Другая Нацыянальная тэатральная прэмія, вынікі якой былі падведзены месяц таму, — адна з актуальных тэм года. Бо справа не толькі ў тым, каму дасталася ці не дасталася статуэтка Купалінкі, а — у далейшым развіцці беларускага тэатральнага мастацтва. І ў тым, як гэтаму можа паспрыяць высокая ўзнагарода ды не толькі сам факт яе прысуджэння, але і ўвесь працэс вылучэння на прэмію, праглядаў ды абмеркаванняў намінаваных спектакляў. Што трэба для таго, каб вылучэнне было больш аб’ектыўным? Каб у цэнтры ўвагі аказваліся папраўдзе лепшыя спектаклі, а не проста зрэз “таго, што маем”? Каб больш актыўна ўключаліся ў працэс рэгіёны?
Пра гэта і многае іншае пайшла размова на “круглым стале”, які адбыўся ў рэдакцыі “К”. У ім прынялі ўдзел галоўны мастак Новага драматычнага тэатра Яўген ВОЛКАЎ, мастацкі кіраўнік Рэспубліканскага тэатра беларускай драматургіі Аляксандр ГАРЦУЕЎ, галоўны рэжысёр Беларускага дзяржаўнага тэатра лялек Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ, артыстка Гродзенскага абласнога драматычнага тэатра Святлана ЛІТВІНЁНАК, рэжысёр, прафесар Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў Ала ПАЛУХІНА, галоўны рэжысёр Мазырскага драматычнага тэатра імя І.Мележа Раман ЦЫРКІН, артыст Мінскага абласнога драматычнага тэатра (г. Маладзечна) Алег ЧЭЧАНЕЎ, а таксама тэатральны крытык, галоўны рэдактар часопіса “Мастацтва” Людміла ГРАМЫКА, тэатральны крытык, рэдактар аддзела, член рэдкалегіі газеты “Культура” Таццяна КОМАНАВА. Вяла сустрэчу музыказнаўца, рэдактар аддзела газеты “Культура” Надзея БУНЦЭВІЧ.
Абмеркаванне было настолькі гарачым ды зацікаўленым, што доўжылася больш за тры гадзіны, а творчыя спрэчкі не скончыліся і пасля яго фактычнага завяршэння, перамясціўшыся “ад стала” ў рэдакцыйныя калідоры. Хтосьці не змог прыехаць, але дасылаў нам свае думкі па электроннай пошце, выказваў свае водгукі і каментарыі на тэлефоне. Таму, спадзяёмся, што выказаныя заўвагі, як тое адбылося летась, будуць улічаны пры далейшым правядзенні значнага для нацыянальнай культуры мерапрыемства.
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Найбольш актуальныя вектары нашай размовы вызначыліся ўжо ў час правядзення прэміі. Было відавочна, што ўдасканалення патрабуюць метады вылучэння спектакляў на гэтую высокую ўзнагароду, тэрміны правядзення конкурсу, іншыя арганізацыйныя пытанні, бо ўсе, зразумела, зацікаўлены ў далейшым развіцці добрага пачынання. Але многія бачаць выйсце ў пераходзе да “двухгадовага цыкла”, калі прэмія прысуджаецца раз у два гады, а не штогод, як гэта было цяпер.
Таццяна КОМАНАВА: — Можна, безумоўна, разлічваць на тое, што за два гады добрых спектакляў набярэцца ўдвая больш. Але ў мастацтве законы матэматыкі спрацоўваюць не заўсёды. Заўважна і іншая, абсалютна супрацьлеглая, тэндэнцыя: праз два гады добрых спектакляў можа і ўвогуле не набрацца. Бо тыя, што пастаўлены зараз, за два гады могуць “разваліцца”.
Людміла ГРАМЫКА: — Асабіста для мяне тут няма з чаго дыскутаваць: штогадовае правядзенне падобных мерапрыемстваў — абсалютна заканамернае. Куды больш важна вызначыцца, як праводзіць адборы, каб не паўтаралася сёлетняя сітуацыя, калі якасць спектакляў, намінаваных на прэмію, не заўсёды адпавядала неабходнаму ўзроўню.
Ала ПАЛУХІНА: — Трэба ўсяго толькі дакладна прапісаць, за што адказваюць эксперты — і гэтая адказнасць мусіць быць асабістай, а не калектыўнай.
Людміла ГРАМЫКА: — Прагляды павінны быць “жывымі”. Я на гэтым стаяла і стаю.
Яўген ВОЛКАЎ: — Больш зладжанай мусіць быць і сама арганізацыя падрыхтоўкі такога значнага мерапрыемства. У тым ліку — унутры кожнага тэатра. Калі ўсё ж вырашана, што першы адбор будзе ажыццяўляцца па відэазапісах, дык тэатры павінны загадзя паклапаціцца пра якасна зробленыя кампакт-дыскі. Але ж ім патрэбна ведаць пра тое яшчэ задоўга да правядзення адбораў! А то некаторыя, наколькі я ведаю, усё ж разлічвалі на жывыя прагляды. Калі ж экспертны савет да іх так і “не даехаў”, пачалі, нарэшце, думаць пра якасны запіс, але аказалася позна. Увогуле, такія запісы, пэўна, тэатры павінны рабіць і самі — для ўнутраных праглядаў, для таго, каб кожны ўдзельнік спектакля мог зірнуць на сябе, што называецца, “збоку”. Але ж ацэньваць пастаноўку для выстаўлення ў конкурсны паказ трэба толькі жыўцом. Тая ж сцэнаграфія на дыску часта не ўспрымаецца ўвогуле. Дый як ахапіць цэласнае ўяўленне пра спектакль? Здымаць адно здалёк, каб увесь час была бачная ўся сцэна, — не будзе відаць акцёраў і ўсёй тонкасці іх працы. Рабіць буйныя планы — значыць, страчваць агульную карціну. Чаргаваць тое з гэтым — ужо іншая драматургія, залежная ад мантажу ды працы аператараў, а не ўласна ад рэжысуры самога спектакля…
Людміла ГРАМЫКА: — Тое, як праводзілася фінальнае пасяджэнне адборачнай камісіі, не вытрымлівае ніякай крытыкі. Па-першае, на той час яшчэ не ўсе спектаклі былі прагледжаны. Па-другое, прысутнічалі далёка не ўсе члены камісіі. А між тым, калі б усіх папярэдзілі, што гэта фінальнае пасяджэнне, вынікі якога стануцца такімі значнымі для Нацыянальнай прэміі, дык хтосьці мог бы і перагледзець свае планы.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Мяркую, павінна быць іншая сістэма прызначэння членаў журы і яго старшыні. Да прыкладу, наступная: усім тэатрам рассылаюць прыблізны спіс экспертаў — на дваццаць-трыццаць чалавек, і кожны пакідае там тых, каму давярае, — ставіць насупраць прозвішчаў “птушачкі”. Няхай адбяруць ўсяго пяць чалавек, але тады ўсё будзе легітымным, заснаваным, з аднаго боку, на даверы, а з іншага — на персанальнай адказнасці.
Людміла ГРАМЫКА: — У экспертнай камісіі, якая праводзіць пачатковы адбор, можа працаваць і не шмат чалавек, але адказнасць павінна быць асабістай: каб усе зразумелі, хто і за што галасаваў, і чаму менавіта так, а не інакш. Да таго ж, старшыня экспертнай камісіі, як і старшыня журы, штогод мусіць змяняцца, каб не займець кулуарнасці. Але тое, што ў складзе журы (ці, як яго называюць, “Тэатральнай акадэміі”) было больш за сотню сяброў, спрацавала, дало свой вынік. Ужо адно тое, што большасць узнагарод атрымала “Пікавая дама”, што Нацыянальнай прэміяй адзначаны спектакль "Вянчанне", усяляе надзею. Дзеячы тэатра гатовы падтрымаць не толькі традыцыйнае, але і эксперыментальна новае.
