- Тую паездку памятаю да дробязей, - узгадвае член саюзаў кампазітараў і мастакоў, канцэртмайстар БДУКіМ, а на той час - канцэртмайстар Музычнага тэатра, Усевалад ГРЫЦКЕВІЧ. - З Кіева мы выехалі зранку, вярнуліся позна ўвечары. Быў вельмі сонечны дзень, за вокнамі аўтобуса буяла разнаквецце. І гэткі рэзкі, жудасны кантраст: сады, агароды, палеткі, яркія фарбы прыроды, што набірае моц, радуецца сонцу ды цяплу, - усё гэта нібы мёртвае, не ажыўленае прысутнасцю чалавека. Хіба нейкая жывёліна беспрытульная дзесьці па вёсцы прабяжыць, а больш - нікога... Адчуванне, быццам патрапіў на нейкую іншую планету і пакуль не можаш уцяміць, што здарылася. Ці, можа, яшчэ павінна здарыцца - як у трылеры. Тая "карцінка" і дагэтуль стаіць перад вачыма...
- Пэўна, і на творчасці гэта неяк адбілася?
- Не, у мяне няма ні музычных, ні жывапісных работ, прысвечаных Чарнобылю. Мастацтва - зусім не абавязкова праславутае "люстэрка жыцця". Хутчэй, яно - рэзананс самой асобы творцы, ягоных прадчуванняў-адчуванняў. Прызнацца, увогуле не люблю мусіраваць чарнобыльскую тэму і, тым больш, пісаць творы "да даты". Але той вобраз "мёртвай прыгажосці" не проста запомніўся - ён даў імпульс да многіх далейшых разважанняў: што такое сапраўднае хараство, як беражліва трэба ставіцца да жыцця, бо без яго нічога не мае сэнсу. А ў астатнім - Гасподзь рассудзіць...
Слухаючы Усевалада Мікалаевіча, раптам падумала: можа, менавіта таму ў яго творчасці практычна няма "чорных" твораў, якіх бывае багата ў яго аднагодкаў? Акурат у 1986-м ён заканчваў Беларускую дзяржаўную кансерваторыю па класе кампазіцыі прафесара Дзмітрыя Смольскага (дагэтуль займаўся як піяніст), паралельна завочна вучыўся жывапісу ў Маскве. У якасці кампазітарскай дыпломнай працы напісаў Фартэпіянны канцэрт. І на дзяржаўным іспыце іграў яго на сцэне Беларускай дзяржаўнай філармоніі разам з Дзяржаўным акадэмічным сімфанічным аркестрам, якім дырыжыраваў Анатоль Энгельбрэхт. Не чакаючы выпускнога вечара, рушыў следам за тэатрам, дзе ўжо працаваў, ва Украіну, з 30-ці гастрольных дзён заспеўшы толькі 19.
- А чым запомніліся самі выступленні перад чарнобыльцамі?
- Два канцэрты. Адзін- у самім Чарнобылі, у тамтэйшым Доме культуры. Другі - на адкрытым паветры, у лесе, за 11 кіламетраў ад АЭС, на той базе, дзе жылі ліквідатары наступстваў і адкуль яны ездзілі штодзень на рэактар. Праграма канцэртаў была разнастайнай. Каля дзесяці салістаў - сольныя, дуэтныя выступленні, танцавальныя нумары. Усё- не проста жывым гукам, а яшчэ і без мікрафонаў, як і належыць у жанры аперэты. Лепшыя артысты: Наталля Гайда, Рыгор Харык, Васіль Сердзюкоў, Зінаіда Вяржбіцкая, Герман Казлоў, Раіса Курлыкова, Вячаслаў Фаменка, Уладзіслаў Казінец...
- І "ўвесь вечар за раялем" - вы... 
- Надта гучна сказана - "за раялем", бо ў абодвух выпадках гэта былі старэнькія піяніна: у клубе - чорнае, на адкрытай пляцоўцы - карычневае. І дагэтуль памятаю на іх кожную драпінку. Ноты перагортваў рэжысёр Вячаслаў Цюпа. А як нас прымалі! Пэўна, менавіта так віталі калісьці артыстаў франтавых брыгад...
