І пры гэтым не перапыняла сваёй тэатральнай дзейнасці, з асаблівымі пачуццямі працуючы над операй Я.Цікоцкага “Алеся”, прэм’ера якой у вызваленым Мінску сімвалізавала блізкую Перамогу. Дзённікі, лісты спявачкі прыводзіла ў сваёй кнізе пра Ларысу Пампееўну яе родная пляменніца — доктар філасофскіх навук, прафесар Арыядна Ладыгіна.З яе дазволу некаторыя з ваенных успамінаў Л.Александроўскай і яе блізкіх мы прапануем чытачам “К”.
Газета-ратавальніца
“Мінск гарэў, налёты не перапыняліся. Пытальнікамі ўзвіваліся каля майго дома трамвайныя рэйкі, разбураліся дамы. Народ сыходзіў… Куды ісці?!— У Маскву!.. Дакументаў няма, грошай таксама няма. Дом, у якім кватэра, гарыць ад бомбы. На мне толькі лёгкая сукенка, французскія туфлі на высокіх абцасах і… ордэн Леніна (апранула на ўсялякі выпадак, сыходзячы раніцай з дому).
Дарога не стаміла, бо ішлі без багажу. Раніцай гадзін у шэсць-сем узяла нас грузавая машына з байцамі НКУС. Было вельмі холадна, таму што ўночы трапілі ў балота, прамоклі. Потым машына з’ехала ў лес, а нас высадзілі. Прайшлі яшчэ трохі. Падабрала нас другая, таксама ваенная, машына з чырвонаармейцамі. Па дарозе час ад часу спыняліся, вылазілі з кузава, хаваліся ў лесе, пераседжваючы бамбёжкі. Затым нас зноў высадзілі, бо вайскоўцы прабіраліся на Бабруйск. Доўга ішлі пешшу. Такім чынам дабраліся, нарэшце, ужо басанож, амаль да Смаленска…”
Вайсковая частка, дзе служыў муж Александроўскай, знаходзілася пад Вязьмай. І Ларыса Пампееўна, пакінуўшы сына на сваю сястру, пайшла яго шукаць: блукала і распытвала мінакоў, дзе тут стаяць вайскоўцы. Вядома, спынілася яе “падарожжа” акурат у штабе. Вось як прыгадвае аб гэтым (са слоў Александроўскай) А.Ладыгіна:
Л.Александроўская з беларускімі артыстамі.
“Значыць, дакументаў няма?” — запытвае са з’едлівасцю “чын”. — “Не”. — “Значыць, вы спявачка?” — “Спявачка”. — “Ордэн Леніна — ваш? Вы шукаеце мужа — вайскоўца? Цікавіцеся, дзе якая частка? Ах, вось як: басанож, брудная сукенка, пешшу з Мінска? І грошай няма? І дакументаў ніякіх? Толькі ордэн захавалі? Для чаго? Хутчэй павераць?” І гэтак далей, у тым жа родзе. Доказаў у Ларысы — аніякіх. Але тут, як у добрым дэтэктыве, у кабінеце з’яўляецца яшчэ адзін “чын”, падыходзіць да стала, доўга слухае “дапрос”, паглядаючы на Александроўскую. Потым, рэзка павярнуўшыся, кідае начальніку: “Пачакай, адну хвіліначку! Я зараз вярнуся”. Сыходзіць. Праз некаторы час вяртаецца з падшыўкай газет у руках. Перагортвае газеты, штосьці знаходзіць там і паказвае таму, хто сядзіць за сталом. “І… я вольная!” — расказвала Александроўская. У газеце за чэрвень 1940 года — паведамленне пра Дэкаду беларускага мастацтва ў Маскве, Указ Калініна аб прысваенні Александроўскай звання народнай артысткі СССР і аб узнагароджанні яе ордэнам Леніна. А галоўнае — яе партрэт!”
У выніку Л.Александроўскую далучылі да артыстаў МХАТа, якія вярталіся з гастролей, і разам з імі адправілі ў Маскву. А там прапанавалі накіравацца на часовую працу ў Тбілісі, дзе Александроўская ўжо паспела зрабіць фурор, ці ў Алма-Ату, дзе яна ніколі не была. Ды там маглі ўладкаваць не толькі яе, але і іншых беларускіх артыстаў, і спявачка абрала Казахстан.