Таццяна КОМАНАВА: — Самае галоўнае — каб адбор пачынаўся не літаральна напярэдадні чарговай прэміі, а раней. Такія рэчы трэба рыхтаваць загадзя.
Аляксандр ГАРЦУЕЎ: — Хібаў хапала і на ўзроўні вылучэння спектакляў, і ў арганізацыі працэсу галасавання, і нават у час узнагароджання, калі з’явіліся дадатковыя намінацыі ды прызы. А ўсе ж пытанні — да нас, тых, хто ўваходзіў у склад журы! Зразумела, могуць быць і асобныя прызы разнастайных арганізацый ды ўстаноў, і нават прыватных асоб, але трэба ж іх неяк падзяляць, каб у прысутных не складалася ўражанне, што ўсё гэта — таксама Нацыянальная прэмія, за якую мы, члены журы, галасавалі.
Святлана ЛІТВІНЁНАК: — Так, пачынаць трэба з самога адбору. І гэтая працэдура павінна быць хаця б зразумелай, каб тыя, хто з нейкіх прычын не аказаліся сярод намінантаў, маглі атрымаць элементарныя тлумачэнні. Нават дзеля таго, каб надалей не паўтараць сваіх памылак і падрыхтаваць больш якасны матэрыял, варты прэміі.
Аляксандр ГАРЦУЕЎ: — Дый само права вылучаць спектаклі для далейшага адбору на прэмію нельга пакідаць тэатрам. Хаця сёлета кола арганізацый, якія мелі на гэта права, павялічылася, усё роўна, лічу, такім вылучэннем павінны займацца, найперш, крытыкі. Тады, пэўна, займеем больш аб’ектыўнасці.
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Калі новыя пастаноўкі стануць адсочвацца рэгулярна, і не толькі ў сталіцы, тады быццам самі сабой будуць узнікаць і прэтэндэнты на прэмію. Бо калі крытыкі з’ездзілі на нейкі спектакль і выказалі “стос” заўваг, наўрад ці тэатр захоча насуперак усяму вылучаць канкрэтную пастаноўку на прэмію. Але ж былі і іншыя сітуацыі: калі спектакль, наадварот, не вылучаўся тэатрам, хаця рэальныя шанцы ў яго былі. Да таго ж, удзел крытыкаў у самым першым вылучэнні можа неяк дапамагчы іначай скласці прадстаўніцтва ў той або іншай намінацыі.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Сёлета, да прыкладу, была ўведзена намінацыя дзіцячых спектакляў. Але ў ёй аказалася ўсяго тры пастаноўкі, з якіх пасля адбору пакінулі два. У нас што, дзіцячыя спектаклі ўвогуле не ставяцца? Вядома, ставяцца. Але тэатры пра гэта не падумалі. І ніхто ім не падказаў, што можна выкарыстаць дадатковы шанц.
Людміла ГРАМЫКА: — Дарэчы, на кожны спектакль дасылаюцца суправаджальныя дакументы, найперш — рэцэнзіі, і гэта абавязкова трэба ўлічваць экспертнай камісіі. Ужо нават па іх наяўнасці можна скласці папярэдняе ўражанне пра тое, што нас чакае пры праглядзе.
Алег ЧЭЧАНЕЎ: — Канчатковая праграма прэміі нагадала мне колішнюю “Маладзечанскую сакавіцу”: ёсць і добрыя спектаклі, і, так бы мовіць, “розныя”, і зусім слабыя. Дык, можа, складаць праграму з двух раздзелаў? Маўляў, адзін — конкурсны, другі — “пазаконкурсны”, проста для публікі, якая прагне адпачыць. Тады пытанні пра многія спектаклі адпалі б самі самой. Асабіста для мяне конкурсная праграма завяршылася “Вянчаннем”. Пасля былі і іншыя добрыя спектаклі, але ўсё ж — зусім іншыя. І масавы сыход членаў журы пасля першага акта гэтай пастаноўкі нічым, акрамя менталітэту, не растлумачыш. У нас прызвычаіліся да традыцыйнага, класічнага тэатра. Але трэба быць невідушчым, каб не заўважыць у “Вянчанні” прадуманую работу рэжысёра і ўсёй акцёрскай каманды. Думаю, гэты адзін з лепшых спектакляў мог бы заслужыць яшчэ адну прэмію — за рэжысуру.
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Але, пры любым падыходзе, сталічныя і рэгіянальныя тэатры апынуцца ў розных умовах. І пачынаецца гэта з таго, у якіх умовах яны ўвогуле працуюць.
Раман ЦЫРКІН: — Наш тэатр які ўжо год рыхтуецца да рэканструкцыі. Будынак 1932-га (а гэта помнік архітэктуры другой катэгорыі) літаральна “сыплецца”, і ўсе разумеюць, што рамонт — неабходны. Нарэшце, нас запэўнілі: у 2013-м грошы на рамонт з’явяцца — і ён пачнецца. І працягнецца два з паловай гады. Але памяшканне — вялізнае, наўрад ці будаўнічыя работы ўкладуцца ў гэты тэрмін, тым больш, што ёсць прыклады іншых аб’ектаў. Рэканструкцыя — справа далікатная, у яе ходзе не могуць не выявіцца нейкія непрадугледжаныя рэчы, бо мы ведаем будынак толькі звонку. І ўсялякі пачатак рамонту выдае нейкія “сюрпрызы”, звязаныя з ранейшымі будаўнічымі работамі. Але дзе мы будзем працаваць у час рамонту? Іншага будынка нам, адзінаму тэатру ў горадзе, не прадастаўляюць. Прапануюць праводзіць спектаклі дзесьці ў заводскім раёне і, можа быць, два разы на тыдзень, — у Палацы культуры. Хто з гледачоў паедзе на ўскраіну? Каб неяк існаваць, давядзецца ездзіць з дзіцячымі спектаклямі — паўсюль, дзе толькі можна. Але гэта — шлях да знікнення тэатра. Як у такіх умовах мы зможам удзельнічаць у наступнай тэатральнай прэміі? І справа ж не толькі ва ўдзеле — у новых пастаноўках, у нармальнай працы. Мы зараз прывезлі дыплом з Украіны, удзельнічалі і ў фестывалі ў Расіі. Трэба працягваць падобныя намаганні, клапаціцца пра мастацкі ўзровень. Але як? Ці ўлічвае ў нас хто-небудзь такія “дробязі”? Тут яшчэ раз востра паўстае пытанне падпарадкавання тэатраў, іх статуса і прыналежнасці. Розніца паміж тымі, якія знаходзяцца ў сістэме Міністэрства культуры, і тымі, што маюць муніцыпальны статус, — вельмі вялікая. І Нацыянальная тэатральная прэмія яшчэ ярчэй выявіла гэтую розніцу.
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Да таго ж, у розных умовах знаходзяцца тэатры сталічныя і рэгіянальныя. Але ж прыналежнасць — далёка не заўсёды паказчык якасці. І ўжо адно тое, што сёлета найбольшую колькасць прэмій сабраў лялечны тэатр з Гродна, — гэтаму сведчанне. Але сапраўды: праблем у рэгіянальных труп куды больш — арганізацыйных і творчых. І гэта, канешне ж, не можа не ўплываць на творчыя вынікі.
Раман ЦЫРКІН: — У некаторых акадэмічных тэатрах — усяго па два-тры дзіцячыя спектаклі. А ў нас — дванаццаць. І штогод патрабуюць новых пастановак. Бо горад — маленькі, рэпертуар трэба хутка змяняць: маўляў, тую казку ўжо ўсе паглядзелі. Працаваць у такіх умовах больш складана.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Ну чаму ж? Я ў замежжы таксама сутыкаўся з тэатрамі ў маленькіх гарадках, дзе ідзе па тузіне дзіцячых спектакляў — і прыблізна столькі ж “дарослых”. І нічога! Галоўнае — не колькасць, а якасць. А ў нас адразу пачынаюцца скаргі: маўляў, я ставіў бы фестывальныя спектаклі, калі б не надакучваў бягучы рэпертуар. Навошта такі падзел?
