Шчыт для Шчытоўкі

№ 51 (919) 19.12.2009 - 25.12.2009 г

Ля падножжа вежаў Навагрудскага замка адкрываюцца жывапісныя краявіды — відно адтуль ажно да самага далягляду. Але ж перспектыва самога замка сёння выклікае апраўданую насцярожанасць. Спецыялісты вынеслі адназначны вердыкт: калі ў бліжэйшыя гады не будуць праведзены захады па кансервацыі яго руінаў, мы можам страціць нават тыя рэшткі былой велічы, якія ўжо сёння прыцягваюць каля 150 тысяч турыстаў штогод. Міністр культуры Рэспублікі Беларусь Павел Латушка ў інтэрв’ю газеце “Культура” (гл. № 41 за 2009 г.) праанансаваў правядзенне доўгатэрміновай шырокамаштабнай акцыі. Яе мэта — збор сродкаў на рэстаўрацыю знакавых помнікаў беларускай архітэктуры. Першы аб’ект — менавіта Навагрудскі замак.

 

Небяспека точыцца пад зямлёю

Замак быў абраны сярод трох магчымых кандыдатаў - апрача Навагрудка, у гэты спіс уваходзілі таксама Крэва і Гальшаны. Як падкрэсліў міністр культуры падчас свайго выступлення на выязным пасяджэнні Палаты Прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь у Нясвіжы (гл. "К" №45 за 2009 г.), гэты выбар абумоўлены некалькімі фактарамі. Сярод іх- не толькі гістарычная роля першай сталіцы ВКЛ, архітэктурная адметнасць замка, а таксама яго размяшчэнне на папулярным турыстычным маршруце, але і пагрозлівы стан апісаных яшчэ Міцкевічам руін. Галоўны спецыяліст аддзела культуры Навагрудскага райвыканкама Вячаслаў Лаўрашчук ведае ў замку кожную расколіну. І са скрухай заўважае, што з кожным годам шчыліны становяцца ўсё большымі. "Рэчыўныя доказы" ён прыводзіць больш чым пераканаўчыя нават для няўзброенага вока. Скрупулёзныя даследаванні грунту, праведзеныя ў замку на пачатку дзесяцігоддзя, дазволілі зразумець галоўную прычыну руйнавання - павольнага, але няспыннага. - Пад Замкавай гарой знаходзіцца магутны водны пласт,- распавядае навуковы кіраўнік аб'екта Сяргей Друшчыц. - Вада знайшла выйсце да Касцельнай вежы і паступова яе разбурае. Да таго ж, руіны вежаў страцілі сваю статычную ўстойлівасць. Для руінаў гэта наогул характэрна. Сяргей Друшчыц нагадаў, што апошнія буйныя руйнаванні адбыліся ў замку параўнальна нядаўна - у 30-ыя гады ХХ стагоддзя. Яны не былі звязаны з "чалавечым фактарам". Тое самае пагражае і сёння. Асабліва праблемны стан у Касцельнай вежы. - Калі, барані Божа, надарыцца нейкая магутная залева, вежа можа проста "спаўзці" па схіле, - кажа Вячаслаў Лаўрашчук. Контрфорсы, пабудаваныя яшчэ ў першай трэці мінулага стагоддзя, здолелі трохі замацаваць вежы, але ж поўнасцю праблема іх кансервацыі тады вырашана не была. Разам са свежымі слядамі руйнавання позірк зрэдчас выхоплівае пустыя бутэлькі ды іншае смецце. Яго зусім небагата - ці то праз культурнасць навагрудчан, ці то дзякуючы рупнасці камунальнікаў, якія прыглядаюць за замкам. Але ўсё адно міжволі звяртаеш увагу і на другую праблему помніка спадчыны. Сёння ён не мае гаспадара, які трымаў бы яго на сваім балансе і непасрэдна адказваў за чысціню і парадак. Бескантрольны доступ у замак адкрыты для ўсіх ахвотных.

