Традыцыйны “круглы стол” у рэдакцыі “К”, прымеркаваны да Міжнароднага дня помнікаў і гістарычных мясцін, амаль супаў па часе правядзення з адкрыццём кірмашу “Адпачынак-2012”, які сёлета асабліва засяроджваў увагу менавіта на культурным турызме.
Тэма для гутаркі наспела сама сабою. Цяжка паспрачацца з тым, што ў айчыннай сферы турызму ў апошнія гады назіраецца сапраўдны інвестыцыйны бум. Мэтанакіраваная палітыка дзяржавы прыносіць свой плён. Новыя маштабныя праекты паўстаюць адзін за адным, і многія з іх так ці інакш звязаны з гісторыка-культурнай тэматыкай. Яно і зразумела: дзяржаўныя і прыватныя інвестары ўсведамляюць, што гэта — наша ніша! Але чаму падобныя праекты нярэдка паўстаюць не на старых падмурках, а ў “чыстым полі”? Чаму выраз “гістарычны навадзел” набыў сёння такую актуальнасць, хаця насамрэч ён з’яўляецца недарэчным аксюмаранам? І ці можа беларуская аўтэнтыка — а яна, на шчасце, захавалася — канкурыраваць па сваёй прыцягальнасці з рознымі стылізацыямі, імітацыямі, прафанацыямі і г. д.?
Удзел у “круглым стале” прынялі намеснік начальніка ўпраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Аляксандр ЛЕНКОЎ, загадчык сектара па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Наталля ХВІР, старшыня грамадскай назіральнай камісіі пры Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Анатоль БУТЭВІЧ, кансультант Дэпартамента па турызме Міністэрства спорту і турызму Рэспублікі Беларусь Марына МАСТАШОВА, дырэктар Беларускага дзяржаўнага музея народнай архітэктуры і побыту Святлана ЛАКОТКА, начальнік аддзела навукова-метадычнага забеспячэння дзейнасці па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Інстытута культуры Беларусі Ала СТАШКЕВІЧ, дырэктар турыстычнай фірмы Аляксандр ВАРЫКІШ, рэдактар аддзела газеты “Культура” Ілья СВІРЫН.
Ілья СВІРЫН: — У тым турызме, які пазіцыянуе сябе як “гісторыка-культурны”, апошнім часам з’явілася прыкметная тэндэнцыя. На Беларусі ўжо працуе некалькі буйных туркомплексаў, у назвах якіх сустракаюцца словы кшталту “маёнтак” або “панскі двор”. Яны збудаваны ў “чыстым полі” і з сучасных матэрыялаў, у той самы час, як дзясяткі сапраўдных гістарычных сядзіб пакуль не маюць гаспадара. Бы грыбы пасля дажджу растуць на роўным месцы і “этнаграфічныя вёскі”, але лёс нават такога “распіяранага”, здавалася б, “натуральнага скансена”, як Кудрычы, па-ранейшаму выглядае фатальным. І гэтая тэндэнцыя праяўляецца паўсюдна, яна датычыцца і матэрыяльнай, і нематэрыяльнай спадчыны.
Анатоль БУТЭВІЧ: — Будаўніцтва “навадзелаў” і захаванне гісторыка-культурнай спадчыны — гэта тэмы, на мой погляд, ніяк паміж сабою не звязаныя. Адпаведна, няма тут ніякай супярэчнасці. Хіба што, вельмі важна адразу назваць рэчы сваімі імёнамі. Адна справа — выкарыстанне помнікаў спадчыны ў мэтах турызму, а зусім іншая — усе гэтыя “панскія сядзібы” на роўным месцы. Яны таксама маюць права на жыццё — бо, па вялікім рахунку, не адбіраюць гэтага права ў гістарычных аб’ектаў. Але з тым, што ўкладанне грошай ідзе перадусім менавіта ў сферу навадзела, і сапраўды цяжка не пагадзіцца.
Ілья СВІРЫН: — Тыя інвестыцыі, якія маглі б спрычыніцца да зберажэння гісторыка-культурай спадчыны, сёння зазвычай сплываюць міма...
Анатоль БУТЭВІЧ: — Гэта грошы інвестараў, і толькі яны маюць права імі распараджацца. А вось наша задача — прыцягнуць інвестыцыі таксама і ў гістарычную спадчыну.
Ілья СВІРЫН: — З гэтым не паспрачаешся, але... Па шчырасці, нават дзіўна, што такая праблема існуе. Няўжо сучасны гмах, да якога прылеплена шыльда “Маёнтак”, больш прыцягальны для турыстаў, чым сапраўдны шляхецкі маёнтак са сваёй аўтэнтычнай гісторыяй? І няўжо справа тут толькі ў “цане пытання”?
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Менавіта ў ёй. Будаўніцтва “ў чыстым полі” — гэта значна прасцей і танней. У інвестара развязаны рукі — ён можа дазволіць сабе любыя аб’ёмы і любыя матэрыялы. Што да правядзення работ на гісторыка-культурных каштоўнасцях... Тут ёсць пэўныя непарушныя правілы. Яшчэ перад тым, як архітэктары возьмуцца за распрацоўку праектна-каштарыснай дакументацыі, павінны прайсці комплексныя навуковыя даследаванні, якія запатрабуюць ад інвестара дадатковых сродкаў. Згадайма і распрацоўку праекта зон аховы...
Анатоль БУТЭВІЧ: — Ізноў жа, выкарыстоўваць сучасныя матэрыялы значна прасцей. А ў выпадку рэстаўрацыі павінен быць адмысловы падыход.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Да таго ж, уласнік помніка спадчыны заціснуты ў вельмі жорсткія рамкі. Надбудаваць, перабудаваць, дабудаваць нешта ён не можа. Прынцып рэстаўрацыі — гэта аднаўленне аб’екта ў яго аўтэнтычным выглядзе. А ён не заўсёды адпавядае планам інвестара, і калі ў яго не хопіць плошчаў для більярднай альбо кавярні, вырашыць гэтае пытанне будзе вельмі складана: прадпрымальнік дбае пра прыбытак, пра тое, каб акупіць свае інвестыцыі...
Анатоль БУТЭВІЧ: — І — як мага хутчэй!
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Уласна, менавіта таму маем тое, што маем. З 46 аб’ектаў, якія фігуруюць у небезвядомым пераліку сядзіб, прапанаваных прыватным інвестарам пад аб’екты турызму, на сённяшні дзень прададзена, наколькі мне вядома, толькі сем, а таксама некаторыя збудаванні яшчэ двух комплексаў.