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Тая ж “Пікавая дама” — прыклад таго, як спектакль можа быць фестывальным і адначасова самым што ні ёсць “рэпертуарным”, на які будзе хадзіць публіка ўсіх узростаў ды мастацкіх прыхільнасцей.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Ёсць і такая, часцей рэгіянальная, рыса: маўляў, хто нас заўважыць? Вось паставім мы, да прыкладу, штосьці цікавае, а хто нас далей куды запросіць? Каб запрашалі, трэба варушыцца, найперш, самім! Каб пра спектакль у нейкім умоўным “горадзе N” даведаліся, трэба прывезці яго на гастролі ў Мінск. А тэатр у Мінск не хоча — яму бліжэй Парыж. Так развіваецца своеасаблівае ўтрыманства: маўляў, мы штосьці зрабілі, дык вы цяпер нас запрасіце, пасяліце ў лепшым гатэлі, пакажыце, дзе мы будзем харчавацца, а яшчэ аўтобус дайце, каб мы даехалі. Ды не бывае такога! І гэта трэба разумець.
Раман ЦЫРКІН: — Цалкам з вамі згодны, але задам абсалютна канкрэтнае пытанне. Які са сталічных тэатраў гатовы прадаставіць сваю пляцоўку для гастролей таго ж мазырскага тэатра? Каб мы прыехалі на тыдзень і паказалі ўсё лепшае? Такога — не бывае! У якім-небудзь Палацы культуры ў “спальным” раёне, дзе не збярэш публіку, — калі ласка: плаціце арэнду — і паказвайце, што заўгодна. Зразумела, гэта не рэальна. Хаця ў былыя гады, здаралася, і дамаўляліся неяк — “па бартары”, абменам, зноў-такі, з якімсьці ДК. А сёння ўсе грошы падлічваюць. І чым далей, тым складаней нешта падобнае зладзіць.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Дарэчы, наконт грошай. Умовы існавання, зразумела, ва ўсіх розныя. Але, паўтаруся, з якасцю гэта ніяк не звязана! У нас жа, здараецца, глядзіш спектакль, а ў ім адна толькі думка прасочваецца: вось, маўляў, якія мы бедныя, няма на што пастаноўку зрабіць. Грошай не хапае, таму і дэкарацыі ў нас “ніякаватыя”, і строі сцэнічныя “страшненькія”. А ў іншых тэатрах бывае наадварот. Уся пастаноўка так і ззяе раскошай — ізноў адну-адзіную думку нясе гледачам: паглядзіце, маўляў, якое ў нас усё “багатае”, як усяго многа! Гэта нічога, што яно немаведама якіх гадоў паводле сваёй эстэтыкі, галоўнае, усё — “багата”. Мастацкі ж вынік у абодвух выпадках — бадай, аднолькавы…
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Пэўна, самы час даведацца ў мастака, як грошы ўплываюць на тую ж сцэнаграфію.
Яўген ВОЛКАЎ: — Колькасць грошай, выдзеленых на спектакль, уплывае менш, чым само абсталяванне тэатра. Новы драматычны тэатр, дзе я працую, хаця і знаходзіцца ў сталіцы, ніяк не можа набыць хаця б праектар. Той ёсць хоць бы і ў Маладзечне! Не заўсёды для тэатральнай сцэнаграфіі і вырабу касцюмаў падыходзіць прынцып “Купляйце беларускае!”: спектаклі бываюць рознымі. У тым жа Магілёве, да прыкладу, вырабляюць шкловалакно, сінтэтычныя тканіны, разнастайнае гардзіннае палатно. Апошнім часам большасць сцэнічных строяў толькі з гэтага і шыецца. А артыстам нязручна, бо сінтэтыка не “дыхае”. Дый аднастайнасць з’яўляецца, хаця і колеры, і малюнкі — розныя. У рэшце рэшт, гэта адбіваецца на мастацкім выніку. Што ж да ўласна грошай, дык вельмі важнай бывае сама зацікаўленасць дырэкцыі тэатра і яго бухгалтэрыі ў тым, каб павялічыць фінансаванне. Гэта не значыць, што трэба проста павялічыць каштарыс — і на гэтым супакоіцца. Варта паспрабаваць знайсці грошы — нават праз тых жа спонсараў. Калі такая зацікаўленасць ёсць, звычайна выйсце знаходзяцца.
Ала ПАЛУХІНА: — Не ва ўсіх тэатрах (і асабліва ў рэгіёнах), на жаль, бывае добра нават з інфармацыяй. І з магчымасцю яе здабыць! Пад час правядзення адбору я сутыкалася з такой сітуацыяй, што ў некаторых калектывах не маглі элементарна зайсці ў Інтэрнэт і азнаёміцца. Палажэнне аб конкурсе. Хоць ты ім нейкіх ганцоў-”тлумачэнцаў” дасылай!
Людміла ГРАМЫКА: — А між тым, пачынаць трэба з выпрацоўкі эстэтычных крытэрыяў спектакляў, што вылучаюцца на прэмію. Потым неабходна разабрацца з намінацыямі. Але ўсё гэта будзе дзейнічаць толькі ва ўмовах жывога прагляду спектакляў за межамі Мінска. Ажыццявіць гэта не так складана. Уласна кажучы, будзе патрабавацца ўсяго шэсць выездаў камісіі ў абласныя тэатры, бо на месцах можна так скласці афішу, каб адборачная камісія магла паглядзець адразу некалькі пастановак. І глядзець іх трэба, адразу прытрымліваючыся распрацаваных крытэрыяў. Тады слабыя спектаклі, разлічаныя адно на касу, папросту не змогуць трапіць у спіс намінаваных. Каб не было кулуарнасці, камісія павінна быць прадстаўнічай, складацца не з трох чалавек, а як мінімум з васьмі.
Ала ПАЛУХІНА: — Паўтару думку, што адборачную камісію нельга “прызначаць” адміністрацыйным шляхам. Павінны быць іншыя метады. І складаць камісію трэба як мага раней. Бо адна справа, калі той жа крытык глядзіць, найперш, цікавае яму, і зусім іншая, калі ён ведае, што выбраны ў члены экспертнай камісіі. Тады ён пачынае ў поўным сэнсе слова працаваць! І глядзець спектаклі, што называецца, “з прыцэлам”, ацэньваючы іх яшчэ і па тых крытэрыях, наколькі яны вартыя Нацыянальнай прэміі.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Эстэтычны крытэрый у нас, падобна на тое, ужо амаль сфарміраваўся. Ды — зусім не той, які мае быць. Усялякі конкурс павінен рухаць мастацтва наперад, весці яго да новых гарызонтаў. А ў нас на прэмію вылучаюцца, пераважна, спектаклі, падобныя да таго, што рабілася ў беларускім тэатры раней. Пры гэтым мы зусім не ўлічваем аўдыторыю, да якой звернуты пастаноўкі. На фестывалі тэатраў лялек адзін з замежных гасцей ніяк не мог уцяміць некаторыя звесткі, што мы даём на сваіх афішах. Маўляў, у нас пазначана: спектакль для дзяцей. А ён цікавіцца: для якіх дакладна? Якога ўзросту? Для тых, хто ведае казку, ці для тых, хто яе не ведае? У нас жа пра гэта амаль не задумваюцца. І стаўленне да Нацыянальнай прэміі — адпаведнае: намінаваныя спектаклі — гэта, маўляў, штосьці “сярэдняе”, “агульнабеларускае”, прызначанае “для народу”. Пры такім падыходзе мы за межы 1950-х не выйдзем…
Таццяна КОМАНАВА: — З распрацоўкай эстэтычных крытэрыяў, выкладзеных на паперы, таксама трэба быць асцярожнымі. Вось, да прыкладу, звыклая фармулёўка: спектакль павінен утрымліваць канцэпцыйную ідэю. І што? Адразу ўсе кінуцца распрацоўваць канцэпцыі, не падмацаваныя мастацкімі сродкамі?
