Лета, што па надвор’і пачынаецца з канца вясны, — традыцыйна самая гастрольная пара года. У тым ліку — для тэатраў. Апошнім часам нас наведалі, адна за адной, дзве расійскія трупы: Тульскі акадэмічны тэатр драмы з сямю спектаклямі, паказанымі на сцэне Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага музычнага тэатра, і Тамбоўскі дзяржаўны драматычны тэатр з шасцю пастаноўкамі, прадэманстраванымі адразу на некалькіх сцэнах — у Нацыянальным акадэмічным драматычным тэатры імя Якуба Коласа і Нацыянальным акадэмічным драматычным тэатры імя М.Горкага.
Мы едзем-едзем-едзем! А куды?
Тэатральныя гастролі, асабліва калі выязджае не антрэпрыза, а стацыянарная трупа, ды не з адным “складным” па сцэнаграфіі спектаклем, а з цэлай абоймай, — справа нятанная. І таму ў апошнія дзесяцігоддзі — даволі рэдкая. А калі такія госці прыязджаюць да нас з замежжа, няхай і блізкага (ды не заўсёды блізкага па адлегласці), — гэта падзея ўдвая. Самы час прыгледзецца, што можна ў такім выпадку прыдбаць — у творчым плане, зразумела. І — чаму павучыцца, нават на чужых памылках.
Прызнаемся адразу, ніводную з гэтых гасцявых труп нельга назваць флагманам сучаснага тэатральнага мастацтва. Мы ўбачылі, хутчэй, той зрэз тэатральнай культуры, якім жыве расійская, скажам так, “несталіца”. Што ж, на аснове таго, што мне давялося паглядзець (а гэта абсалютна ўсе тульскія спектаклі і частка тамбоўскіх), магу з гонарам канстатаваць: мы да Еўропы бліжэй. Не толькі ў геаграфічным сэнсе, але і ў эстэтычным. Нават калі зрабіць зніжкі на “сталіца — несталіца”.
На “свой” і “чужы” разлічыся!
Надта кідалася ў вочы тая розніца, з якой у таго ж Тульскага тэатра атрымліваліся “свае” і “несвае” спектаклі. “Свае” — гэта руская класіка, пастаўленая максімальна традыцыйна, але, тым не менш, вельмі дыхтоўна, з поўным разуменнем таго, што і навошта робіцца. “Несвае” — усё астатняе, ад “улётных” замежных камедый да асучасненай рускай класікі. Парадокс, але тыя ж А.Астроўскі (“Не ўсё кату масленіца”) і яго паслядоўнік А.Сумбатаў-Южын (“Сокалы і крумкачы”), пры ўсёй, здавалася б, “старамоднасці” нядаўніх пастановак, глядзеліся з цікавасцю. Бо тут была відавочна і добрая класічная школа, выхаваная папраўдзе на лепшых традыцыях, і дакладна расстаўленыя псіхалагічныя акцэнты, і тонка праведзеныя паралелі з сучаснымі рэаліямі, што сведчыла пра актуальнасць праблематыкі больш як стогадовай даўніны. Усё ў гэтых пастаноўках быццам сведчыла: нічога не змянілася. Можа, хіба сукенкі сталі іншымі. А сітуацыі і паводзіны людзей, якія ў іх трапляюць, — усё тыя ж.
Іншая справа — “Цётка Чарлея”, вядомая ў нас па кінакамедыі “Добры дзень, я ваша цёця!”, ці “Боінг-боінг”, які ставяць ледзь не ўсе тэатры. Бліскучыя камедыі становішчаў ператвараліся ў гасцей то ў пародыю, то ў сумную “цягамоціну”, ад якой хацелася пазяхаць, а яшчэ лепш — спаць пад сцэнічнае “бурчанне над вухам”. Глядзець там было няма чаго: то “бег з перашкодамі”, то “гаворачыя галовы”. І ўсё гэта памножана на жудасныя крыўлянні, быццам артысты ўсё яшчэ імкнуцца да адбіткаў у крывым люстэрку “грымас капіталізму”. Адразу ўзгадаліся нашы пастаноўкі таго ж надзвычай прыдатнага да ўвасаблення драматургічнага матэрыялу. Усе яны, уключаючы не “самыя-самыя”, на парадак вышэй. А той жа антрэпрызны “Боінг...”, пастаўлены Настассяй Грыненка для Канцэртнай залы “Мінск” і выязных паказаў, — увогуле “каштоўны падарунак” як для гледачоў, у якіх ад смеху рот не закрываецца, так і для “зборнай каманды” артыстаў, дзе кожны — на першым плане і часта ў нечаканым для сябе амплуа.
Няўдалым аказаўся і “Сказ пра тульскага Ляўшу” (“Блыха”). Але гэта быў менавіта той спектакль, які трэба было б паглядзець усім нашым тэатрам, каб не наступаць на тыя ж граблі. Там было ўсё, што павінна было б зрабіць з відовішча не менш як шэдэўр. Багатая сцэнаграфія, прычым з абсалютна апраўданым каштарысам, бо ўсе яе дэталі мелі сэнс з “падвойным дном” і неслі тую або іншую думку. Жанр фарсу, які павінен выклікаць у публікі бясконцы смех як непасрэдную рэакцыю на іранічныя заўвагі. Шмат музыкі і скокаў, якія здольны дынамізаваць дзеянне, наблізіўшы яго да выйгрышнага шоў. Ажно не — хацелася плакаць: не толькі ад трагічнага фіналу, да якога дацярпела толькі маленечкая частка і без таго нешматлікай публікі, але, найперш, ад вялізных нажніц паміж памкненнямі і вынікам...