Ілья СВІРЫН: — І нават гэта ўжо падаецца поспехам. Тым больш, у прыватную ўласнасць адышлі яшчэ і некалькі тых сядзіб, якія з розных прычын у пералік не трапілі: скажам, закінутыя палацы ў Беразіне альбо Інтэрнацыянальным…
Анатоль БУТЭВІЧ: — Аднак нават і продаж прыватніку не з’яўляецца гарантыяй аднаўлення помніка. Часам здараецца так, што сядзіба прададзена, але ніякія работы там не вядуцца. Чалавек купляе маёнтак за адну базавую, а потым нічога не робіць…
Наталля ХВІР: — Я не ведаю ніводнага прыкладу, калі б сядзіба была прададзена менавіта за адну базавую велічыню. Зазвычай на аўкцыёнах сумы бываюць усё ж куды большымі. Апошні прыклад — маёнтак у вёсцы Туча Клецкага раёна, які набылі прыкладна за 60 мільёнаў рублёў. Вядома, гэта не так і шмат для вялікай сядзібы, але нават і такую суму сімвалічнай не назавеш.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Калі аб’ект прызнаны безгаспадарным, паводле Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, ён можа быць выстаўлены з аўкцыёну за адну базавую, а выніковая цана можа дайсці да немаведама якой адзнакі. Прычым, купляючы маёнтак, прыватнік павінен прадаставіць інвестыцыйны праект, вызначыўшы там і канкрэтныя тэрміны правядзення работ, а таксама — уступлення аб’екта ў дзеянне.
Наталля ХВІР: — Рэшткі сядзібы ў вёсцы Сула Стаўбцоўскага раёна, набытыя не так даўно за невялічкія грошы, ужо даведзены да ладу і ператвораны ў туркомплекс, які спраўна функцыянуе ды вяртае ўкладзеныя інвестыцыі. Але ж ёсць і іншыя прыклады. Часам здараецца так, што работы пачынаюцца, але да іх правядзення ўзнікаюць сур’ёзныя прэтэнзіі. Прыкладам колішняя паштовая станцыя з вёскі Няхачава Івацэвіцкага раёна не так даўно была набыта прыватнікам. Ён праводзіць работы, якія называе бягучым рамонтам, і таму мяркуе, што дазвол Міністэрства культуры яму не патрэбны. Але ж характар гэтых работ даволі агрэсіўны: з’явіліся шклопакеты і кітайскія пластыкавыя дзверы, кандыцыянеры...
Марына МАСТАШОВА: — Гэта яшчэ раз сведчыць, што за правядзеннем рэстаўрацыйных работ павінен весціся жорсткі кантроль — як з боку мясцовых улад, так і Міністэрства культуры.
Наталля ХВІР: — На згаданым аб’екце мы правялі пазапланавую праверку, неўзабаве правядзём і яшчэ адну, планавую. Упэўнена, што пытанне вырашыцца. Ды вось толькі... Здараецца так, што, даведаўшыся пра свае абавязкі, новаспечаныя ўласнікі гістарычных будынкаў нават пачынаюць шкадаваць, што іх набылі. Хаця, зрэшты, мы ім заўсёды загадзя тлумачым, на што яны ідуць…
Ілья СВІРЫН: — І тут паўстае заканамернае пытанне: няўжо самім турыстам, якія свядома абяруць “гістарычны варыянт” сярод плоймы размаітых прапаноў, будзе зусім усё роўна, як адрэстаўраваны той будынак? Урэшце, брэнд — гэта ж не толькі “шыльда”, але і адэкватнае напаўненне, прадуманае да апошняй дэталі. Уявіце пінжак вядомай маркі з таннымі гузікамі!
Святлана ЛАКОТКА: — На “Гуканні вясны” нас наведала Карэйскае тэлебачанне. Яно працавала чатыры гадзіны запар з непадробнай цікавасцю. Засыпалі нас пытаннямі: а чаму паліцца вялікае вогнішча? А чаму вы кідаеце туды старыя рэчы? А што азначае той або іншы элемент абраду? Для іхняй культуры гэта нешта новае ды экзатычнае. І ўсё таму, што ў рэканструкцыі свята ўдзельнічалі менавіта аўтэнтычныя калектывы з нашых вёсак.
Ала СТАШКЕВІЧ: — А вось муляж пазбаўлены ўсіх тых сэнсавых багаццяў. Ёсць такое памылковае меркаванне: маўляў, турысту няма ніякай розніцы, копія гэта ці арыгінал. Гэта няпраўда. Любы музейны работнік пацвердзіць: наведвальнікі вельмі часта задаюць падобнае пытанне. Даведаўшыся, што перад імі — муляж, не хаваюць расчаравання. Бо кожны арыгінал валодае нейкім асаблівым магнетызмам…
Аляксандр ВАРЫКІШ: — На колішнім шляхецкім хутары ў Родзевічах, аднаўленнем якога мы займаемся, захавалася старая кафляная печ. Вядома, мы заўсёды акцэнтуем на гэтай дэталі ўвагу турыстаў, ды і тыя выяўляюць непадробную цікаўнасць. Дадамо яшчэ, што рэстаўрацыя помніка спадчыны паводле старадаўніх тэхналогій можа сама па сабе стаць вельмі добрай турыстычнай атракцыяй.
Ілья СВІРЫН: — Гутарачы з уласнікамі альбо карыстальнікамі помнікаў спадчыны, вельмі часта даводзіцца ад іх чуць: як было б добра, каб у дадатак да жорсткіх патрабаванняў, датычных той жа рэстаўрацыі, мы мелі яшчэ і пэўныя прэферэнцыі, здатныя хаця б у нейкай меры ўраўнаважыць той “каштарысны дысбаланс” паміж новым будынкам і гісторыка-культурнай каштоўнасцю! Магчыма, тады і інвестыцыйная прыцягальнасць апошніх падобных аб’ектаў адразу ўзрасла б?
Святлана ЛАКОТКА: — Неяк даводзілася размаўляць з англічанамі, што завіталі ў наш музей у якасці турыстаў. Яны распавялі, што ім у спадчыну засталася сядзіба XVII стагоддзя, якая патрабавала сур’ёзнай рэстаўрацыі. Ажыццявіць яе прыйшлося за ўласныя сродкі, прычым зрабіць гэта — па ўсіх правілах. Здабываць матэрыялы, набліжаныя да аўтэнтычных — скажам, сланцавыя стрэхі, — удавалася з вялікімі цяжкасцямі. А потым іх працу прымала дзяржаўная камісія.