Аляксандр ГАРЦУЕЎ: — Тэатры пастаўлены ва ўмовы, калі ёсць і фінансавы план, і план па гледачы. І той жа дырэктар павінен выбіраць, што рабіць: выконваць тыя планы (а гэта значыць, ставіць пераважна тое, што спадабаецца публіцы) або думаць пра Нацыянальную прэмію.
Людміла ГРАМЫКА: — А чаму гэта павінны быць супрацьлегласці? Чаму нельга на адных і тых жа спектаклях выконваць план, рухаць мастацтва наперад?
Таццяна КОМАНАВА: — “прадаць” якасны спектакль заўсёды прасцей, чым падробку. Гэта таксама нельга не ўлічваць.
Святлана ЛІТВІНЁНАК: — Той жа “Палёт над гняздом зязюлі” ідзе ў нас ужо два гады — і заўсёды карыстаецца вялікім поспехам у публікі. Не трэба лічыць, што апошняя, маўляў, ідзе адно на камедыі, — усё залежыць ад таго, як гэта пастаўлена і як пастаноўку “паднесці” гледачу.
Ала ПАЛУХІНА: — Тэатр можа “выжываць” так, як ён лічыць неабходным. Але прадстаўляць спектаклі на Нацыянальную прэмію трэба выбіральна. Гэтак жа, як ёсць адбор у кіно: на прафесійным узроўні, калі спецыялісты ацэньваюць працу спецыялістаў. А поспех у публікі (маўляў, колькі грошай “адбілі”) увогуле ніяк не ўплывае на адбор.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Гаворачы пра суіснаванне касавых і фестывальных спектакляў, мы неяк не задумваемся над тым, ці ёсць у нас увогуле разуменне таго, што такое фестывальны спектакль. І, адпаведна, — што такое сапраўднае сучаснае мастацтва. Узгадаю, як я паставіў свой першы спектакль — “Салавей”, і той трапіў на фестываль у Францыю.
На жаль, я сам туды не ездзіў, але мне перадалі, што сказалі пра тую пастаноўку. Я лічыў, гэта — “круты” авангард. Вельмі ганарыўся тым, што было зроблена! А на фестывалі яго атэставалі наступным чынам: маўляў, добра, што рэжысёр малады, але чаму ж ён не эксперыментуе? Бо спектакль — надта традыцыйны… Справа яшчэ і ў тым, што на Захадзе зарабіць грошы можна і ўласна фестывальнымі спектаклямі. Ды не проста зарабіць, але і атрымаць за гэта больш, чым калі ты будзеш ставіць “пракатныя”, быццам бы “касавыя” пастаноўкі, разлічаныя на шырокую публіку. Паставіўшы папраўдзе эксперыментальны спектакль, такія тэатры пачынаюць ездзіць з ім па фестывалях. І там ім плацяць за гэта вялікія грошы — большыя, чым калі б яны паставілі звыклую камедыю і “прадавалі” яе такой жа звычайнай публіцы. Прыблізна дваццаць фестывальных паказаў аднаго такога спектакля — гэта гадавы бюджэт усяго тэатра. І канкурыраваць з калектывамі, якія ставяць сабе за мэту стварэнне падобных праектаў, вельмі цяжка. У нас пакуль такой інфраструктуры фестывальнага маштабу, якая падтрымлівала б падобныя эксперыментальныя праекты, няма. Але Нацыянальная прэмія — гэта, на маю думку, і ёсць спроба вылучыць усё лепшае, падтрымаць тое, што рухае мастацтва наперад.
Людміла ГРАМЫКА: — Нацыянальная тэатральная прэмія дае той розгалас, які патрэбен творчаму чалавеку ды калектыву. Да таго ж, убачыўшы намінаваныя спектаклі, многія тэатры змаглі паглядзець на сябе быццам “звонку”, зразумець, на якім яны ўзроўні, у параўнанні з іншымі, павучыцца на сваіх ды чужых памылках. Але трэба разумець, што мы яшчэ толькі на пачатку шляху, — прэмія была ўручана ў другі раз. І патрэбен час, каб яна набыла тыя абрысы, пра якія мы марым. Але для гэтага, паўтаруся, трэба вельмі і вельмі патрабавальна ставіцца да адбору.
Ала ПАЛУХІНА: — А дзе ў нас увогуле маладая рэжысура? Дзе тыя эксперыменты, пра якія толькі што казалі? Тыя ж пластычныя пастаноўкі сёння вельмі запатрабаваны на фестывальных пляцоўках свету. А дзе яны на нашай Нацыянальнай тэатральнай прэміі?
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Чамусьці лічыцца, што ўсё гэта датычыцца адно сучаснай харэаграфіі. Сапраўды, у нас існуе Міжнародны фестываль сучаснай харэаграфіі ў Віцебску, але там вялікая ўвага надаецца ўсё ж менавіта харэаграфічным здабыткам, і спектаклі, пастаўленыя ў жанры пластычнага тэатра, не заўсёды атрымліваюць прызнанне на конкурсе. Але пакуль гэта адзіны варыянт. Расійская тэатральная прэмія прыйшла да таго, каб зрабіць асобную намінацыю — пластычна-харэаграфічных пастановак. У нас пакуль гэтага няма.
Таццяна КОМАНАВА: — На жаль, такія калектывы сапраўды не змаглі прыняць удзел у конкурсе, бо юрыдычна не маглі быць да яго дапушчаны. Значыць, трэба неяк вырашыць дадзенае пытанне — менавіта на заканадаўчым юрыдычным узроўні. Каб гэта з’яўлялася легітымным і мела юрыдычную сілу, а не было прыдумана тымі ж членамі адборачнай камісіі. Але ж гэта вялікі аб’ём работы!
Людміла ГРАМЫКА: — У многіх такіх калектывах — прафесійныя пастаноўшчыкі і артысты. Але сам калектыў не мае належнага статуса, часта праходзіць як “аматарскі” ці ўвогуле не зарэгістраваны як тэатр — вось у чым праблема.
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Сапраўды, трэба неяк змяніць Палажэнне, каб юрыдычна ўсе гэтыя альтэрнатыўныя студыі і гурты маглі ўдзельнічаць у тэатральнай прэміі. А то іначай давядзецца ўводзіць асобную намінацыю — нацыянальных тэатраў. Жарты жартамі, а прэмія прызначана для далейшага развіцця нашага тэатральнага мастацтва. І той жа пластычны складнік тут вельмі важны. Тое, што адбываецца ў галіне пластычнага тэатра, на мяжы розных відаў мастацтва, што таленавіта робіцца не толькі ў сценах прызнаных тэатраў, але і на студыйным узроўні, магло б узбагаціць уяўленне пра беларускую тэатральную прастору.
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Давайце паспрабуем падвесці некаторыя вынікі.
Таццяна КОМАНАВА: — Мае першыя высновы ад Другой тэатральнай прэміі — не магчыма вырашыць лёс тэатра за месяц. Па-другое, уся праца экспертаў мае быць максімальна празрыстай, пад кожным рашэннем павінны стаяць пэўныя подпісы. Каб не аказалася так, калі прынялі штосьці простым галасаваннем — і ніхто ні за што не адказвае. Маўляў, такі кворум склаўся: кагосьці не было, хтосьці не змог і г. д. Інфармацыя аб усіх этапах працы экспертнага савета мусіць быць максімальна адкрытай. Я на гэтым настойваю, бо чалавечы фактар заўсёды будзе ўплываць на тое або іншае рашэнне, і максімальная адкрытасць — адзіны шлях да большай аб’ектыўнасці.
Яўген ВОЛКАЎ: — Галоўнае — адбор. Сёлета ж часам складалася ўражанне, што ён быў зроблены адно сярод лялечных спектакляў, астатнія ж запрашаліся для паказаў на Нацыянальнай прэміі без аніякай папярэдняй “класіфікацыі”: можа спектакль разлічваць на такую высокую ўзнагароду ці не.