“Сустракайце. Баранаў”
Апынуўшыся ў Алма-Аце, Александроўская адразу ўключаецца ў канцэртную дзейнасць, выступаючы разам з брыгадай вядучых майстроў мастацтваў Казахстана: “Так пачалася незлічоная серыя маіх франтавых канцэртаў у Вялікай Айчыннай вайне. Выступала ў сваёй адзінай кароткай сукенцы, у якой прыехала з Масквы. Нічога іншага ў мяне не было. Алмаацінцы — тыя ў поўным убранні, у багатых каляровых нацыянальных строях. Але на поспех майго выступлення тады гэта ніяк не паўплывала. Можа, нават наадварот. Баранаў [Адказны за паездку лейтэнант Баранаў. — Н.Б.] перад маім нумарам паспеў расказаць байцам пра тое, як я з сынам сыходзіла з палаючага Мінска і чаму апынулася ў Казахстане. А голас мой мяне не падвёў…”
Але ж сама паездка не абышлася без прыгод. Выступленне было — на пагранзаставе, на кітайскай мяжы. Там і ўзнікла праблема. Каб папярэдзіць аб прыездзе артыстаў, лейтэнант адправіў тэлеграму: “Сустракайце. Баранаў”. Пагранзастава ж атрымала наступнае паведамленне: “Сустракайце баранаў”. І,узрадаваўшыся, што прыбудзе “правіянт”, накіравала тэлеграму ў гаспадарчую частку.
Нямецкае прозвішча
Уладкаваўшыся ў тэатры Алма-Аты, Александроўская дапамагала і сваім калегам. Горача адстойвала тых, каго нечакана звольнілі “ў сувязі са скарачэннем аб’ёму работ тэатра і скарачэннем фінансавання”, а на самой справе — з прычыны “не таго” паходжання. І, адпаведна, — прозвішча. З успамінаў артыста хору Мікалая Гульмана: “Ларыса Пампееўна ўваходзіць, узрадавалася — абдымае, цалуе нас з Галяй [Балерынай Галінай Шчолкінай, жонкай М.Гульмана. — Н.Б.].Прысутныя здзіўляюцца: я ж просты артыст хору. Нас аформілі, пакойчык далі ад тэатра. Працавалі быццам бы няблага. І раптам, як снег на галаву: “Вызваліць!” Але Ларыса Пампееўна ўмела пастаяць за калег. Пайшла да першага сакратара ЦК, і мяне, як і маіх калег, праз некалькі дзён аднавілі на пасадзе. Цікавая размова адбылася тады між Юнгвальд-Хількевічам [Галоўным рэжысёрам Вялікага тэатра Алма-Аты. — Н.Б.] і Александроўскай. “У яго нямецкае прозвішча! Вы ручаецеся за яго?” — пытаецца галоўны рэжысёр. “Так, ручаюся! — адказвае Ларыса Пампееўна ітут жа парыруе: — а ў вас таксама нямецкае прозвішча!” Справядлівасць узяла верх…”
Абцасік на танку
Працуючы ў Алма-Аце, а пазней, ужо разам з усёй трупай Опернага тэатра Беларусі, у Горкім і, нарэшце, Каўрове Уладзімірскай вобласці, Л.Александроўская не перапыняла выступленняў у складзе франтавой канцэртнай брыгады. Знакаміты кадр “Александроўская на танку” мае сваю гісторыю. Калі адзін з танкістаў прапанаваў спявачцы ўзлезці на танк, каб яе было лепей бачна, яна абсалютна шчыра запытала: “А я не працісну абцасам браню?”
На адным з урадавых канцэртаў у Маскве ў 1943-м выступленне Л.Александроўскай ледзь не сарваў знакаміты дзед Талаш, які стаў прататыпам для героя аповесці “Дрыгва” Якуба Коласа і напісанай паводле яе оперы “У пушчах Палесся” Анатоля Багатырова. Дзеда Талаша пасадзілі ў першы рад, акурат насупраць спявачкі. І ледзь тая выйшла на сцэну, ён пачаў штосьці шаптаць ёй, усё гучней ды гучней. Нарэшце, тая пачула: “Сукенка парваная, сукенка парваная!” І толькі потым уцяміла, што гэта— пра ейны шыкоўны разрэз “па апошняй модзе”.
