"Самае цудоўнае - франтавое братэрства"

 Мая бабуля Алена Васільеўна - чалавек нешматслоўны. Яна не з тых, хто вядзе рэй пад час сямейных бясед і, тым болей, выхваляецца перажытым. І калі ў мае рукі трапіў тоўсты сшытак фармату А4, чые старонкі былі густа спярэшчаны ўспамінамі, якія грунтуюцца на франтавым дзённіку, я адкрыў для сябе "іншую" бабулю, даведаўшыся шмат новага пра самыя важныя гады яе жыцця. Зрэшты, раней, прызнацца, асабліва і не цікавіўся... Гэтыя старонкі - своеасаблівы "ключ" да разгадкі таго пакалення, якое выйграла вайну. У той самы час, яны сведчаць пра тое, што ніякія катаклізмы не здатныя "адмяніць" юнацтва і зніштожыць жывыя чалавечыя пачуцці. Вайна заспела маю бабулю ў Ленінградзе, адкуль яе эвакуіравалі ў Новасібірск, насуперак сваёй волі, бо сэрцам яна імкнулася ў адваротным кірунку - на фронт. І гэтае прагненне было здзейснена: у маі 1942 года, па сканчэнні курсаў радыстаў, Алена трапіла ў зенітна-артылерыйскую батарэю, прайшоўшы з ёю шлях ад Белгарадскай вобласці да Чэхаславакіі.

 Ілля СВІРЫН

 Замалёўкі з натуры Вытрымкі з успамінаў Было юнацтва - дзівосная і цудоўная пара жыцця, юнацтва, выхаванае на міфах, прыдуманых і рэальных станоўчых героях. Але ж як мы верылі ў тое, што такія героі ёсць, яны павінны быць, яны патрэбны! Як жа яны хвалявалі наша ўяўленне, заклікалі да подзвігаў! Гэтая вера надавала нам неймаверныя сілы, што ўвасобіліся ў самаадданай працы і абумоўлівалі прыярытэт духоўнага над матэрыяльным, а ў гады вайны заклікалі кожнага чалавека здаць іспыт на сумленнасць, праўдзівасць, вернасць доўгу. _ У адказ на маю просьбу накіраваць мяне на фронт у ваенкамаце сказалі, што я не маю патрэбнай спецыяльнасці: у войска бяруць толькі дзяўчат-урачоў, кіроўцаў, машыністак... А мне здавалася, быццам нашы войскі адступаюць таму, што мяне там няма. _ Яшчэ не ўсведамляючы ўсяго драматызму сітуацыі, у першыя дні на фронце мы адчувалі сябе, нібы школьнікі ў піянерлагеры. Усё - па раскладзе: пад'ём, сняданак, заняткі, ваенныя гульні, пад час якіх нас вучылі карыстацца бутэлькамі з запальнай сумессю - на выпадак танкавай атакі. Але вайна не прамінула нагадаць пра сябе. Прагучаў сігнал паветранай трывогі. Пачуўся характэрныгул цяжкіх бамбардзіроўшчыкаў, і неўзабаве яны выплылі з боку лесу - наўпрост у напрамку нашай батарэі. Што тут пачалося! Дзяўчаты разбегліся хто куды. Пасярод батарэі стаяў палітрук Белагураў, неяк ненатуральна махаў рукамі і ўтрапёна крычаў: "Аго-онь! Агоонь!". _ Якой блізкай была смерць! А ноч такая дзівосная... Дзьмуў лёгкі ветрык, разносячы букет лясных водараў, у шэра-блакітным небе плылі прыгожыя буйныя аблокі, дзесьці ў гушчары спявалі салоўкі, ледзь-ледзь шамацела лісце. І раптам закукавала зязюля. Я загадала: колькі гадоў яна мне напрарочыць? Ці злітуецца нада мною вайна? А зязюля ўсё кукавала і кукавала, прадвяшчаючы даўгалецце... _ Якія пачуцці выклікала ў мяне паведамленне аб капітуляцыі Германіі? Была радасць, але ж... быў і смутак. Тры гады я правяла ў вялікім калектыве, дзе мы пароўну дзялілі і холад, і голад, і гора, і радасць. Тут было самае цудоўнае - франтавое братэрства. І вось надышоў час развітвацца. Наперадзе адзінота, самастойнасць, невядомасць... Да мяжы ехалі ў адным вагоне. Але потым нашы шляхі разышліся: Ленінград, Тамбоў, Сібір, Украіна... Абмяняліся адрасамі. Валя Арыстава, Таня Пахомава і я, павесіўшы на плечы свае рэчмяшкі, выйшлі з вагона, развіталіся з іншымі дзяўчатамі, потым пастаялі паміж рэйкамі некалькі хвілін, апусціўшы галовы, і моўчкі разышліся ў розныя бакі. Не было сіл вымавіць хаця б якія словы...  