Замак як экспанат

Менавіта ў цяперашнім "праблемным" выглядзе замак запомніўся многім пакаленням беларусаў. Сёння гэта маляўнічыя руіны дзвюх вежаў - Шчытоўкі і Касцельнай. Усё астатняе было зруйнавана яшчэ за д з е д а м ш в е дам - у Паўночную вайну. Заканамерна ўзнікае пытанне: якім мае стаць аблічча помніка ў будучыні? Спецыялісты ў адзін голас цвердзяць: гутаркі пра поўнае аднаўленне замку не можа нават весціся. Бо атракцыйная для турыстаў "карцінка" - нішто без належнага навуковага падмурку. - Гаварыць пра рэстаўрацыю таго ці іншага помніка архітэктуры можна толькі ў тым выпадку, калі яго выгляд нам дакладна вядомы і дакументальна пацверджаны, - кажа начальнік упраўлення па ахове спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Ігар Чарняўскі. - Навагрудскаму замку ў гэтым сэнсе не вельмі пашанцавала, і мы не можам з пэўнасцю сцвярджаць, скажам, якую форму даху мелі яго вежы. Значыць, давялося б фантазіраваць, а фантазіі ў рэстаўрацыі не месца. Помнік спадчыны нельга прыдумаць. Да таго ж, гістарычны выгляд замка за тысячагоддзе яго гісторыі неаднаразова змяняўся, і таму непазбежна паўстала б пытанне: якой эпосе аддаць перавагу пры аднаўленні? - Першае, што трэба зрабіць - дрэнаж схілу, своеасаблівую яго прасушку, - лічыць Сяргей Друшчыц. - Потым умацаваць яго з дапамогай спецыяльных інжынерных канструкцый. Гэта складаны тэхналагічны працэс, але ж ён магчымы на падставе тых грунтоўных даследаванняў, якія ўжо былі праведзены прафесіяналамі. Наступны этап - музеефікацыя. Увесь патэнцыял замка як турыстычнага аб'екта сёння пакуль не раскрыты - ён тоіцца ў нетрах таго самага схілу. У літаральным сэнсе слова. - Да культурнага слоя тут месцамі больш як тры з паловай метры напластаванняў зямлі, - кажа Вячаслаў Лаўрашчук. - У царскія часы мясцовыя ўлады не знайшлі лепшага прымянення для замка, як гарадская звалка. І пад смеццем былі пахаваны падмуркі веж і муроў. Археалагічныя даследаванні дазволілі іх выявіць. "Раскрыўшы" гэтыя падмуркі, рэстаўратары дадуць магчымасць наведвальнікам займець куды лепшыя ўяўленні пра тое, якім быў Наваградскі замак. Іх дапоўняць макеты- і, вядома, расповеды экскурсавода. Пад мурамі Шчытоўкі археолагі выявілі памяшканні. Сёння яны засыпаны зямлёй - каб хаця б трохі "прыгрузіць" вежу. Але, на думку Сяргея Друшчыца, лепшым стабілізатарам яе канструкцыі было б аднаўленне часткі аб'ёмаў. Тым болей, гэтая плошча вельмі спатрэбіцца - пад стварэнне музейнай экспазіцыі. Ператварыць гістарычныя руіны ў прывабны музейны экспанат - мусіць, нават складаней, чым адбудаваць замак з сілікатнай цэглы. Але- магчыма. Галоўны рэсурс тут - крэатыўнасць. На думку Ігара Чарняўскага, паглыбленню ў даўніну могуць паспрыяць сучасныя тэхналогіі. І яны ж дазволяць зрабіць музей у пэўнай меры інтэрактыўным: - Чаму б не даць магчымасць кожнаму ахвотнаму змадэляваць "сваю" версію замка - вядома, на падставе атрыманых у музеі ведаў? Балазе, асновы 3D-анімацыі можна засвоіць вельмі лёгка.