Алег ЧЭЧАНЕЎ: — Асабіста для сябе на гэтай Нацыянальнай прэміі я адкрыў “Вянчанне” маладога рэжысёра Аляксандра Янушкевіча, пастаўленае ў Беларускім дзяржаўным тэатры лялек. І з радасцю паглядзеў бы яго яшчэ і яшчэ: там ёсць чаму павучыцца. Увогуле, мэта прэміі, як мне ўяўляецца, — яшчэ і садзейнічаць папулярызацыі ўсяго найлепшага ды эксперыментальнага, што было паказана. І тым самым фарміраваць не толькі імідж адзначаных спектакляў, але і густы публікі. Таму ў мяне прапанова: пастаноўкі, якія атрымалі Нацыянальную прэмію, павінны абавязкова “праехацца” па Беларусі. Іх трэба паказаць ва ўсіх абласных цэнтрах, ледзь не на ўсіх тэатральных пляцоўках краіны. У кожным горадзе ёсць свае тэатралы, якія абавязкова прыйдуць. Калі зрабіць адпаведную рэкламу, зацікавяцца і іншыя. Такім чынам, Нацыянальная тэатральная прэмія будзе не на словах, а дзейсна садзейнічаць папулярызацыі мастацтва і фарміраванню густаў у гэтай сферы. За чый кошт павінны адбывацца такія гастрольныя паказы? Не ведаю. Думаю, гэта можна абмеркаваць і прыйсці да нейкага ўзаемаразумення. Але спектаклі трэба рэальна паказваць! Прыязджаюць жа да нас замежныя тэатры (у тым ліку ўладальнікі расійскай прэміі “Залатая маска”), атрымліваюць ганарары — для гэтага знаходзяцца і спонсары, і іншыя магчымасці. Усё гэта сапраўды цудоўна! Але чаму ж такая непавага да ўладальнікаў нашай Нацыянальнай прэміі? Бо абмяжоўвацца папулярнасцю сярод спецыялістаў, публікацыямі на старонках спецыялізаваных выданняў нельга. Гэтага відавочна замала!
Раман ЦЫРКІН: — Цалкам падтрымліваю прапанову! Гэта пойдзе на карысць і самой прэміі, бо тады лепшыя спектаклі змогуць убачыць не толькі “дэлегаты” ад тэатраў, выбраныя ў склад журы, але і ўсе астатнія. І кожны зможа сам зрабіць для сябе выбар, на што арыентавацца. Ну і, канешне ж, гэта павінны быць жывыя прагляды, а не дэманстрацыя, да прыкладу, запісаў. Гэтак жа, як жывыя прагляды павінны быць і на ўзроўні адбору — пра гэта шмат гаварылася і цяпер, і год таму, калі абмяркоўвалі Першую Нацыянальную тэатральную прэмію. Вядома, трэба як мага больш дакладна вызначыцца з намінацыямі. Пакуль, здаецца, у нас няма канчаткова выпрацаванай пазіцыі па гэтым пытанні. Таму і ўзнікае ў апошні момант “дабаўка” — маўляў, “Лепшы музычны спектакль”. Лепшы — сярод чаго? Ці каго? Застаецца актуальнай і просьба да крытыкаў: калі ласка, прыязджайце ў рэгіёны, глядзіце спектаклі, давайце парады. Нам вельмі важныя вашы думкі — адкрытыя, шчырыя, прафесійныя! Тэатры не павінны пачуваць сябе “закінутымі”, не патрэбнымі самім спецыялістам.
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Але для прыезду крытыкаў неабходна хаця б элементарнае інфармаванне: праз тыдзень у тэатры — прэм’ера. Прыязджайце! На жаль, запрашэнняў ад большасці абласных і раённых труп не маем…
Аляксей ЛЯЛЯЎСКІ: — Адкрытасць і празрыстасць — галоўнае. Пры падвядзенні вынікаў нельга, што называецца, “кіраваць працэсам”, “націскаць” на журы. Кожны павінен самастойна прымаць рашэнне — і, зразумела, несці за яго адказнасць. Вельмі важным лічу і абавязковае штогадовае правядзенне Нацыянальнай прэміі. Зразумела, арганізацыя ўсяго гэтага патрабуе вялікіх намаганняў. Але практыка паказвае: як толькі ў нас пачынаюць праводзіць біенале — тут жа ўзнікаюць і тры, і чатыры, і нават больш гадоў разрыву. А там і ўвогуле забыць можна… Нішто так не дысцыплінуе, як сістэмнасць: тэатральны сезон — і яго вынікі, падведзеныя Нацыянальнай прэміяй. У цяперашніх умовах, як бы складана гэта ні было, нельга адступацца: штогадовае правядзенне — гэта, як ні дзіўна, яшчэ і залог якасці. Бо пра новыя адметныя пастаноўкі тэатрам давядзецца думаць пастаянна, а не ад выпадку да выпадку — маўляў, калі “патрабуецца”, тады і пачнём.
Але ж так і навыкі, прабачце, страціць можна! Дый грамадскую думку гэта будзе стымуляваць: публікацыі, прысвечаныя тэатру і новым спектаклям, пачнуць з’яўляцца не толькі ў спецыялізаваных выданнях, але і ў разлічаных на самую шырокую аўдыторыю. І не проста інфармацыя, што дзесьці нешта адбылося, а сур’ёзныя рэцэнзіі, якія могуць зацікавіць новай пастаноўкай нават тых, хто на яе быццам бы і не збіраўся. Увогуле, мы павінны прыйсці да таго, што Нацыянальная тэатральная прэмія будзе ва ўсіх на вуснах не адзін тыдзень на год (а тым больш — на два гады), а пастаянна. Бо яе і рыхтаваць трэба паступова, цягам усяго года, і “рэха” ад яе павінна быць куды больш працяглым. Не адзін спектакль, які атрымаў большасць узнагарод, але і іншыя пастаноўкі, адзначаныя ў розных намінацыях, могуць быць шырока паказаны па ўсёй Беларусі — пад грыфам “Нацыянальная тэатральная прэмія”. Так будзе дасягнута публічнасць тэатра. Сёння тэатр перажывае іншыя тэндэнцыі, імкнецца “замкнуцца” на сабе самім, а да шырокага гледача часам выносіць тое, за што самому сорамна (маўляў, публіка ў нас такая, нічога не зробіш, а мы хочам хоць як ёй спадабацца)…
Аляксандр ГАРЦУЕЎ: — Згодны, цяперашняе правядзенне Нацыянальнай тэатральнай прэміі пакуль далёкае ад ідэалу. Але звярніце ўвагу: нават у такім выглядзе яна дазволіла звярнуць увагу на многія нашы праблемы, абвастрыла іх. І ўжо адна магчымасць убачыць рэальную карціну — сапраўдны здабытак мерапрыемства. Таму такі непакой выклікае адно: ці не скончыцца ўсё некалькімі спробамі? Бо быў вопыт і “Маладзечанскай сакавіцы”, і Тэатральнага фестывалю ў Гродне, якія пачыналіся вялікім розгаласам, а потым ціха сышлі ў нябыт. Гэты конкурс вельмі патрэбны ўсёй нашай культуры. Няхай увогуле тэатральных конкурсаў ды фестываляў будзе больш! Але галоўнай сярод іх мае стаць Нацыянальная тэатральная прэмія. І каб яна працягвала паспяхова развівацца надалей, прыкладаць намаганні павінен кожны.
Людміла ГРАМЫКА: — Галоўная задача Нацыянальнай тэатральнай прэміі — каб тэатр выконваў сваё прызначэнне і працаваў як мастацкая інстытуцыя. Будзе гэты конкурс — з’явяцца і цікавыя спектаклі, бо кожны адчуе атмасферу добрай прафесійнай канкурэнцыі. Мяркую, прэмію патрэбна праводзіць штогод — нават пры не самых несуцяшальных выніках. Трэба абавязкова абмяркоўваць спектаклі. І не аднойчы. Спачатку абмеркаванне павінна быць пасля таго, як адборачная камісія паглядзела спектакль. А потым — абмяркоўвацца мусіць кожны спектакль, намінаваны на прэмію, — ізноў, пасля яго прагляду ўжо ў час паказу ў Мінску. І ўсё гэта — публічна, адкрыта, без аніякай кулуарнасці.