У дзённіку спявачкі захаваліся такія запісы: “Канцэрт у лесе. Паляна. Байцы сядзяць на траве. Я, у беларускім строі, спяваю ім, стоячы на нейкім узвышэнні. Раптам раздаецца сігнал трывогі. Байцы імгненна інстынктыўна хаваюцца за дрэвамі — тут жа, зусім побач. Я па інерцыі працягваю спяваць нябачнаму слухачу. Заўважаю, як штосьці рухаецца ў мой бок. Але штосьці вельмі дзіўнае: куст не куст ці, можа, ахапак галін. Наблізілася. А гэта, аказваецца, адзін баец з вялізнай галінай у руцэ: “Таварыш Александроўская, маскіруйцеся!” А сам адпаўзае ў лес той жа дарогай. Смех, жарты. Канцэрт працягваецца…
Углядзіся ў вочы кожнага з іх: з іспытам, з трывожным агнём, не адрываючыся, глядзіць на цябе. Прагна слухае кожнае слова, кожную ноту, інтанацыю — тое, што патрэбна яму менавіта тут, зараз, у гэту рэдкую хвіліну спакою, каб заўтра або праз паўгадзіны, а можа, і праз хвіліну пайсці ў бой, сустрэцца з ворагам. Песня — яго адпачынак, яго думкі, яго пачуцці, яго вера… У мяне сэрца разрывалася, калі я заводзіла “Палыночак” ці “Тост наш за Родину…”. Людзі акружалі мяне і распытвалі пра ўсё на свеце: дзе я жыла ў Мінску, ці плавала па Бярэзіне, ці люблю кветкі шыпшыны і ці не збіраюся пасля вайны аб’ехаць родны край вось з гэтымі песнямі… Я кожнаму штосьці адказвала, намагалася праявіць увагу, аблашчыць. Не ведаю сама, што ў мяне атрымлівалася. Мне не трэба было выдаваць свайго ўзрушэння сустрэчамі. Чаму ж я была так узрушана? У мяне ўзнікла адчуванне — упершыню ў жыцці! — што я для гэтых людзей — Беларусь… Мне было няёмка і радасна ад велічы гэтага моманту ў маім жыцці: я — гэта Беларусь… Ніколі раней не ўяўляла, што канцэрт пад адкрытым небам можа так зблізіць артыста з гледачом, песню — са слухачом…”
Перамога!
Такое ж збліжэнне сцэны з залай адбылося на прэм’еры оперы Яўгена Цікоцкага “Алеся” ў вызваленым Мінску ў снежні 1944-га: “Прэм’ера!!! Ура!!! Першая партызанская опера. Перамога беларускага мастацтва. Свята! Зала — поўная. Хто ж наш глядач? Жывыя, сапраўдныя партызаны прыйшлі да нас з лясоў, з балот, з руін, ям і скляпенняў Мінска. Не магу ацаніць, перадаць атмасферу ў тэатры, за кулісамі, у акцёраў... Гэтага дня не забыць, не перадаць! Ён заўсёды будзе ў сэрцах тых, хто быў у гэты вечар у Доме афіцэраў. Добрая палова гэтага дома яшчэ ў руінах, увесь горад у цемры (зацямненне не знята), а ў зале — Перамога! Святло — гарыць! Зала — поўная! Твары — радасныя, хаця на вачах слёзы. За кулісамі пасля спектакля сапраўдныя партызаны гутараць, дзеляцца ўражаннямі, размаўляюць з намі, “партызанамі сцэнічнымі”. Непасрэдная, жывая размова, распыты, сарамлівыя парады, пажаданні…”
Дзень 9 мая 1945 года Л.Александроўская сустрэла ў Берліне і, вядома, сфатаграфавалася на фоне Рэйхстага. У складзе той брыгады, акрамя Л.Александроўскай, быў яшчэ адзін знакаміты саліст беларускай оперы — Ісідар Балоцін, а за канцэртмайстра выступаў будучы знаны кампазітар Генрых Вагнер. Паездка адбывалася па асабістым запрашэнні маршала Жукава, які на ўрачыстасці ў памятны Дзень Перамогі даў загад камандзіраваць менавіта беларускіх артыстаў.
Падрыхтавала Надзея БУНЦЭВІЧ