 "Рым" не адразу будаваўся

Менавіта на Замкавай гары і ў яе ваколіцах пройдуць цэнтральныя падзеі святкавання на Беларусі 600-гадовага юбілею Грунвальдскай бітвы. Фармат вызначыць было не складана. На стале начальніка аддзела культуры Навагрудскага райвыканкама Аляксандра Карачана ўжо сёння ляжыць праект праграмы V Свята сярэднявечнай культуры "Наваградскі замак". Яго можна лічыць папраўдзе ўзорнай праявай івэнт-турызму. Папярэдні фэст сярэднявечнай культуры сабраў каля 40 тысяч наведвальнікаў, павялічыўшы насельніцтва Навагрудка амаль што ўдвая. Сёлета іх лік можа быць яшчэ большым - рэкламная кампанія імпрэзы плануецца вельмі шырокай. Адсюль і заканамернае пытанне: дзе размяшчаць гасцей? Адказ на яго быў знойдзены і апрабаваны ўжо ў мінулыя разы. Непадалёк ад Навагрудка зноў паўстане намётавы лагер з ахоўваемай стаянкай, для ахвотных да больш камфортнага побыту ў горадзе будзе створаны адмысловы банк даных жылля ў наём. Рыцарскі турнір - справа не толькі захапляльная, але і патэнцыйна небяспечная. Таму кожны яго ўдзельнік падпіша кантракт са страхавой кампаніяй. Зрэшты, страхавы выпадак за ўсю гісторыю фэсту здарыўся толькі аднойчы. Польскі рыцар выйшаў на паядынак у няспраўных даспехах, і меч праціўніка рассёк яму губу. Адкрыццё помніка Міндоўгу ў святочнай праграме не пазначана. Але гэта не значыць, што ініцыятыва аддзела культуры па яго ўсталяванні забыта або адкладзена да лепшых часоў. Па словах Аляксандра Карачана, у самым хуткім часе аўтар помніка Генадзь Буралкін мае прадставіць канчатковы праект для зацвярджэння на пасяджэнні райвыканкама. Наперадзе - Рэспубліканскі савет па манументальным мастацтве. "Тэхнічна" паспець да свята пакуль ёсць магчымасць. Але... ахвяраванняў у межах акцыі райвыканкама сёння сабрана небагата. Госці фэсту не здолеюць пераначаваць у гатэлі "Еўропа" - яго сцены пакуль так і не паўсталі. Затое амаль выкананы іншы пункт праграмы - адкрыццё прыватнай галерэі мастака Кастуся Качана. І сапраўды, у двух кроках ад замка ўжо вырасла прывабная камянічка. На жаль, аблічча яе "суседа" па адрасе вул. Замкавая,7, які ўваходзіць у Дзяржаўны спіс гісторыка-культурнай спадчыны, турыстаў не парадуе. Гэты аб'ект сёння можна знайсці на сайце Навагрудскага райвыканкама ў спісе незапатрабаваных пабудоў, якія шукаюць інвестара. Пра гістарычную каштоўнасць занядбанага дамка ды яго выгоднае месцазнаходжанне там чамусьці не згадваецца.

 ...Прыязджаючы ранкам у Навагрудак, штораз прыгадваю кароткаметражку, знятую тамтэйшым відэааматарам Максімам Карповічам. Яе сюжэт трывіяльны: хлопец запрашае дзяўчыну на кубак кавы, але... знайсці натуральны напой у гарадскіх кавярнях не атрымліваецца. Па сабе ведаю - аўтар не хлусіць. І прыхопліваю з сабой тэрмас- як і героі той "карацелькі". Ідучы па цэнтральнай плошчы ў напрамку замка, нельга абмінуць бар з дзівоснай для невялікіх гарадкоў назвай - "Рым". Месціцца ён у дагледжанай старасвецкай камяніцы. Шторазу з году ў год туды заходжу - у надзеі, што адна з найбанальнейшых праяваў сучаснай спажывецкай інфраструктуры (кававарка эспрэса) там, нарэшце, з'явілася. Але ж... усё застаецца без зменаў. Паводле свайго антуражу і асартыменту, "Рым" мала адрозніваецца ад тыповай "закусачнай". Канкурэнтаў у бліжэйшых ваколіцахён не мае. Пытанне пра эспрэса ўздымалася нават падчас нядаўняй сумеснай калегіі Міністэрства культуры і Міністэрства спорту і турызму. І яно мае зусім не толькі іміджавы аспект. Кубак якаснай кавы каштуе дзесьці тры тысячы рублёў. Столькі ж, колькі і квіток у Мірскі замак. А параўнайце патрэбныя інвестыцыі...

 Мінск - Навагрудак - Мінск