Крыпта нясвіжскага касцёла — месца велічнае і вусцішнае адначасова. Якімі толькі легендамі ды пагалоскамі яно не авеянае! Урэшце, справа дайшла і да сур’ёзных навуковых даследванняў. Цягам рэалізацыі літоўска-беларускага праекта ў 2017 годзе спецыялісты вывучалі пахаванні прадстаўнікоў знакамітага роду. Галоўнай мэтай работ стала ідэнтыфікацыя парэшткаў, фіксацыя і аналіз іх стану. У той самы час, навукоўцы здолелі дадаць да партрэтаў вядомых усім асобаў пэўныя адметныя рысы.

Чым вядомая былая вёска Радкоўшчына, аб якой цяпер нагадвае толькі невялічкая памятная дошка, прымацаваная да валуна? Найперш тым, што падчас Другой сусветнай вайны ў гэтай мясцовасці адбыўся люты бой савецкіх войскаў з немцамі, якія патрапілі ў “кацёл”. Уласна, таму і няма цяпер вёскі — яна згарэла ўшчэнт. Для краязнаўцаў і гісторыкаў мінуўшчына паселішча куды больш глыбокая — і не толькі трагічная. Як па мне, Радкоўшчына са сваёй гісторыяй займае сярод “манюшкаўскіх” мясцін адно з самых важных месцаў — калі не цэнтральнае. Таму ўвага гісторыкаў, грамадскасці і турыстаў да яе цалкам можна прагназаваць. Але заўсёды будзе ўзнікаць пытанне: што паглядзець? Воляй выпадку, нядаўна нам удалося адшукаць там сапраўдную адметнасць. Цяпер пытанне хіба ў тым, як яе захаваць.

Савецкія газеты часта і маляўніча пісалі пра невясёлае становішча беларусаў на тэрыторыях, якія адышлі да Польшчы па ўмовах Рыжскага міру. Дыскрымінацыя, прыгнёт, галеча… Сярод тых, хто найбольш цярпеў ад санацыйнага рэжыму, была і беларуская творчая інтэлігенцыя. І таму многія яе прадстаўнікі сустракалі савецкія войскі з надзеяй. Тым болей, у шэрагах удзельнікаў вызваленчага паходу былі не толькі салдаты, але і вядомыя пісьменнікі. Іх улада выкарыстоўвала ў якасці ідэалагічнай зброі — і даволі паспяхова.

Віцебск. Лістапад 1919 года. Вялікая аўдыторыя Віцебскай народнай мастацкай вучэльні поўная навучэнцаў, сярод іх таксама відаць і нямала выкладчыкаў. Усе з нецярплівасцю чакаюць лектара. І вось ён уваходзіць — на выгляд гадоў сарака, невялікага росту, мажнага целаскладу. Гэта Казімір Малевіч — знакаміты мастак, вядомы стваральнік новага напрамку ў абстрактным жывапісе “супрэматызму”, аўтар нашумелага “Чорнага квадрата”.

Пра актыўную прысутнасць работнікаў культуры і мастацтва на франтах у гады Вялікай Айчыннай вайны мы ведаем шмат. А вось пра іх удзел у вераснёўскім паходзе Чырвонай Арміі, 80-годдзе якога мы нядаўна адзначылі, пішуць у нас не надта часта — хаця такая практыка, калі ў вайсковым абозе знаходзілася месца і для служкаў муз, існавала ўжо ў тыя часы.