Анатоль БУТЭВІЧ: — А якая ў іх была матывацыя?
Святлана ЛАКОТКА: — Вельмі сур’ёзная: калі рэстаўрацыя зроблена правільна, аб’ект трапляе ў рэестр помнікаў спадчыны. А ў такім выпадку гаспадары могуць разлічваць не толькі на ўключэнне той сядзібы ў турыстычныя маршруты, але і на вяртанне ладнай часткі ўкладзеных сродкаў.
Ілья СВІРЫН: — Ужо па факце рэстаўрацыі?
Святлана ЛАКОТКА: — Натуральна. Да таго ж, яны атрымаюць права займацца прыёмам турыстаў і мець пэўныя льготы на падаткі. Адпаведна, у іх ёсць чыста матэрыяльная зацікаўленасць зрабіць усё “як мае быць”. А ў тым выпадку, калі будуць дапушчаны памылкі, яны павінны іх выправіць.
Анатоль БУТЭВІЧ: — Не думаю, што гэты досвед можа аўтаматычна ўкараняцца ў нашых умовах. Перакананы: пачатку рэстаўрацыйных работ павінен папярэднічаць дазвол Міністэрства культуры, а яму, у сваю чаргу, — узгадненне ўсёй дакументацыі. Бо інакш такога нарэстаўруюць...
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Але ў цэлым пэўныя льготы для прыватнікаў, якія займаюцца аднаўленнем гісторыка-культурных каштоўнасцей, падаюцца мне цалкам справядлівымі.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Мы спрабавалі ўнесці ў заканадаўства папраўку, згодна з якой уласнік помніка спадчыны мог бы прэтэндаваць на вяртанне з дзяржбюджэту да 20% сродкаў, затрачаных на рэстаўрацыю, — пры ўмове выкарыстання аб'екта ў сферы культуры. На жаль, пакуль гэта не атрымалася. Але тут магчымыя і многія іншыя варыянты: скажам, ільготныя крэдыты на правядзенне аднаўленчых работ. Бо здараецца так, што чалавек і хацеў бы нешта зрабіць, але сродкаў не мае. Альбо такі варыянт: ільготы на прыбытак, які ўласнік будзе атрымліваць на адрэстаўраваным ім аб’екце, прызначаныя кампенсаваць частку выдаткаў на гэтыя работы.
Святлана ЛАКОТКА: — Існуе Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, паводле якога інвестар вызваляецца ад часткі падатку на прыбытак, калі ён укладае грошы ў аднаўленне помніка спадчыны. Але мы сутыкнуліся з тым, што пра гэтыя льготы мала хто ведае. Запрашаючы прадпрымальнікаў у наш апякунскі савет, я рабіла для іх ксеракопіі згаданага нарматыўнага дакумента!
Наталля ХВІР: — Да таго ж, у нас ёсць пералік аб’ектаў, якія вызваляюцца ад падатку на нерухомасць і зямлю, але толькі пры ўмове выканання іх уласнікамі заканадаўства ў справе аховы спадчыны. І, між іншым, гэта добры стымул! Адзін гатэль у Мінску пэўны час ігнараваў тыя патрабаванні, і таму льготы на яго не распаўсюджваліся. Не так даўно ён выправіўся: на будынку з’явілася шыльда, быў прызначаны навуковы кіраўнік, распрацаваны праект ахоўных зон.... І адразу пасля гэтага мы ўключылі дадзены аб’ект у пералік ільготнікаў.
Ілья СВІРЫН: — Літаральна за пару гадзін да нашай гутаркі на электронную скрыню рэдакцыі прыйшоў ліст ад зацікаўленай асобы, якая прагне захаваць ад руйнавання котлішча Рэйтанаў у Грушаўцы, выкупіўшы яго і прыстасаваўшы пад музейны аб’ект, але не ведае, з чаго пачаць...
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Перадусім трэба звярнуцца ў мясцовыя выканаўчыя органы ўлады. Калі аб’ект з’яўляецца камунальнай уласнасцю, толькі яны маюць паўнамоцтвы ім распараджацца: ці то аддаваць яго бескаштоўна, ці то прадаваць, і — з якімі ўмовамі.
Функцыя Міністэрства культуры ў дадзеным выпадку — гэта толькі ўзгадненне пытання адчужэння. Мы не заўсёды ведаем тыя нарматыўныя дакументы, якія існуюць на муніцыпальным узроўні.
Ілья СВІРЫН: — Менавіта так яно і адбываецца, і таму вельмі цяжка скласці агульную карціну попыту на “шляхецкую” нерухомасць у маштабах усёй краіны. Хаця нейкі каардынацыйны цэнтр, здатны стаць пасрэднікам паміж уласнікамі ды пакупнікамі, а таксама і паміж усімі зацікаўленымі асобамі, тут вельмі патрэбны. Дарэчы, камерсанты гэта адчуваюць, і некаторыя агенцтвы па нерухомасці ўжо бяруць на сябе такія пасрэдніцкія функцыі...
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Адно з іх не так даўно звярталася да нас, матывуючы свае намеры памкненнем спрычыніцца да захавання спадчыны...
Ілья СВІРЫН: — Справа і сапраўды добрая, асабліва калі яе добра рабіць. Але чаму на сайтах такіх агенцтваў фігуруюць тыя маёнткі, якія ўжо прададзены, альбо наогул не прадаюцца? Прывяду канкрэтны прыклад. Сціплая творчая сям’я атрымала ва ўласнасць невялічкую сядзібу на Гродзеншчыне ды ўжо зрабіла першыя крокі па яе пераўтварэнні ў музей. І раптам іхняя маёмасць з’яўляецца ў раздзеле “Продаж нерухомасці”!
Наталля ХВІР: — Сапраўды, я пераканана ў тым, што гэты працэс павінна кантраляваць менавіта дзяржава. Што да парад, “з чаго пачаць”... Не так даўно гэты алгарытм дзеянняў быў вельмі падрабязна распісаны ў часопісе для юрыстаў па будаўніцтве.