Святлана ЛІТВІНЁНАК: — Нацыянальная прэмія павінна праходзіць штогод. Нават негатыўны вопыт — насамрэч, зусім не негатыўны. Бо правядзенне прэміі дапамагае вучыцца не толькі на сваіх, але і на чужых памылках і прыносіць няхай маленькія, але адкрыцці. Асабіста я сёлета прыйшла да высновы, што ў нас не ўсё так трагічна з маладой рэжысурай, як часам уяўляецца. Бо ўжо адно тое, якія спектаклі паказалі Кацярына Аверкава і Аляксандр Янушкевіч, пераконвае ў далейшых перспектывах развіцця. Ну а “Пікавая дама” Алега Жугжды — гэта ўвогуле маленькі шэдэўр. І можна толькі пажадаць тэатрам, у тым ліку нашаму Гродзенскаму драматычнаму, каб такія спектаклі з’яўляліся ў кожным.
Ала ПАЛУХІНА: — Падводзячы вынікі, яшчэ раз засяроджу ўвагу на неабходнасці перагляду намінацый. Няхай будзе Гран-пры — і ён можа прысуджацца за любы спектакль, які ўзрушыў усіх: лялечны, драматычны, музычны, нават балетны — не мае значэння. А ўжо далей — могуць быць ці не быць больш дробныя намінацыі. Другое пытанне — праца журы. Тут не павінна быць ніякіх камандных метадаў, старшыня журы мусіць штогод змяняцца. У абавязковым парадку! Гэтак жа павінна адбыцца ратацыя ў складзе членаў журы і экспертнага савета. Але я — за тое, каб там у абавязковым парадку прысутнічалі крытыкі. Прычым — розныя! Не толькі старэйшага ўзросту, але і маладыя. У экспертны савет могуць уваходзіць і крытыкі, і журналісты з рэгіёнаў. Галоўнае, каб не было “кланавасці”. У час Другой прэміі прагучала прапанова: правядзенне чарговых такіх конкурсаў аддаць Беларускаму саюзу тэатральных дзеячаў. Не думаю, што гэта можа неяк паспрыяць станоўчым зрухам, а вось прывесці, наадварот, да “кланавасці” — вельмі проста. Займацца арганізацыйнымі пытаннямі, што ўзнікаюць у час правядзення прэміі, павінна іншая інстанцыя, абсалютна незалежная. Але вырашаць яна павінна менавіта арганізацыйныя пытанні, а не спрабаваць уплываць на творчыя вынікі. Усе мы адно з адным звязаныя, але тут павінна быць аб’ектыўнасць.
Надзея БУНЦЭВІЧ: — Зразумела, што арганізацыйныя пытанні, наўпрост звязаныя з фінансамі, — заўсёды самае складанае. Але Нацыянальную тэатральную прэмію трэба праводзіць кожны год. Можа, з меншым размахам, але як вынік кожнага тэатральнага сезона. Хай і спектакляў вылучаных будзе менш, што значна паменшыць каштарыс, і па нейкай намінацыі прэмія ўвогуле не будзе прысуджана, як гэта робіцца на конкурсах, калі бракуе годных прэтэндэнтаў, але штогадовы расклад дазволіць увайсці ў пэўны рытм, прывучыць працаваць пастаянна, а не “ад прэміі да прэміі”. Да ўсяго, штогадовасць вымусіць тэатры перагледзець свой рэпертуар, абнаўляць яго не абы-чым, а такімі спектаклямі, якія маглі б быць канкурэнтаздольнымі — хаця б з прэм’ерамі іншых беларускіх тэатраў. Калі ставіцца да прэміі не як да ўрачыстасці, што патрабуе грашовых укладанняў і з кожным разам павінна быць усё маштабней, а як да “працоўнага” агляду-конкурсу, дзе вызначаюцца лепшыя, многія сумневы наконт штогадовасці будуць зняты. А галоўнае — не толькі вызначаць лепшых, але і рабіць гэта адкрыта, з шырокімі абмеркаваннямі, у час якіх расстаўляюцца эстэтычныя прыярытэты. Бо, у рэшце рэшт, мэта такой прэміі — нават не сказаць, “хто ёсць хто”, не падзяляць спектаклі на “першы”, “другі” і г. д., а вызначаць творчыя арыенціры, якія дапамогуць тэатрам развів ацца больш плённа…
Андрэй НОВІКАЎ, дырэктар Магілёўскага абласнога драматычнага тэатра:
— Я толькі што вярнуўся з Ізраіля, дзе штогод праходзіць нешта падобнае: у час фестывалю дэманструюцца лепшыя спектаклі. Але ёсць прынцыповае адрозненне: там на такое мерапрыемства Міністэрства замежных спраў запрашае прадстаўнікоў тэатраў з розных краін. І робіць гэта не для таго, каб яны, маўляў, галасавалі, які спектакль лепшы, а каб на свае вочы пабачылі, што пастаўлена ў Ізраілі, наладзілі кантакты — і, адпаведна, маглі б запрасіць іх калектывы на свае фестывалі, на гастролі і г.д. Таму кожны год да іх з’язджаецца каля трыццаці-сарака чалавек, сярод якіх — прадзюсары, дырэктары тэатраў, мастацкія кіраўнікі фестываляў. Гэта дае свой плён! І становіцца, акрамя ўсяго, адным з лепшых варыянтаў папулярызацыі нацыянальнага мастацтва ў замежжы. Што ні кажыце, а тэатральныя спектаклі трэба глядзець жыўцом: ніякі запіс не дае адэкватнага ўяўлення пра тое, як глядзіцца спектакль са сцэны.
Сапраўды, чаму б не пераняць нам гэты вопыт? Няхай бы і да нас на Нацыянальную тэатральную прэмію запрашалі хаця б пятнаццаць-дваццаць прадстаўнікоў замежнага тэатральнага мастацтва. Менавіта тых, хто займаецца арганізацыяй конкурсаў, фестываляў, гастрольных тураў. Думаю, гэта будзе карысна і для развіцця нашай культуры, і, шырэй, для іміджа ўсёй краіны. Але, вядома, тады і ставіцца да адбору трэба больш адказна, каб вылучаліся папраўдзе лепшыя спектаклі…
Міхаіл ШАВЕЛЬ, дырэктар — мастацкі кіраўнік Брэсцкага абласнога тэатра лялек, заслужаны дзеяч культуры Беларусі:
— Каб Нацыянальная тэатральная прэмія праходзіла больш ярка, я трэба праводзіць раз на два гады. А каб на яе вылучалі папраўдзе лепшыя спектаклі, трэба іначай фарміраваць экспертную камісію. Нельга туды ўводзіць кагосьці прызначэннем, гэтыя “пасады”, калі можна так сказаць, павінны быць “выбарнымі”. Спіс патэнцыйных членаў экспертнай камісіі — прыблізна прозвішчаў трыццаць — трэба разаслаць па ўсіх тэатрах. І тэатры самі прагаласуюць, каго там пакінуць. Галоўнае — каб членам камісіі давяралі ўсе тэатры. Тады не будзе і крыўдаў, што кагосьці не вылучылі, а кагосьці, наадварот, вылучылі дарма. Падобныя прапановы літаральна луналі ў паветры яшчэ ў час правядзення Першай прэміі — трэба іх рэалізаваць хаця б на Трэцяй.
Няхай вылучаецца менш спектакляў, але іх якасць будзе вышэйшай. Падобны прынцып — менш, ды лепш — не толькі не сапсуе ўражанне ад правядзення конкурсу, але і палепшыць яго. І члены журы будуць працаваць не ў такім напружаным рэжыме, і колькасць дзён на прагляды зменшыцца, а з імі — і фінансавы складнік правядзення прэміі.
