Прафесiйныя i самадзейныя партызанскiя мастакi стварылi летапiсы гераiчных спраў народных мсцiўцаў. У рукапiсных часопiсах, насценных газетах, на аркушах паперы, кавалках бяросты яны малявалi карцiны баявых дзеянняў i побыту атрадаў, злачынствы фашысцкiх акупантаў на беларускай зямлi, партрэты лепшых партызан. Дарэчы, права быць выяўленым на карцiне лiчылася высокай узнагародай, якую атрымлiвалi толькi тыя, хто праславіўся ў баях з акупантамi. Так, напрыклад, было заведзена ў партызан Полацка-Лепельскай зоны.
Мiкалай Абрыньба (злева), Мікалай Гуцiеў i cабака Тасс.
Лепельская партызанская зона. 1943 г.
Часта партызанскiя мастакi рабiлi дакументальныя замалёўкi здзейсненых фашыстамi злачынстваў. Пра адно такое заданне ўспамiнае мастак Мікалай Абрыньба: “Мяне з Мікалаем Гуціевым выклікаў камісар брыгады У.Е. Лабанок і даў заданне: зарысаваць карціну зверстваў немцаў у вёсках Пунішча і Слабодка. Хутка сабраўшы алоўкі, альбомы, пэндзлі, акварэльныя фарбы, мы ў суправаджэнні групы байцоў з дзесяці чалавек выправіліся ў дарогу… Калі мы ўвайшлі ў Слабодку, перад намі паўставалі карціны адна за другую больш жудасныя. Вось на дарозе ляжыць жанчына, а на яе грудзях — дзіця, прыколатае да маці штыком... Каля іх валяецца разарваны гармонік. Няўжо нехта граў на гэтым пажарышчы?.. Непадалёк двое — стары і хлопчык — ляжаць, уткнуўшыся тварамі ў снег… Яны моцна абгарэлі. Каля хлява — абезгалоўленыя трупы старых... Галовы валяюцца тут жа... Фашысты сякерай секлі галовы людзям на звычайным бервяне... Яшчэ далей — аголены труп хлопца, увесь чорна-сіні ад апёкаў... Пах гару, камякі сажы носяцца ў паветры і асядаюць на снезе, узмацняючы і без таго жудаснае відовішча. Пераадолеўшы анямеласць, выкліканую ўбачаным, я і Гуціеў сталі таропка рабіць накіды…”
М.Абрыньба. "На дарозе. Кастрычнік 1941-га".
Дарэчы, Мікалай Іпалітавіч Абрыньба напісаў карціну “Выезд партызанскай брыгады на заданне”, дзе было адлюстравана 50 байцоў і камандзір. Праз шмат гадоў ён ізноў успомніў сваю партызанскую маладосць і стварыў карціну “Мост на Заходняй Дзвіне. 1942”, якая сёння — у Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі.
Напiсаныя на тканiне, паперы цi дошчачках, лозунгi часта вывешвалiся на перакрыжаваннях дарог або ў населеных пунктах, якiя знаходзiлiся ў партызанскiх краях ды зонах. Аднак партызанам i падпольшчыкам цяжка было здабываць неабходныя для нагляднай агiтацыi матэрыялы: фарбы, паперу, алоўкi. Матэрыял даводзiлася фарбаваць з дапамогай кары дрэў, шалупiння цыбулi цi соку буракоў.
М.Гуціеў. Сатырычны плакат. 1943 г.
Лозунгi пiсалi крэйдай або вугалем на асфальце, агароджах, сценах дамоў. Фарбы даставалi пад час разгромаў нямецкiх гарнiзонаў. Мастакi Мікалай Гуцiеў i Мікалай Абрыньба рабiлi пэндзлi з хвастоў вавёрак i тхароў. Аправай для iх служылi гiльзы патронаў. Гэтыя мастакі часам арганізоўвалі выстаўкі сваіх работ. Так, яны зрабілі спецыяльную зямлянку, якую назвалі “карціннай галерэяй”: у ёй знаходзіліся плакаты Гуціева і карціны Абрыньбы. Сярод палотнаў — “На заданне”, “Слабодка”, “Першы подзвіг”, “Пасля сыходу немцаў”, “Бой за Пышна”, “Партызанская засада”, “Выхад брыгады Дубава на аперацыю”, “Фашысты прайшлі” ды іншыя. Паглядзець выстаўку прыходзiлi партызаны не толькi сваёй брыгады, але i суседнiх.
Мікалай Гуціеў, партызан чашніцкай брыгады Дубава, за гады вайны стварыў каля 300 плакатаў. Лязом брытвы ён выразаў на лiнолiуме клiшэ — гравюру — i перадаваў яе ў рэдакцыю Лепельскай падпольнай раённай газеты “Калгасная праўда”. З дапамогай ручнога станка супрацоўнiкi друкарнi выпускалi плакаты тыражом да 300 экзэмпляраў.
Змест партызанскiх плакатаў Мiкалай Цiмафеевiч апасля выказаў словамi: “У сваіх плакатах мы раскрывалі звярыную сутнасць фашызму, намагаліся выклікаць у варожых салдат няўпэўненасць у перамозе. Многія сатырычныя плакаты былі скіраваны сваім вастрыём на брыдкую асобу Гітлера: то ён сядзеў у нас на драўляным кані з гаршчком на галаве і з паламаным кап’ём, то быў паказаны на фоне палаючага Бярліна са сваёй кнігай “Майн кампф”. Тут жа даваўся тэкст: “Здаецца, мая барацьба падыходзіць да заканчэння”. Некаторыя плакаты выкрывалі ўсю жудасную авантуру “бліц-крыгу”.
Пры адсутнасцi ў партызан фота- i кiнаапаратуры, замалёўкi i накiды, зробленыя з натуры партызанскiмi мастакамi, з’явiлiся своеасаблiвымi дакументамi, якiя адлюстравалi дзейнасць народных мсцiўцаў у гады Вялiкай Айчыннай вайны.
Ягор ВАСІЛЕЎСКІ,
Аляксандр ПАЦЫЕНКА