго сэнсава другаснымі элементамі.
Асацыятыўнасць сцэнічных вобразаў — характэрная частка постмадэрнісцкага паказу і самы просты спосаб наладзіць сувязь з гледачамі. Вобраз Соф’і (Анастасія Агейкіна) зроблены «а-ля Мансэрат Кабалье». Вялізная прыгожая жанчына самааддана «іграе» на раялі, а потым з відавочнай лёгкасцю «адпраўляе» інструмент са сцэны за кулісы. Вобраз фемінізаваны (і гэта цалкам адпавядае адной з асаблівасцей еўрапейскага постмадэрнізму 1970-х). Соф’я — упэўненая ў сабе, прагматычная, часам цынічная. Прынамсі, вянчанне з Мітрафанушкай адбываецца пры канцы спектакля пасля наркатычнага адурманьвання нявесты.
У постмадэрнісцкім тэатры акцэнт робіцца на замене слова рытмам, жэстам, іерогліфам, целам. Менавіта гэта і сталася заўважнай асаблівасцю пры фарміраванні практычна ўсіх вобразаў у «Недаростку». Але ж нераскрытымі застаюцца асноўныя рысы фанвізінскіх персанажаў, навідавоку толькі асобныя штрыхі, з дапамогай якіх неабходна самастойна дабудоўваць вобраз. Адпаведна, закрытай застаецца і галоўная ідэя твора.
Мітрафанушка Аляксея Грышкевіча асацыюецца з персанажам КВЗ — «батанікам». Ва ўсякім разе, растыражаванае знаёмае аблічча лёгка пераносіцца на героя спектакля. Гэта істотна спрашчае пастановачную задачу. Мітрафанушка амаль пазбаўлены тэксту, хоць сакраментальнае «не хачу вучыцца, хачу ажаніцца» ў спектаклі засталося.
У вобразе Скацініна асноўныя фанвізінскія характарыстыкі захаваныя. Вадзім Бабініч — акцёр камедыйнага плана, ягоны эксцэнтрычны і гаваркі персанаж стаўся найбольш прыкметным у спектаклі.
Эклектычнасць, зарыентаванасць на зместавую дэканструкцыю твора мае на ўвазе магчымасць пераносу любога ягонага элемента ў іншы гістарычны, сацыяльны і эстэтычны кантэкст. Прыкладам таму ў спектаклі зрабілася сустрэча двух сяброў — Праўдзіна і Мілана — у лазні. Праўдзін (Яўген Ракіцкі) у спектаклі Максіма Сохара — дзяржчыноўнік, які нават у басейн скача з партфелем пад пахай. У гэтым выпадку рэжысёр выкарыстоўвае пазнавальны сатырычны тыпаж, а вось скокі ў басейн іншых персанажаў успрымаюцца хутчэй як забаўляльны элемент. Акцёры «ныраюць» за кулісы, чутны ўсплёск вады, на сцэну ляцяць пырскі. Апошнім «дае нырца» Скацінін, але вады ў басейне болей няма. Шлёпанне цела на дно і — гучны лямант. Мусіць гэта павінна рассмяшыць гледачоў.
Мілан (Павел Хаджаеў) у спектаклі абязлічаны. Нішто не выдае ягонага сацыяльнага статуса. Затое пры сустрэчы з сябрамі адбываюцца ўзаемныя ласкі: яны пяшчотна пагладжваюць адзін аднаго па ягадзіцах. Падобныя прыёмы выкарыстоўваліся ў еўрапейскім тэатры 70-х гадоў мінулага стагоддзя, калі ішоў працэс заўважнай эратызацыі мастацтва. Гледачам прапаноўваліся фемінісцкія трактоўкі жаночай сексуальнасці, транссексуалізм і гэтак далей… Дзеля падтрымкі гэтай лініі на бабруйскіх падмостках сцэна ў лазні дапаўняецца танцамі ў стылі вар’етэ, якія выконваюцца групай дзяўчат, загорнутых у прасціны.
Адмыслова паказаны ў спектаклі Старадум (Мікалай Герасіменя). Па ўсім відаць, што гэта крымінальны аўтарытэт, «пахан», які вярнуўся з месца зняволення. Ён не мае закладзенай у гэты персанаж Фанвізіным схільнасці да філасафічнасці, затое паспяхова ўвасабляе прынцып «хто мацнейшы, той і мае рацыю». Старадум спрабуе прыбраць да рук бізнес Прастаковай. У невялікіх эпізодах з ягоным удзелам герой становіцца тым самым сонцам, вакол якога круціцца ўсё. Перад Старадумам запабягае нават Праўдзін, што, відаць, сімвалізуе зрошчванне ўлады і крыміналу.