І яшчэ адна заўвага. Добра, што новым Палажэннем аб прэміі прадугледжана магчымасць вылучэння на яе не толькі тэатрамі, але і грамадскімі аб’яднаннямі, творчымі саюзамі. Вось толькі з іх пераліку чамусьці выпала такое грамадскае аб’яднанне, як Беларускі цэнтр міжнароднага саюза дзеячаў тэатра лялек— УНІМА.
Разам з тым, лічу, асобнае вылучэнне лепшага спектакля тэатра лялек можна і скасаваць. Бо Першая і Другая Нацыянальныя тэатральныя прэміі даказалі, што лялечныя спектаклі не толькі могуць на роўных спаборнічаць з драматычнымі, але і перамагаць іх. Няхай застанецца адна намінацыя — “Лепшы спектакль”. А перамагчы ў ёй можа любы жанр, нават опера, бо мы павінны ацэньваць спектакль сам па сабе як канчатковы вынік…
Мікалай РУДКОЎСКІ, драматург:
— Пры далейшым удасканаленні правядзення Нацыянальнай тэатральнай прэміі Беларусі пачынаць трэба, лічу, з больш уважлівага стаўлення да складання адборачнай камісіі, якая непасрэдна выбірае спектаклі для публічных праглядаў у сталіцы. Туды не павінны ўваходзіць прадстаўнікі тэатраў, якія вылучылі свае спектаклі на прэмію. Склад такога журы — гэта, па-першае, незалежныя крытыкі. Па-другое — тая творчая інтэлігенцыя (мастакі, кампазітары, рэжысёры, прадстаўнікі іншых творчых прафесій), што не працуе ў тэатры. І, нарэшце, дэлегаты ад тых тэатраў, якія з нейкіх прычын не вылучалі гэтым разам свае спектаклі. А вось старшыня журы — здаецца, “пасада” не патрэбная. Затое можа быць куды большая колькасць людзей, якія кантралявалі б падлік галасоў. У гэту камісію і маглі б уваходзіць прадстаўнікі ад кожнага тэатра.
Да наступнай прэміі трэба яшчэ раз праверыць і ўдакладніць намінацыі. Калі на якую-небудзь не набіраецца дастатковай колькасці вартых прэтэндэнтаў, дык, можа, яе і не аб’яўляць? Паглядзіце, да прыкладу, які парадокс: летась было шмат вельмі добрых харэаграфічных работ, а намінацыя “Лепшая харэаграфія” адсутнічала. Сёлета яе ўвялі, але адпаведнай тэатральнай пластыкі, якая магла б прэтэндаваць на такую ўзнагароду, у прапанаваных спектаклях не аказалася. Так, у “Выкраданні Еўропы…”, адзначаным гэтай прэміяй, было шмат танцаў, але стылізаваных. І тое, што лаўрэатам стала Наталля Фурман, — гэта, як многія адзначалі, больш за ўсе яе заслугі, за цікавыя пошукі ў іншых пастаноўках, а не за дадзены канкрэтны спектакль. Да таго ж, адборачная камісія адразу, вылучаючы спектаклі, павінна акцэнтаваць у іх тыя намінацыі (да прыкладу, “Лепшая рэжысёрская работа”, “Лепшае музычнае афармленне”), на якія члены журы будуць надалей звяртаць асаблівую ўвагу, робячы свой прагляд больш мэтанакіраваным.
Зусім некарэктнымі падаліся і гэткія “дабаўкі” да акрэсленых намінацый, агучаныя на цырымоніі ўручэння, што ўзніклі пасля таго, як члены Тэатральнай акадэміі аддалі свае бюлетэні і былі зроблены ўсе падлікі. Вядома, на многіх конкурсах існуе практыка спецыяльных прызоў, якія могуць уручацца заснавальнікамі, спонсарамі, грамадскімі арганізацыямі, нават прыватнымі асобамі. Але тады гэта павінна быць дакладна акрэслена і неяк размежавана. А тут атрымалася штосьці незразумелае: быццам усё гэта — таксама Нацыянальная тэатральная прэмія.
Пытанні ўзнікаюць і па арганізацыі самой цырымоніі ўзнагароджання. Навошта аддаваць яе аднаму тэатру? Калі пастаноўшчыкам такой дзеі выбіраецца галоўны рэжысёр аднаго з тэатраў, вядома, што і ўся нагрузка збольшага прыпадае на гэты калектыў, як сёлета адбылося з Нацыянальным акадэмічным драматычным тэатрам імя М.Горкага. Да таго ж, гэты тэатр увогуле стаў своеасаблівай “базай” правядзення конкурсу, яго супрацоўнікі займаліся многімі пытаннямі. Але ж для гэтага, пэўна, трэба вылучаць нейкую асобную дырэкцыю, для цырымоніі закрыцця замаўляць свой сцэнарый, які будзе ўвасабляцца рэжысёрам, запрашаць да ўдзелу артыстаў з розных тэатраў, каб гэта быў яшчэ адзін паказ творчых сіл нашага тэатральнага мастацтва.
Затое колькасць спектакляў, што становяцца намінантамі прэміі, можа быць і куды меншай. Але там павінна быць папраўдзе ўсё самае лепшае…
Аляксандр ГРЫГОР’ЕЎ, дырэктар Беларускага тэатра “Лялька” (Віцебск):
— Журы, пэўна, можа быць і меншым па колькасці, не абавязкова ад тэатра дасылаць па тры — пяць чалавек. Галоўнае, каб прадстаўнікі тэатра не маглі галасаваць за свой тэатр. Як гэта зрабіць у рэальнасці, калі ўсім раздаюць бюлетэні і іх трэба хутка запоўніць, не ведаю. Але павінны быць нейкія механізмы — як на тым жа “Еўрабачанні”, калі жыхары краіны не могуць галасаваць за свайго прадстаўніка. Так павінна быць і тут — вынікі стануць яшчэ больш аб’ектыўнымі, бо не будуць ні ў якой ступені залежаць ад колькасці прадстаўнікоў тэатра, выбраных у так званую Тэатральную акадэмію, як называюць на гэтым конкурсе журы.
Што да тэрмінаў правядзення Нацыянальнай прэміі, дык я схіляюся да варыянту біенале: раз на два гады. У нас ставіцца не так многа спектакляў, як магло падацца б. У нашым, да прыкладу, за год бывае дзве прэм’еры. Дык што, адразу абедзве і вылучаць на прэмію? А некаторыя тэатры так і будуць рабіць, не зважаючы на тое, што спектаклі, можа, і не дацягваюць. Так што два гады маглі б даць магчымасць назапасіць лепшае — і тады ўжо спаборнічаць.
Ну а тое, што спектаклі пры адборы павінны глядзецца жыўцом, а не ў запісе на кампакт-дысках, і паўтараць, спадзяюся, не трэба. Пра гэта шмат гаварылася і гаворыцца. Бо спектакль зняць можна па-рознаму. Хтосьці, да прыкладу, зробіць такі мантаж, што пастаноўка ад гэтага толькі выйграе. А другі дашле не самы якасны запіс, і спектакль ад гэтага прайграе. Але ж у нас не конкурс відэамантажу! Тэатральнае мастацтва — жывое, і ацэньваць яго трэба — па жывым увасабленні…
Аляксей ДУДАРАЎ, старшыня журы Другой Нацыянальнай тэатральнай прэміі, старшыня Беларускага саюза тэатральных дзеячаў, мастацкі кіраўнік Драматычнага тэатра Беларускай Арміі, заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі:
— Прапаноў па далейшым удасканаленні арганізацыі ды правядзення Нацыянальнай тэатральнай прэміі паступала і будзе паступаць шмат. Гэта заканамерна, бо правядзенне гэтага конкурсу — жывая справа, якая павінна рухацца і развівацца надалей. Мяркую, трэба ўжо на першым этапе дакладна вызначыць, хто будзе ў адборачнай камісіі. Тое, як зараз называецца журы — Акадэмія, — гучыць вельмі пераканаўча. Але сутнасць павінна быць у іншым. Мае прапановы такія: няхай кожны тэатр тайным галасаваннем (падкрэслю: менавіта тайным, бо іначай нічога не атрымаецца) вылучыць дваіх сваіх прадстаўнікоў. Пры гэтым яны павінны быць рознага узросту: адзін — да 40 гадоў, другі — пасля 40. Няхай гэтыя прадстаўнікі ад кожнага тэатра і складуць тую адборачную камісію! Няхай і прапаноўваюць, што вылучаць.