Ілья СВІРЫН: — На жаль, ён вельмі “вузкапрофільны”... На маю думку, сітуацыю мог бы выправіць, скажам, інтэрнэт-рэсурс, прысвечаны “гістарычнай” нерухомасці, які ўтрымліваў бы і актуальную інфармацыю, і пашыраныя звесткі пра самі аб’екты, і вытрымкі з заканадаўчай базы, і парады для “пачаткоўцаў”, і прэзентацыі тых інвестпраектаў, для рэалізацыі якіх патрэбны партнёры...
Наталля ХВІР: — Пэўную інфармацыю на гэты конт можна знайсці на сайтах Міністэрства культуры, Міністэрства спорту і турызму Рэспублікі Беларусь, абласных упраўленняў культуры... Аднак перадусім у яе пашырэнні павінны быць зацікаўлены менавіта мясцовыя ўлады. На жаль, часам яны лічаць, што гэта не іх праблема... Я ўжо згадвала сядзібу ў Тучы. Для таго, каб гэты даўно закінуты дом быў перададзены ў прыватную ўласнасць, давялося патраціць нямала высілкаў...
Аляксандр ВАРЫКІШ: — У Тучы арыгінальны сядзібны ландшафт амаль не захаваўся, палац апынуўся ў самым цэнтры вёскі. Мабыць, яго цяжка ператварыць у прывабны тураб’ект.
Наталля ХВІР: — Але ж справа, як я ўжо казала, вырашылася паспяхова: інвестар — знайшоўся! Праўда, гэтаму папярэднічалі тры гады розных непаразуменняў і боязі прыняцця рашэння з боку адказных асоб “на месцах”. А ў Клецкім раёне такіх аб’ектаў, між іншым, — не адзін і не два! Цікава было б даведацца, якія планамерныя захады робяць мясцовыя ўлады для вырашэння іх лёсу.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Многія такія напаўзруйнаваныя сядзібы не забяспечаны належным пакетам праваўсталёўчых дакументаў, а каштуюць яны немалых грошай. Але ж і гэтая праблема — вырашальная! Чаму мясцовыя ўлады не могуць сёння выдаткаваць тыя сродкі, каб заўтра атрымаць іх ад інвестара, уключыўшы ў прадажную цану аб’екта? З райвыканкамаў нам пастаянна пішуць, што такіх дакументаў няма, але амаль заўсёды “забываюць” паведаміць пра свае ўласныя захады для выпраўлення гэтага становішча.
Наталля ХВІР: — Ёсць і яшчэ адзін негатыўны прыклад. У свой час знакамітая сядзіба ў Жамыслаўлі была прададзена яе ўласнікам — мясцовай гаспадаркай — за досыць смешную для такога шыкоўнага палаца суму. Але рашэнне было анулявана, і цяпер уласнік наогул баіцца прадаваць той маёнтак. А ён імкліва руйнуецца...
Ілья СВІРЫН: — Падобна, гэты выпадак проста апярэдзіў свой час. На той момант ніхто і сапраўды не ўяўляў, колькі можа каштаваць занядбаны палац. Але сёння, калі прыватныя інвестыцыі ў аднаўленне спадчыны і ініцыятыва мясцовых улад па іх прыцягненні заахвочваюцца, баяцца няма сэнсу. Гэта — проста смешна і недарэчна!
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — І тым не менш... Часам складваецца ўражанне, быццам адказныя асобы на месцах прытрымліваюцца наступнай пазіцыі: лепш няхай яно само цішком разваліцца, чым мы зробім нейкі канкрэтны крок і возьмем на сябе адказнасць за наступствы...
Анатоль БУТЭВІЧ: — Думаецца, надаць ім рашучасці можа хіба пара-тройка крымінальных спраў, узбуджаных за непрыняцце мер па захаванні помнікаў спадчыны. Нікому не хочацца, каб да гэтага дайшло, але...
Марына МАСТАШОВА: — І тое, пра што вы кажаце, сапраўды тармозіць развіццё турызму ў рэгіёнах. Не так даўно я даведалася, што сядзібу Цеханавецкіх у Бачэйкаве Бешанковіцкага раёна называлі некалі другім Версалем. І што там цяпер можна ўбачыць? Ды амаль нічога! А шараговы турыст аддае перавагу тым аб’ектам, якія знаходзяцца ў добрым стане. Наўрад ці мы з такім імпэтам імкнуліся б у Парыж, каб Луўр і Версаль захаваліся ў выглядзе руін…
Ілья СВІРЫН: — У свеце нямала прыкладаў паспяховага экспанавання руін, і нікому не прыходзіць у галаву “прывесці да ладу”, скажам, Калізей...
Марына МАСТАШОВА: — Але для гэтага належыць зрабіць тыя руіны вядомымі і прывабнымі — ці то праз іх гісторыю, ці то праз легенды. Трэба ўмець прасоўваць тое, што мы маем. А проста паказваць нейкія напаўзруйнаваныя шляхецкія маёнткі і паркавыя ансамблі, ператвораныя ў непралазны гай, ды яшчэ разлічваць, што туды рушыць турыстычная плынь, няма ніякага сэнсу…
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Занядбаны ды засмечаны будынак ніколі не выкліча цікавасці ў масавых турыстаў. Але ж руіны і сапраўды можна пераўтварыць у прывабны аб’ект паказу, прымяніўшы да іх дызайнерскі або мастацкі падыход, правёўшы добраўпарадкаванне. Ну, і, вядома, кансервацыю.
Марына МАСТАШОВА: — Я не раіла б спадзявацца, што масавы турыст рынецца глядзець на “рэшткі падмуркаў”. Затое помнікі спадчыны, якія былі належным чынам адноўлены, сталі знакавымі для турызму мясцінамі.
Ілья СВІРЫН: — Тым не менш, на інтэрнэт-форумах, а часам і ў СМІ можна сустрэць нямала крытычных водгукаў наконт іх аднаўлення. Прычым датычацца яны не толькі і не столькі нюансаў рэстаўрацыі, колькі... самога факта яе правядзення. Як засведчыла гэтае “люстэрка грамадскай свядомасці”, ёсць нямала людзей (натуральна, я зусім не схільны меркаваць, што іх большасць), якім па душы не свежая тынкоўка, а менавіта руіны: маўляў, яны захоўваюць дух даўніны...