Заўсёды заставаўся жывым

 Мая бабуля, Любоў Міхайлаўна, памерла 15 лістапада мінулага года. З 95 гадоў, што адвёў ёй лёс, 67 яна пражыла адна. Не, безумоўна, поўная адзінота ёй ніколі не пагражала, побач, часцей за ўсё, нехта быў: родныя, суседзі, кватаранты. Але калі дапамагаў ёй афармляць нейкія дакументы, ці калі размова заходзіла пра дабаўку да пенсіі, маё вуха заўсёды рэзала сухая казённая фармуліроўка: "Член семьи погибшего". Насамрэч, дзядуля не загінуў. Афіцыйна - ён знік без вестак, а для нас заўсёды заставаўся жывым, і мая маці, якая нарадзілася за паўгода да вайны і таму не помніць свайго бацькі, яшчэ на пачатку 90-х гаварыла, здаецца, ні да кога не звяртаючыся: "Трэба шукаць: можа, жывы яшчэ. Можа, у Канадзе, Аўстраліі... Бываюць жа выпадкі!" Чалавек не можа знікнуць бясследна. Выпадкі сапраўды бывалі: людзі - знаходзіліся. І сапраўды: ці можа пасля чалавека, дарослага, здаровага, у якога - сям'я, дзве дачкі, новы дом у райцэнтры, добрая праца ў Пухавіцкім леспрамгасе, застацца толькі шэрая паперка з чорным надпісам? Калі па шчырасці, і маці, і бабуля, і ўся наша сям'я ў глыбіні душы заўсёды ведалі адказ на страшнае пытанне. 22 чэрвеня 1941 года, вярнуўшыся з нядзельнага кірмашу, бабуля даведалася ад суседкі: мірнаму жыццю і яе асабістаму шчасцю прыйшоў канец. Наступным ранкам дзядуля і астатнія камуністы (было іх не так шмат) селі ў грузавік і паехалі ў Мінск, у абласны ваенкамат. Але вячэралі зноў дома: ваенкамат, як і ўся сталіца БССР, быў пусты, і куды ехаць ды што рабіць, ніхто ў Мінску дакладна не ведаў. Ваеннаабавязаныя з Мар'інай Горкі параіліся і вырашылі вяртацца дадому, каб наступным ранкам выправіцца ў кірунку Магілёва, дзе, па чутках, і знаходзіліся асноўныя сілы Чырвонай Арміі, у складзе якой дзядуля зусім нядаўна вызваляў заходнія вобласці Беларусі ад белапалякаў. Дзядуля ніколі больш не вярнуўся. Застацца дома ён не мог, хоць шмат хто з аднагодкаў і застаўся: усю акупацыю ціха працавалі і займаліся гаспадаркай, каб быць прызванымі ў савецкае войска і загінуць у 1944-м. Пэўна, справа была не толькі ў партыйным білеце ў дзядулевай кішэні, і не толькі ў сумленні, у патрыятызме. Проста, так было спрадвек: мужчына павінен бараніць сваю краіну, нават калі яго сям'я застанецца без кармільца, гаспадара. Наступным ранкам дзядуля зноў развітаўся, зноў пацалаваў дачок... Праз некалькі дзён пачалося знакамітае супрацьстаянне на Дняпроўскім рубяжы. У нашай сям'і заўсёды ведалі: менавіта там і застаўся наш дзядуля. Ведалі, але спадзяваліся на лепшае. Вось і цяпер, калі дзядуля і бабуля нарэшце разам, я ў які раз спрабую знайсці пра ягоны лёс нешта новае. Але Інтэрнет выдае адзін і той жа радок: "Довнар Антон Семенович. 1910 г.р. Пропал без вести в октябре 1944 г.". Звесткі пра кастрычнік 1944-га - умоўныя, пра гэта сведчыць адсутнасць месца знікнення і дакладнай даты. Мар'іну Горку вызвалілі ад немцаў на дзень раней, чым Мінск. Калі б дзядуля быў жывы, ён абавязкова ведаў бы пра тое і да кастрычніка, безумоўна, напісаў бы ліст ці знайшоў бы іншы сродак сказаць пра сябе. Зразумела, што, хутчэй за ўсё, вайна скончылася для яго вельмі хутка... Для бабулі яна так і не скончылася: заставаліся ўспаміны пра мужа, пра тое, як жылі да вайны, пра тое, як у часы ліхалецця яе з дочкамі выгналі з хаты паліцаі, як пасля вайны будавала новую хату, і як доўгія гады на ёй і яе дзецях стаяла пячатка "Член семьи пропавшего без вести". Да салдацкай удавы яе "павысілі" не адразу. Як і многія старыя, што перажылі вайну, бабуля не любіла яе ўзгадваць. Але заўсёды плакала 9 мая і 3 ліпеня... Вось такая сумная гісторыя. Вечная памяць вам, мае бабуля і дзядуля!