Асабіста я вельмі задаволены артыстамі свайго тэатра, бо наш спектакль “Бяда ад пяшчотнага сэрца” не атрымаў ніводнага голасу ў намінацыі “Лепшы спектакль”. Мы вылучалі яго па іншых намінацыях: за музыку, за акцёрскую работу. А ў прадстаўнікоў іншых тэатраў, абраных у Акадэмію, пераважаў гэткі “квасны патрыятызм”, бо ледзь не кожны галасаваў, найперш, за спектаклі свайго тэатра.
Па-другое, вельмі дакладна павінны быць вызначаны намінацыі. Хай будуць розныя: лепшы музычны спектакль (а чаму б і не, калі штогод іх ставіцца некалькі ў розных тэатрах), лепшы драматычны, дзіцячы, лялечны. Але над усім павінна быць Гран-пры — за лепшы спектакль, незалежна ад яго кірунку.
Вядома, усім не дагодзіш, і пытанні, чаму, маўляў, наш тэатр не выбралі, а нейкі іншы трапіў у фінал, былі і будуць заўсёды. Каб незадаволеных было менш, вырашаць парэбна не на хвалі эмоцый, а спакойна аналізуючы ўбачанае, бо мастацтва, як бы тое ні было, павінна заставацца мастацтвам. І прэмія з’явілася менавіта для гэтага: адзначаць мастацтва і яго найвышэйшы ўзровень…
Вікторыя КУКСЯНКОВА, галоўны спецыяліст упраўлення мастацтваў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь:
— Я хачу заўважыць, што калі ствараўся нарматыўны дакумент па Нацыянальнай тэатральнай прэміі — пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 29 верасня 2010 г. № 1404 “Аб зацвярджэнні Палажэння аб правядзенні рэспубліканскага конкурсу тэатральнага мастацтва “Нацыянальная тэатральная прэмія” — і калі ўносіліся змены ў дадзенае Палажэнне ў 2012 годзе, то ўсе нормы Палажэння і, між іншым і тыя, якія зараз так горача крытыкуюцца, вельмі дэмакратычна і шырока абмяркоўваліся сярод дзеячаў тэатральнага мастацтва, узгадняліся з тэатральна-відовішчнымі арганізацыямі.
Неаднаразова на пачатку 2012 года збіраліся пасяджэнні з удзелам міністра культуры, і нават кожная з пазіцый Палажэння зачытвалася ўслых ды з розных бакоў калектыўна асэнсоўвалася. На гэтых пасяджэннях прысутнічалі і некаторыя з тых, хто зараз прысутнічае і за “круглым сталом”. Чаму ж тады сёння крытыкуецца тое, што ў студзені і лютым 2012 года цалкам задавальняла?
Наша творчая эліта часам забываецца на тое, што ўсе культурныя мерапрыемствы праводзяцца ў рамках прававога поля. Не трэба думаць, што калі нешта не прапісана ў Палажэнні, дык у стваральнікаў не хапае фантазіі каб зрабіць з праекта “цукерачку”. Не ўсё тое, што хочацца прапісаць, згодна з заканадаўствам мае прававое абгрунтаванне. Ды і кіраўніцтва Міністэрства як галоўны заснавальнік праекта мае законнае права прымаць асабістыя рашэнні па розных арганізацыйных пытаннях.
Шмат агучаных сёння пытанняў узнікла таму, што няўважліва чытаецца Палажэнне аб конкурсе. Чаму? Там усё добра прапісана: і пра адборачную камісію, якая вылучае спектаклі на конкурс не проста так, а ў той або іншай намінацыі, і тое, што адбор спектакляў адборачнай камісіяй адбываецца шляхам адкрытага галасавання (гэта пункты № 10 і № 11 Палажэння). І прымаць рашэнне аб адсутнасці намінацыі адборачная камісія таксама мае права, калі вырашыць, што на дадзеную намінацыю няма прэтэндэнтаў (таксама пункт 10 Палажэння). І для паездак на месцы для праглядаў спектакляў “у жывую” быў арандаваны транспарт, але чамусьці толькі двое — трое членаў адборачнай камісіі выказалі жаданнне гэтым скарыстацца. І саюзы — той жа Беларускі саюз літаратурна-мастацкіх крытыкаў ці Беларускі саюз тэатральных дзеячаў — маюць права вылучыць спектакль на прэмію, хоць па адным спектаклі ад кожнага тэатра. Чаму гэтага не адбылося? Ды і Аляксандр Фёдаравіч Гарцуеў увайшоў у адборачную камісію, якія тут могуць быць пытанні!
Іншае пытанне — наколькі адказна да сваёй справы падышлі адборачная камісія і журы Нацыянальнай прэміі 2012 года? Міністэрства культуры сёлета імкнулася максімальна выключыць з адборачнай камісіі тых, чые спектаклі прадстаўлены на прэмію. Толькі аднаго члена згаданай камісіі можна было б аднесці да “зацікаўленых”. У 2012-м — праца адборачнай камісіі была больш дэмакратычнай, чым летась. У адборачную камісію Нацыянальнай прэміі 2012 года не ўваходзілі прадстаўнікі Міністэрства культуры, каб творцы не працавалі пад пагрозай адміністратыўных “рычагоў”. Дык, можа, не трэба тады даваць адборачнай камісіі такую свабоду? Мо нейкая доля гэтых “рычагоў” патрэбна?
Што да дадатковых намінацый, зноў жа, — дадзеная магчымасць прапісана ў пункце 18 Палажэння, у апошнім абзацы. Там сказана, што рознымі органамі, арганізацымі і грамадскімі аб’яднаннямі могуць быць устаноўлены іншыя ўзнагароды і заахвочванні.
Я не згодная з Аляксеем Ляляўскім наконт таго, што ў намінанты Нацыянальнай прэміі вылучаюцца толькі спектаклі “агульнабеларускія”, прызначаныя “для народа”. Гэта суб’ектыўны погляд. Намінанты потым становяцца пераможцамі. Што “Набука” мінулага года, “Аіда” 2012 года — гэта “агульнабеларускія” спектаклі “для народа”? Тая ж “Пікавая дама” — гэта спектакль з 1950-х? І “Драй швэстэрн” у вашай пастаноўцы таксама да той жа катэгорыі аднесяце?
Я цалкам згодная з тым, што ўсё павінна быць максімальна празрыстым, і мінімальна залежным ад чалавечага фактару, асабліва — рашэнні адборачнай камісіі, журы конкурсу Нацыянальнай прэміі. Але ёй — толькі два гады, і да наступнага форуму, які плануецца ў 2014-м, ёсць час яшчэ раз добра ўсё ўзважыць.
У 2013 годзе не плануецца праводзіць Нацыянальную прэмію, бо калі яе пачынаць налета, дык — са студзеня. Але ці мае сэнс праводзіць конкурс сярод спектакляў, створаных за перыяд са жніўня па снежань 2012 года? (Сёлета конкурсны перыяд ахопліваў увесь 2010 год, 2011-ы і сем месяцаў 2012-га — са студзеня па ліпень.)
Наконт гастролей спектакляў — пераможцаў Нацыянальнай прэміі па Беларусі… Гэта добрая і лагічная ідэя, але давайце будзем рэалістамі. Гастролі нават у межах краіны — вельмі дарагое задавальненне. Не трэба чакаць, што рэспубліканскі і мясцовыя бюджэты возьмуць і заплацяць за гэтыя мерапрыемствы. Варта самім тэатрам падключыцца да пошуку спонсараў, спрабаваць зарабіць грошы на такія гастролі…
Фота Андрэя СПРЫНЧАНА