- За гэтыя канцэрты, - распавядае народная артыстка Беларусі Наталля ГАЙДА, - усе мы атрымалі граматы Савета Міністраў СССР. Значна пазней сустрэла расійскіх калег, якія гэтак жа, як і мы, ездзілі выступаць перад чарнобыльцамі, але ўжо праз год пасля катастрофы. Адна з іх мяне запытвае: "А вы атрымліваеце льготы? Хутчэй звяртайцеся, куды трэба. Мы даўно ўжо ўсё аформілі". Не ведаю, можа, яно і правільна, але нам было неяк сорамна - перад тымі, хто, ахвяруючы сваім жыццём, знаходзіўся ў небяспечнай зоне не адзін дзень, як мы, а значна больш. Вядома, быў дазіметрычны кантроль. Ужо пакуль мы ехалі па той 30-кіламетровай зоне, нас некалькі разоў прыпынялі на спецыяльных пунктах, дзе вымяралі атрыманую дозу: і на нас, і на самім аўтобусе. І калі з'язджалі, нас правяралі таксама. Памятаю, мы ўсе яшчэ смяяліся, што болей за іншых набраў радыяцыі Грыша Харык (ён даўно жыве ў замежжы). Жартавалі з яго: маўляў, радыяцыя так і ліпне да цябе - можа, "пакахала"? Яшчэ больш пільна кантралявалі дозу ў тых, хто там працаваў. І ледзь толькі чалавек набярэ азначаны ўзровень, яго адразу адпраўлялі назад, а на гэтае месца прыязджалі новыя ліквідатары. Вось хто павінен быў атрымліваць тады льготы! Праўда, нават тыя, хто там працаваў, не заўсёды правільна ацэньвалі сітуацыю. Бо на забруджанай тэрыторыі трэба было хадзіць у спецадзенні, абавязкова - у галаўным уборы. Але ж- сонейка! Якія там хустачкі ці капялюшыкі? Глядзім, палова ліквідатараў ходзіць з непакрытай галавой. Дый замест рэспіратарных масак, якія таксама былі прадугледжаны санітарнымі нормамі, у кагосьці - марлевая павязка, а ў кагосьці - увогуле нічога няма. Бо сонейка прыпякае, вакол зеляніна- так і хочацца дыхаць на поўную моц... Чалавек жа так створаны, што пакуль не баліць, ён і не кажа. Радыяцыя- незаўважная, яе нельга памацаць, немагчыма адчуць на пах, а калі так - дык, можа, яе і няма? Падумаеш, паказчыкі на прыборах!
- Вы таксама правілы парушалі?
- Мы ж - артысты, прыехалі туды выступаць - значыць, усё павінна быць не толькі, як заўсёды, а яшчэ і лепш. Ці вы думаеце, мы ў рэспіратарах спявалі? Але сапраўды - адчуванне было, што знаходзімся дзесьці ў шпіталі. У Чарнобылі было шмат вайскоўцаў, рэзервістаў. А на базе ля рэактара ўсе - у белых халатах, бы ўрачы і медсёстры. Нам, дарэчы, таксама раілі: тое адзенне, у якім былі, пажадана выкінуць. І што вы думаеце? Вымылі ды зноў надзелі. Праўда, да сцен Дома культуры стараліся не прытуляцца, бо нас папярэдзілі: любая рэч у забруджанай зоне - у большай або меншай ступені радыёактыўная. Асабліва - тканіна, а найперш - заслоны, фіранкі. А таксама зеляніна. У Кіеве дарогі па некалькі разоў на дзень палівалі. І ледзь не на кожным вуглу трускалкі прадаваліся - спелыя, буйныя, чырвоныя, сакавітыя, вельмі танна. Але рэдка хто купляў, усе баяліся: маўляў, а раптам гэтыя ягады - з зоны? Вядома ж, людзі розныя бываюць. Хтосьці выратоўваў, не шкадуючы жыцця, а хтосьці думаў, як на тым горы ўзняцца. Нам расказвалі, што і рабавалі кінутыя хаты, і рэчы з іх перапрадавалі...
- А вы самі, вяртаючыся з тых гастролей, як адчувалі сябе? Бо адразу пасля Кіева тэатр гастраляваў у Севастопалі, і многія артысты толькі там, па іх словах, "адмыліся" ад радыяцыі...
- Я ў гэтым сэнсе, можа, аказалася больш "прывучанай", бо пэўную дозу радыяцыі атрымала яшчэ ў дзяцінстве. Мы жылі ў Сяміпалацінску, ездзілі ў тыя мясціны, дзе рабіліся першыя іспыты савецкай атамнай бомбы. Тады гэта замоўчвалася, ніхто не ведаў усёй праўды. Але многія невядома з чаго пачыналі хварэць. Сёння я смяюся: маўляў, у старасці пачуваю сябе лепей, чым у юнацтве. Можа, і сапраўды неяк адаптавалася? А тады - многія творчыя калектывы адмаўляліся на Украіну ехаць, і некаторыя запланаваныя гастролі зрываліся. Але мы выступалі перад ліквідатарамі, можна сказаць, па ўласным жаданні. Ніхто не прымушаў, сказалі: дабравольцы. На той дзень "Лятучая мыш" стаяла ў нашай кіеўскай афішы, я павінна была спяваць. Але папрасіла замяніць мяне ў спектаклі, бо не магла не паехаць. Маўляў, я ж член партыі, які ж прыклад астатнім пакажу? І тое, як нас сустракалі, апраўдвае ўсё. Бо мастацтва не толькі лечыць душы, але і пакідае надзею. На ўсё самае лепшае!
На здымках: выступленне перад ліквідатарамі аварыі (за піяніна - Усевалад Грыцкевіч); артысткі Наталля Гайда і Раіса Курлыкова; пасля выступлення.
Фота з аріваў артыстаў і тэатра