Марына МАСТАШОВА: — Сапраўды, попыт ёсць на ўсё: і на авеяныя легендамі ды пакрытыя “пылам стагоддзяў” руіны, і на адноўленыя ва ўсёй сваёй велічы палацава-паркавыя ансамблі. Гэта як у музыцы: ёсць стыль “поп”, які слухае большасць, але існуе і мноства іншых, для “вузкапрофільнай” аўдыторыі. Тое ж самае сёння характэрна і для турбізнесу, дзе з’яўляецца вельмі шмат размаітых праграм, разлічаных на розныя густы — скажам, выключна на аматараў тэатра або літаратуры. І я пераканана, што любы якасны прадукт знойдзе свайго спажыўца. Адзінае, нам трэба адразу ўсведамляць, на каго ён арыентаваны: на эксклюзіўных турыстаў, на вузкае кола знаўцаў альбо на аматараў ці на масавую аўдыторыю.
Ілья СВІРЫН: — У суседняй Польшчы, дзе інтэнсіўны працэс адраджэння спадчыны пачаўся прыкладна на паўстагоддзя раней, чым у нас, не першы год ідзе грамадская дыскусія: ці варта адбудоўваць тыя замкі, што пераўтварыліся ў руіны ўжо стагоддзі таму? Навукоўцы аднадушна выступаюць толькі за кансервацыю, спасылаючыся на шэраг міжародных канвенцый, а вось прадстаўнікі турбізнесу адстойваюць акурат другі варыянт. І гэта зразумела, бо ў кожнага — свая праўда.
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Прафесіяналы ў сферы аховы спадчыны будуць са мной спрачацца, але... Тут я падтрымаю замежных калег. Лічу, што на Беларусі замкі адбудоўваць — варта. Пэўна, тыя краіны, дзе помнікаў спадчыны захавалася значна больш, і могуць дазволіць сабе “трывалыя руіны”, але ў нас варункі развіцця турызму зусім іншыя. Думаю, калі б былі адноўлены ўсе сем вежаў Навагрудскага замка, турыстычная плынь там павялічылася б, прынамсі, у столькі ж разоў.
Ілья СВІРЫН: — Нават не зважаючы на тое, што належнага навуковага падмурка для такога аднаўлення на сёння няма, а “фантазіраванне” супярэчыць не толькі Венецыянскай, але і Рыжскай хартыі рэстаўратараў?
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Прывяду ў якасці аргумента Тракайскі замак у Літве, адноўлены яшчэ ў савецкія часы. Прэтэнзій да яго адбудовы з боку прафесіяналаў было багата, але ж турысты адразу павалілі туды валам.
Марына МАСТАШОВА: — Шараговаму наведвальніку цікава не толькі “дакрануцца да аўтэнтыкі”, але і ўбачыць помнік спадчыны ва ўсёй яго велічы — няхай сабе і адноўленым з руін.
Ала СТАШКЕВІЧ: — Будаўніцтва навадзелаў — гэта, магчыма, і нядрэнна, калі б у дадзеным выпадку не адбывалася падмена паняццяў, каб яны не прэтэндавалі на аўтэнтычнасць. У якасці прыкладу — тая ж “вёска ХІХ стагоддзя” пад Магілёвам. Гэта — тыповы “дыснейлэнд”, зроблены абсалютна без уліку мясцовых традыцый. Мабыць, яго стваральнікі нават не цікавіліся, як сапраўды выглядала тыповая вёска на Магілёўшчыне сто з гакам гадоў таму. У выніку паўсталі лубачныя дамкі, у якіх турыста пояць самагонам і частуюць стравамі, што не маюць ніякага дачынення да тых аўтэнтычных прысмакаў, рэцэпты якіх і сёння яшчэ ведаюць некаторыя гаспадыні з тых краёў...
Ілья СВІРЫН: — На момант паўстання гэтай “вёскі” — як, зрэшты, і іншых падобных праектаў — вельмі радавала ўжо тое, што ў сучасным грамадстве ўзмацнілася цікавасць да народнай культуры. Але прайшлі лічаныя гады — і мы ўсвядомілі, што адной толькі цікавасці ўсё ж недастаткова... Назва “Дудуткі” стала ўжо імем агульным, і сёння яно мае зусім не толькі станоўчы змест.
Ала СТАШКЕВІЧ: — Так, гэтая тэндэнцыя пайшла менавіта ад “Дудутак” — тыповы “дыснейлэнд”, які, аднак, называе сябе музеем. Там ёсць майстры-рамеснікі, працуе кузня... Але зроблена яна паводле праекта з Санкт-Пецярбурга, і на Беларусі яе аналагаў у прынцыпе быць не магло. Млын прывезены з Палесся і абсалютна не ўпісваецца ў ландшафт Цэнтральнага рэгіёна... Адным словам — сурагат! Гэта сумна яшчэ і з той прычыны, што ў былым маёнтку Ельскіх мог атрымацца сапраўды цікавы музейны праект.
Святлана ЛАКОТКА: — Калі ўстанова пазіцыянуе сябе як “музей традыцыйных тэхналогій”, аднак выраб ганчарных сувеніраў адбываецца з дапамогай электрычнага круга, — даруйце, якія ж тут традыцыі? Падобныя камерцыйныя праекты робяць акцэнт не на музейную дзейнасць, але на іншыя віды паслуг. І прычына тут вельмі простая: музей як музей не можа быць самаакупным.
На жаль, кампетэнтнасці бракуе і супрацоўнікам дзяржаўных устаноў. Акурат сёння мне патэлефанавала супрацоўніца аднаго з раённых музеяў. Запытала, як перанесці да іх на падворак сельскую сядзібу, каб зрабіць там своеасаблівую інтэрактыўную зону. І была вельмі здзіўлена, даведаўшыся, што для гэтага трэба распрацоўваць праектна-каштарысную дакументацыю, звяртацца да прафесіяналаў... А калі я пачула ад яе, што, маўляў, увесь двор не змяшчаецца, дык мы плануем узяць толькі палову... Тут, ведаеце, нават хацелася б абысціся без каментарыяў.
Ала СТАШКЕВІЧ: — Сумна яшчэ і тое, што сапраўдныя музеі не могуць канкурыраваць на турыстычнай ніве з камерцыйнымі праектамі.
Марына МАСТАШОВА: — Але давайце прааналізуем, чаму так адбываецца. Магчыма, справа — у маркетынгавай палітыцы, у тым, што “камерцыйныя” аб’екты арыентаваны на патрэбы шараговых турыстаў, а не “вучоных мужоў”? Такія ўстановы зазвычай лягчэй знайсці: яны маюць добрыя сайты і рупяцца пра супрацоўніцтва з турфірмамі, якія і прасоўваюць іх на рынку. Яны прапануюць не толькі “экспанаты ў вітрынах”, але і разнастайныя анімацыйныя ды забаўляльныя праграмы.