Паводле задумы Фанвізіна, у прозвішча або ў імя кожнага персанажа закладзена асноўная вобразная характарыстыка. Але ж змена сэнсавага кантэксту спектакля прыводзіць да таго, што Праўдзін трывае няпраўду, Старадум — бандыт, Прастакова не такая і простая, Скацінін выклікае ўсмешку, а Соф’я пагарджае мараллю... Відавочныя дысанансы становяцца эстэтычнай асаблівасцю.
Фармальна ў спектаклі прысутнічаюць усе персанажы п’есы: Ерамееўна (Жанна Зарэмба), Куцейкін (Павел Мікулік), Цыфіркін, які зрабіўся Цыфіркінай (Таццяна Жураўлёва), Уралькін (Леанід Кучко). Яны ствараюць хаатычны рух на сцэне, шум, імітацыю дзеяння. Актыўнасць «настаўнікаў» Мітрафанушкі своеасабліва выяўляецца ў заключным эпізодзе: падчас агульнай мітусні яны спрабуюць адчыніць сейф Прастаковай. Калі гэта ўдаецца зрабіць, перад гледачамі ўзнікае душавая кабіна з напаўаголенай прыгажуняй унутры. Сейф зачыняюць, ды неўзабаве адтуль з’яўляюцца анёлападобныя дзеткі. Гэта можна зразумець як знак таго, што ў сямейства Прастаковых — Скацініных ёсць будучыня. Агульнавядома, што дзеці, асабліва для візуальнага дзеяння, заўсёды выйгрышны элемент. Такім чынам гледачам у песімістычным спектаклі прапаноўваюць аптымістычны фінал.
Моцным бокам спектакля «Недаростак» сталася сцэнаграфічнае вырашэнне Пятра Анашчанкі. Гэта адна з ягоных першых работ у Тэатры імя Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, зробленая ў новай для калектыву прасторава-вобразнай стылістыцы. Афармленне сцэны лаканічнае, на заднім плане — высокая сцяна, абшытая панэлямі. У цэнтры на ўзвышэнні ўстаноўлены трон. Але ж асноўным мастацкім элементам зрабіліся паўлава-пасадскія хусткі, дзякуючы якім агульная сучасная карцінка добра суадносіцца з фанвізінскай эпохай. Рытмічна размеркаваныя на сцяне кветкава-арнаментальныя плямы хустак ствараюць адчуванне лёгкасці і зграбнасці ўсёй кампазіцыі сцэны.
Класіка традыцыйна лічыцца мастацтвам элітарным, тады як постмадэрнізм якраз мае на ўвазе дыфузію элітарнага і масавага. Аднак у «Недаростку» Максіма Сохара няма пошуку раўнавагі — існуе перакос у бок забаўляльнага відовішча, якое нагадвае тэлевізійныя навагоднія музычныя рымэйкі і адрозніваецца ад іх хіба што выяўленым песімізмам. Постмадэрнізм — культура натоўпу, таму і адбываецца спрашчэнне сюжэта, акцэнтуецца адкрытая пачуццёвасць, нават пажадлівасць, а спектакль набывае танна-папулісцкі, часам вульгарны характар. У Заходняй Еўропе і Амерыцы постмадэрнісцкі выклік традыцыям і пашане да ўсталяваных каштоўнасцей абапіраўся на сацыяльную аснову, меў сэнсавае напаўненне. З’яўленне постмадэрнізму на постсавецкай прасторы адбылося са значным спазненнем, і ягоныя праявы часта можна разглядаць як вонкавае капіраванне добра вядомых узораў пры свабодзе ад усялякіх эстэтычных норм. Адсутнасць ідэі, аднабаковасць, інфантылізм вырашэння часам апускаюць постмадэрнісцкія творы да ўзроўню маскульту.
У сваім інтэрв’ю вядомы маскоўскі літаратар Аляксандр Закурэнка дакладна і дасціпна сфармуляваў адну з заўсёдных праблем творчасці: «Мастак можа славіць Бога, а можа выціскаць прышч».
Дык што ж, уласна кажучы, адбылося ў Бабруйску са спектаклем «Недаростак» па п’есе Фанвізіна?
Генадзь БЛАГУЦІН