Гэты спектакль навучыў яшчэ і таму, як важна вылучаць у пастаноўцы штосьці галоўнае — і тады ўжо дадаваць да яго ўсё астатняе, адкідаючы лішняе. Калі ж няма падзелу на “фон” і “падзеі”, дык калейдаскапічна-кліпавыя змены стамляюць не менш за манатоннасць. Як і дрэннае маўленне акцёраў, што часта псавала тамбоўскія спектаклі. Вядома, акустыка ў тэатры М.Горкага не самая лепшая, але “глытанні” слоў і “каша ў роце” часта зводзілі да нуля ўсе намаганні. Цікава, ці не пазналі б сябе ў гэтым некаторыя нашы артысты, калі б, вядома, прыйшлі “падзівіцца”?..
Спеўнае поле: не ўзарана, ды пасеяна
Адным з самых прыцягальных момантаў у абодвух гасцявых тэатраў былі спевы. Іншымі словамі, тое, што артысты ўмеюць і не саромеюцца дэманстраваць свае музычныя здольнасці — і ў ігры на музычных інструментах таксама. Але павучыцца можна было не ўласна вакалу (у нас спяваюць не горш), а таму, як трэба (ці не трэба) выкарыстоўваць у спектаклях музычны складнік.
Тулякам больш удаюцца акапэльныя спевы. Зноў-такі, чагосьці спрадвечна рускага — народных песень ці праваслаўных песняспеваў. Але ж ці напоўніцу задзейнічана гэтая адметнасць тэатра ў спектаклях? Лепшым станоўчым прыкладам было “Уваскрэсенне” паводле Л.Талстога. Без музыкі атрымаўся б усяго толькі сціслы пераказ рамана — не больш як на школьным узроўні, без маленькіх адкрыццяў і, тым больш, хоць якога аўтарскага погляду. Але ўвесь спектакль аказаўся прасякнуты царкоўнымі песняспевамі — шматгалоснымі, з сакавітымі басовымі нотамі і на дзіва зладжанымі, строга графічнымі акордамі, прычым выкананымі толькі “жыўцом”, ды так добра, быццам нам паставілі прафесійны акадэмічны калектыў, дый тое — у запісе. Як высветлілася, з артыстамі працаваў спецыяльна запрошаны рэгент. І ў аповедзе адразу высвецілася яго сутнасць — духоўнае стаўленне чалавека, здольнае выправіць характары і лёсы. Спектакль можна нават не глядзець (сцэнаграфія з удалымі ператварэннямі металічных ложкаў ва ўсё што заўгодна “чыталася” адразу) — слухаць, як канцэрт.
Спевы аздаблялі і іншыя спектаклі Тулы. Але — часам іх было замала: ау, кампазітары, дзе вы? А часам... Як толькі артысты бралі ў рукі мікрафоны ды спявалі пад інструментальную фанаграму, вушы гледачоў самі зварочваліся ў трубачку: ну не навучылі тулякоў гэткім прамудрасцям!
Ледзь не ў мюзікл (дакладней, у своеасаблівую міні-зонг-оперу) ператварылася тамбоўская “Антыгона”. Але калі кампазітараў запрашаюць да супрацоўніцтва, тыя павінны ўлічваць асаблівасці трупы. Навошта вымушаць спяваць тых артыстаў, у каго гэта не атрымліваецца? Тым больш, што выйсце напрошвалася само сабой: няхай бы спявала адна Антыгона — у той жа рокавай манеры, з выразнай “хрыпатцой” і эмацыйным надрывам. Спектакль толькі выйграў бы. Дый яго ідэя рамантычнага героя, які не баіцца выступіць супраць усіх, была б акрэслена ярчэй.
А дзеці — растуць!
Паказальнай была тульская “Пунсовая кветачка”, якая аказалася адным з лепшых паказаных гэтым тэатрам спектакляў. Во як умеюць любіць сваю класіку, падумала я, упэўненая, што гэта беражліва захаваная пастаноўка 30-40-гадовай даўніны. Хіба што харэаграфічная ўверцюра выдавала ў ёй 90-я: можа, дадалі пазней? Аказалася ж — нядаўняя прэм’ера. Але дзеці — растуць! Так, яны з цікавасцю сачылі за героямі, спачувалі ім, дый зала была аншлагавай, стаўшыся гэткім нонсэнсам тульскіх гастролей. Але раптам падумалася: калі з аднаго боку ў сучаснага дзіцяці — замежныя мульцікі і камп’ютарныя гульні, а з другога — такі вось дыхтоўны тэатр ХІХ, па сутнасці, стагоддзя, дык што выбера глядач, як падрасце? Ёсць над чым задумацца...