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Мы ўжо даўно пераканаліся: анімацыя здатная выклікаць абсалютна новыя ўражанні ад помнікаў спадчыны. Возьмем хаця б такую нашу праграму, як “Шляхецкая гісторыя”. Яна праходзіць у тых мясцінах, дзе турысты раней былі вялікай рэдкасцю, і, між іншым, мае вялікі попыт! Ды і нашыя сціплыя Родзевічы таксама ўспрымаюцца зусім інакш, калі там адбываецца “штурм двара” ды “вызваленне жаніха”… Шляхецкія гавэнды, бойкі на шаблях, танцы, аднаўленне рамантычнага побыту мінулых часоў — вось тое, што напаўняе жыццём тыя аб’екты, на якія многія з турыстаў у іншых варунках нават і не зірнулі б...
Да таго ж, мы адзначылі і такую тэндэнцыю: анімацыйныя праграмы дазваляюць значна пашырыць кола аматараў гісторыка-культурнага турызму, і перадусім — за кошт моладзі. Потым некаторыя іх наведвальнікі выпраўляюцца ўжо і ў “звычайныя” экскурсіі. А раней — нават і не падумалі б!
Святлана ЛАКОТКА: — Мы ўжо даўно ўпэўніліся ў тым магутным патэнцыяле, якім валодае падзейны турызм. Дык чаму б не развіваць яго па ўсёй Беларусі? Ёсць каляндарныя святы, што адбываюцца ў пэўным месцы і ў пэўны час... І трэба, каб турыстычныя фірмы загадзя ведалі, у якую вёску яны могуць накіраваць экскурсію. Наколькі мне вядома, менавіта так гэта адбываецца ў іншых краінах.
Ілья СВІРЫН: — Музей народнай архітэктуры і побыту канкурыраваць з “камерцыйнымі аб’ектамі” акурат спрабуе, прычым, як падаецца, вельмі паспяхова. Там ладзіцца безліч разнастайных імпрэз — возьмем хаця б той жа фэст “Камяніца”, разлічаны зусім не на “вузкае кола”. Ды і сайт у гэтай установы — цалкам прыстойны. Вось толькі інфраструктура пакідае жадаць лепшага…
Святлана ЛАКОТКА: — Калі ўзняць узровень сэрвісу ў нашым музеі, гэта будзе сапраўды звышпрывабны аб’ект. Мы ўжо распрацавалі генеральны план забудовы, уключыўшы туды менавіта аб’екты сэрвісу. Праблема толькі ў сродках для яго рэалізацыі.
Ілья СВІРЫН: — А што да прыцягнення прыватных інвестыцый?
Святлана ЛАКОТКА: — Займаемся іх пошукам вельмі актыўна, але… Знайсці паразуменне ўдаецца далёка не заўсёды. Мы прапануем укласці сродкі ва ўзаемавыгадныя праекты: маўляў, чалавек прыедзе ў музей, а потым завітае і да вас. Аднак многія бізнесмены дбаюць толькі пра свой інтарэс ды імкнуцца проста нас выкарыстоўваць, зусім не разумеючы і не хочучы разумець спецыфікі нашай установы. Мне здаецца, самае правільнае рашэнне — гэта будаўніцтва аб’ектаў сэрвісу за дзяржаўны кошт, каб потым здаць іх у арэнду прыватнікам з пэўнымі ўмовамі.
Ала СТАШКЕВІЧ: — Зусім блізка ад Мінска ёсць Заслаўе — старадаўняе мястэчка, насычанае выдатнымі аб’ектамі спадчыны. Неабходна давесці іх да ладу, скласці добры маркетынгавы план... Патэнцыял гэтага гарадка яўна не выкарыстоўваецца на сто працэнтаў. Там захаваўся местачковы дух, частка гарадской забудовы (той жа Дом краўца з аўтэнтычнай падлогай)... На жаль, музей-запаведнік не мае рэсурсаў, каб увасобіць у жыццё ўсе свае планы…
Ілья СВІРЫН: — А між тым, ужо праанансаваны шэраг маштабных “гістарычных” праектаў, якія паўстаюць, лічы, “з нуля”…
Святлана ЛАКОТКА: — Неяк да нас звярнуліся архітэктары з просьбай дапамагчы рэалізаваць небезвядомы праект “дыснейлэнду” ў мінскай Чыжоўцы. Яны хацелі б скарыстацца праектамі тых гістарычных будынкаў, якія знаходзяцца на нашай тэрыторыі, каб зрабіць іх муляжы. Але ж за гэтыя праекты ў свой час былі заплачаны дзяржаўныя грошы, і, да таго ж, іх нельга тыражаваць. І, у звязку з гэтым, у мяне ўзнікла і іншае пытанне: выбачайце, але навошта ў Мінску рабіць такі муляж, калі ў нас ёсць цэлыя вуліцы, насычаныя аўтэнтычнымі будынкамі? Той жа Паўночны завулак...
Анатоль БУТЭВІЧ: — Я ўжо гадоў мо дзесяць адстойваю ідэю стварэння скансена драўлянай забудовы Мінска. Не так даўно яшчэ раз агучваў гэтую прапанову на пасяджэнні Мінгарвыканкама. Але ж… Кіраўніцтва горада сказала, што ў нас ужо ёсць такі музей у Азярцы.
Святлана ЛАКОТКА: — Мы атрымалі ліст, дзе гаворыцца, што Мінгарвыканкам плануе перасяліць жыхароў Паўночнага завулка, а дамы перадаюць нам. Але, даруйце, наш музей быў створаны для адлюстравання менавіта сельскай народнай архітэктуры, ён ставіў за мэту аднаўленне таго натуральнага асяроддзя, у якім існавалі помнікі. Мы прадумвалі яго да дробязей і заўсёды задаёмся пытаннем, якое дрэва пасадзіць тут або там. Бо трэба ведаць, што Паазер’е характарызуецца хваёвымі дрэвамі, на сядзібах жа звычайна былі грушы, слівы... Адпаведна, мы захоўваем частку структуры ландшафту. І вельмі складана ўключыць у гэты кантэкст гарадскі побыт...
Анатоль БУТЭВІЧ: — Перакананы, што старадаўнія драўляныя будынкі могуць жыць такім самым натуральным жыццём і на тэрыторыі Мінска. Чаму б не размясціць у іх кавярні, сувенірныя крамы, розныя музейчыкі?.. Калі не прыняць меры па іх захаванні, у Мінску хутка не застанецца ніводнага драўлянага дамка. Тым больш, страты за апошнія гады — папраўдзе велізарныя…
Святлана ЛАКОТКА: — У самым цэнтры горада можна зрабіць цікавы турыстычны комплекс, засведчыць і сучасным мінчанам, і турыстам, што ў нас была свая гарадская культура. У тых дамах яшчэ захаваліся печы з кафляй… Многія з іх — гэта напалову гатовыя музеі! І калі там аднавіць брукаванку, драўляныя ходнікі, пусціць брычку... Гэта будзе “смачны” аб’ект для турыста.
Аляксандр ВАРЫКІШ: — І не выпадае нават сумнявацца ў тым, што для Мінска ён вельмі патрэбны. Бо, па шчырасці, у плане дзеючых на сёння турмаршрутаў наш горад моцна саступае сталіцам усіх суседніх дзяржаў. І калі мы можам з гонарам дэманстраваць сучаснае развіццё горада — скажам, ёсць тэматычная экскурсія па Мінску спартыўным, — дык глыбокі экскурс у мінуўшчыну з’яўляецца даволі праблематычным. У нас ёсць сапраўдны голад на аб’екты паказу, і трэба неяк выпраўляць становішча.
Марына МАСТАШОВА: — Сапраўды, такі скансен мог бы стаць прыцягальным аб’ектам. Сёння мы прапануем гасцям Мінска аглядавую экскурсію па горадзе, якая доўжыцца каля трох гадзін, ды яшчэ шэраг адмысловых праграм, у тым ліку і з наведваннем музеяў ды тэатраў, але… Папаўненне гэтага асартыменту было б зусім не лішнім.
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Тым больш, у нас ёсць добрыя спецыялісты па гісторыі Мінска, і на іх метадычную дапамогу можна разлічваць.
Святлана ЛАКОТКА: — Ды і мясцовыя жыхары таксама неабыякавыя да гэтага. Адна жыхарка з таго самага Паўночнага завулка прапануе адкрыць кавярню альбо булачную ва ўласным доме, каб паспрыяць яго захаванню…
Анатоль БУТЭВІЧ: — На жаль, адна яе ініцыятыва не здатная ўратаваць увесь Паўночны завулак — тут павінна быць цэлая канцэпцыя.
Аляксандр ЛЕНКОЎ: — Сапраўды, без ініцыятывы мясцовых улад тут не абысціся.
Ала СТАШКЕВІЧ: — У якасці прыкладу магу прывесці Казімеж у Кракаве: раней — самастойны горад, а цяпер — асобны раён са старой забудовай. У ім заўсёды поўна турыстаў…
Ілья СВІРЫН: — Наколькі даводзілася чуць, яшчэ гадоў -наццаць таму гэты раён быў пустэльны і даволі занядбаны. З чаго пачалася джэнтрыфікацыя Казімежа? Не, зусім не са звышзатратнай кампаніі па добраўпарадкаванні і, тым больш, не з інвестыцый у новае будаўніцтва. У старых камяніцах сталі адна за адной з’яўляцца “тыповыя” кракаўскія кавярні. Быў такі выпадак: гаспадары ці не найпапулярнай з іх вырашылі “пашырыцца” ды выкупілі сумежную кватэрку ў нейкай бабулі. Знеслі перагародкі — і пакінулі бабульчыны інтэр’еры амаль у некранутым выглядзе: са старым начыннем у серванце ды даваеннымі кічавымі карцінкамі. І раптам высветлілася, што менавіта такі падыход імпануе турыстам, — яны павалілі туды валам, а цэны на нерухомасць узраслі ў разы! Уласна, гэта я ў працяг нашай гутаркі пра Паўночны завулак...
Ала СТАШКЕВІЧ: — Пад пагрозай апынуліся таксама і сельскія ландшафты. Пагроза іх уніфікацыі як ніколі моцная: існуе небяспека, што гадоў праз дзесяць усе нашы вёскі будуць аднолькавымі. Калі сёлета мы былі на “Калядных царах” у Семежаве, дык маглі бачыць цэлыя вуліцы са знакамітымі “пагоннымі дварамі”. Але сёння гэта ўжо, хутчэй, выключэнне. Па ўсёй Беларусі ідзе будаўніцтва тыпавых урбанізаваных дамкоў. Знішчаецца і прыроднае асяроддзе: горкі, звязаныя з пэўнымі легендамі, крыніцы, камяні... У нас — вельмі багатая сакральная геаграфія, і яна таксама з’яўляецца часткай гісторыка-культурнай спадчыны. Небяспека ў тым, што далёка не ўсе гэтыя аб’екты ўнесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей...
Святлана ЛАКОТКА: — На Беларусі яшчэ сустракаюцца фрагменты сельскіх паселішчаў, дзе захавалася старажытная планіроўка і пабудовы, характэрныя для пачатку ХХ стагоддзя. Ім удалося ацалець менавіта з прычыны “няўдалага” размяшчэння: удалечыні ад буйных трас. І ў перспектыве яны маглі б стаць рэгіянальнымі скансенамі.
Ілья СВІРЫН: — Згадайма зноў-такі тую ж вёску Кудрычы. Але ці не стане падобная аддаленасць перашкодай для турыстаў?
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Людзі, якія цікавяцца, не пашкадуюць сіл, каб туды дабрацца. Іншая справа — патрэбна належнае інфармацыйнае забеспячэнне. Хаця б тыя ж самыя ўказальнікі…
Анатоль БУТЭВІЧ: — Гэта тое пытанне, якое ўзнімаецца ўжо рэгулярна. Як, зрэшты, і іншае — сувенірная прадукцыя. Не так даўно пабываў у полацкім Сафійскім саборы, і там супрацоўніцы мне хваліліся, што ў іх вельмі добра ідуць “магніцікі”. А чаму? Бо проста больш нічога іншага няма. Нават звычайных буклетаў пра гісторыю той самай Сафійкі. А паспрабуйце набыць у Мірскім замку альбом пра яго гісторыю? А пашукайце ў Мінску, скажам, майку з выявай Багдановіча, чый юбілей мы не так даўно адзначалі. Наўрад ці вы яе знойдзеце — адзін толькі Чэ Гевара…
Ілья СВІРЫН: — Але ад каго залежыць вырашэнне дадзенага пытання?
Аляксандр ВАРЫКІШ: — Гэта рынак, і ён мае здатнасць да самарэгулявання. І, дарэчы, так яно і адбываецца. У большасці з тых мясцін, якія масава наведваюць турысты, з сувенірамі ўжо няма такой праблемы, што існавала яшчэ пару гадоў таму. І колькасць арыгінальных вырабаў спакваля более.
Святлана ЛАКОТКА: — Гэта залежыць ад кожнай установы, якую наведваюць турысты. Сёння ў нас ёсць месцы, дзе можна купіць сапраўды вартыя сувеніры, — гэта цэнтры рамёстваў. Іншая справа — не кожны з іх мае хаця б нават плошчы, дзе можна наладзіць гандаль. Дарэчы, у нашым музеі з гэтым таксама праблема. На летні перыяд можна паставіць нейкую краму, але ўзімку гэта немагчыма.
Анатоль БУТЭВІЧ: — І што ў той краме можна набыць?
Святлана ЛАКОТКА: — Лялькі з лёну, вырабы з саломкі, нашы буклеты і даведнікі... А таксама згаданыя ўжо “магніцікі”, якія і сапраўды карыстаюцца неблагім попытам. Але на іх выяўлены выключна нашы аб’екты! Я стаўлю перад маркетолагамі канкрэтную задачу: усе выявы на сувенірах павінны датычыцца толькі нашага музея.
Анатоль БУТЭВІЧ: — Тая ж самая праблема — і з аўтэнтычнымі стравамі. Якія гастранамічныя адкрыцці можа зрабіць турыст у Міры або Нясвіжы? Ды ніякіх! Не так даўно даводзілася гутарыць з дырэктарам знакамітага Вілянуўскага палаца ў Варшаве Паўлам Ясканісам, і той выказваў вялікую цікавасць да кухні Радзівілаў. Чаму ж гэтыя рэцэпты штодня не выкарыстоўваюцца ў нясвіжскіх кавярнях?
Наталля ХВІР: — Але згадайма той шыкоўны калядны кірмаш, які зладзілі самі жыхары Семежава да сёлетніх “Цароў”!..
Марына МАСТАШОВА: — Або небезвядомы фэст “Мотальскія прысмакі”…
Ілья СВІРЫН: — На вялікі жаль, гастранамічны этнатурызм мае менавіта “фестывальны” характар. А вось у будні меню куды больш сціплае…
Ала СТАШКЕВІЧ: — Сёння рэалізуецца праект стварэння інвентару нематэрыяльнай культурнай спадчыны і адпаведнага інтэрнэт-партала. Дзякуючы яму, кожны ахвотны здолее даведацца, у якой вёсцы можна з’есці дранікі па адмысловым рэцэпце альбо пальцам пханую кілбасу…
Ілья СВІРЫН: — Нават баюся ў звязку з гэтым узнімаць тэму заканадаўчай базы...
Марына МАСТАШОВА: — Шмат у чым пытанне было вырашана дзякуючы развіццю агратурызму. І менавіта сельскія сядзібы становяцца асяродкамі нацыянальных кулінарных традыцый.
Святлана ЛАКОТКА: — У нас была сустрэча з гаспадарамі аграсядзіб. І вось, адна з іх кажа: кумпячок я зрабіла, але атрымаць права яго прадаваць амаль нерэальна. Адно ўзгадненне ў санстанцыі чаго вартае! Таму, на маю думку, нарматыўную базу і сапраўды трэба ўдасканальваць, працуючы сумесна з цэлым шэрагам заангажаваных у гэтую справу міністэрстваў ды ведамстваў.
Ала СТАШКЕВІЧ: — Мы сутыкнуліся і яшчэ з адной праблемай, датычнай захавання нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Яе носьбіты сёння не маюць нейкага вызначанага юрыдычнага статуса. Старшыня Нацыянальнай камісіі па справах UNESCO Уладзімір Шчасны даўно прапаноўваў увесці ў юрыдычны лексікон паняцце “носьбіт нематэрыяльнай культурнай спадчыны” — па аналогіі, скажам, з “народным майстрам”, а таксама прадумаць прэферэнцыі, якія ён павінен атрымліваць. Бо сёння нават такая знакамітасць, як Мікалай Тарасюк з Пружаншчыны, мае безліч побытавых праблем. Мы прыкладаем намаганні для ўключэння ў Дзяржаўны спіс творчасць майстра музычных інструментаў з Гродзеншыны Мар’яна Скрамблевіча. Ён мае свой музей, у яго вучацца дзеткі... Але пры гэтым яму трэба пастаянна думаць, як набыць матэрыял, як заплаціць камунальныя, каб у майстэрні было цёпла, і г. д.
Святлана ЛАКОТКА: — Кожны з такіх майстроў — брэнд свайго рэгіёна. І мясцовыя ўлады павінны гэта зразумець! Тая ж сядзіба Тарасюка можа быць адметным музеем.
Наталля ХВІР: — Уся праблема ў тым, што туды вельмі цяжка даехаць. Мясцовыя ўлады ўжо прапаноўвалі яму іншыя варыянты, выдзелілі кватэру ў горадзе, але...
Ілья СВІРЫН: — Тэма захавання спадчыны гэтага самабытнага майстра, які ў свае 80 гадоў застаецца адзіным жыхаром роднай вёскі і прынцыпова не хоча адтуль з’язджаць, вартая асобнай гутаркі. Аднак гэты прыватны і вельмі адметны выпадак, усё ж, як падаецца, ілюструе агульную тэндэнцыю: аўтэнтыка заўсёды патрабуе больш выдаткаў і высілкаў, чым прафанацыя. Цяжэй даехаць, цяжэй адрэстаўраваць, цяжэй прайсці санэпідэмстанцыю... Але згадайма і вядомы евангельскі выраз: просты і шырокі шлях вядзе... зусім не туды, куды нам хацелася б, урэшце, трапіць.
Марына МАСТАШОВА: — Я — абедзвюма рукамі за аўтэнтыку, як і ўсе ўдзельнікі нашай гутаркі. І таму лічу, што наша супольная задача — зрабіць яе больш адкрытай ды запатрабаванай для простых турыстаў. А гэта і сапраўды патрабуе высілкаў — ад нас, работнікаў культуры і турызму…
Фота Юрыя ІВАНОВА