Антон СІДАРЭНКА

У вайны-пачвары не дзіцячыя твары 

Дзед Яша - родны брат маёй бабулі па матчынай лініі - вярнуўся з фронту без ног. Пра вайну расказваць не любіў: відаць, надта балелі тыя раны - не толькі фізічныя, а, найперш, душэўныя, што дакранацца да іх не хацелася і праз гады. І вулічныя гульні-стралялкі "ў вайнушку" не выносіў - у яго ажно твар перакошваўся: "Вайна - пачвара, а не вашы прыгоды". Выратоўвала яго праца на ўласнай сядзібе, дзе кожная травінка была прылашчана ягонымі рукамі. У яго была машына. Інвалідная. "Запарожац" з ручным кіраваннем. Але ўсё роўна па тых часах - раскоша. Былі і пратэзы - таксама для таго часу добрыя. Ён мог на іх хадзіць. І ніколі не скардзіўся - нават жартаваў: маўляў, мне не пагражаюць пераломы - гэта ж такая перавага! Але на гародзе ён працаваў, як сам казаў, "басанож": адштурхваючыся рукамі ад зямлі, перасоўваўся на гэткай дошцы з калёсікамі. І зноў жартаваў: "Во пашанцавала - нахіляцца не трэба!" Сапраўдны кошт тых "шанцаванняў" ды "раскошных пераваг" ведалі хіба самыя блізкія. Аднойчы ўвечары, калі мы ў яго гасцявалі, я раптоўна забегла ў хату: ці то цацку забылася, ці то яшчэ што. І пачула жудасныя стогны - літаральна звярыныя, скрозь сціснутыя зубы. Яны даносіліся з таго пакоя, у які заходзіць мне было забаронена. Дый як зойдзеш, калі дзверы там былі звычайна зачынены? Я спужалася, пабегла да бабулі, а праз нейкі час убачыла дзедаву жонку, што выходзіла з таго пакоя са стосам акрываўленых ануч, якімі дзед абкручваў свае кульці: натупаўся за дзень па спякоце, расцёр усё ў кроў, дый гнаіліся яго раны, - ажно да самой смерці. Ветэранам Вялікай Айчыннай быў і куды больш маладзейшы стрыечны брат маёй бабулі, які жыў у Куйбышаве. Памятаю, як ён скарыстаў свае "ветэранскія льготы", каб дапамагчы мне... трапіць на прэм'еру оперы Сяргея Сланімскага "Марыя Сцюарт" у тамтэйшым оперным тэатры. Білетаў, вядома, не было, заставалася хіба надзея на "ўваходныя", без месца. Але дзед Коля ўздыхнуў, надзеў парадны мундзір з усімі ўзнагародамі - і мы крочылі ў тэатр удваіх (праўда, да адміністратара ён звяртаўся без маёй дапамогі). Старэйшая сястра майго бацькі, які ў вайну быў маленькім хлапчуком, не дачакалася з фронту жаніха, - так і не выйшла замуж. Не было сваіхдзяцей яшчэ ў адной маёй цёткі: тая ўзяла на выхаванне трох суседскіх немаўлят, што засталіся сіротамі. А мая маці і бабуля Соня, якая ў вайну працавала на ваенным заводзе ў Ташкенце, шмат гадоў шукалі, ды так і не знайшлі тую дзяўчынку з эвакуіраваных, што "прыбілася" да іх. Падышла і запыталася: "Вы не бачылі маю маму? Яна самая прыгожая!" Паабяцалі, што знойдуць, узялі да сябе, а тая праз нейкі час знікла: пайшла шукаць сваю маці далей...

Надзея БУНЦЭВІЧ

На здымку: Якаў Дзмітрыевіч Сенюковіч.  

Хлеб

 

 Мой тата Сяргей Аляксандравіч - 34-гадовы інжынер - у 1941-м працаваў начальнікам цэха на феадасійскім ваенным заводзе. Калі пачалася вайна, завод эвакуіравалі ў тыл і мы пераехалі ва Уральск. Мне было 2 гады. Жылі ў пакоі з земляной падлогай - зямлянцы. Зімы ва Уральску - суровыя, клімат - рэзка кантынентальны. Печка-"грубка" тапілася ўвесь дзень. Языкі полымя лянотна палізвалі вуголле з прыгожай назвай "антрацыт". Адзіным прысмакам была макуха - спрасаваныя рэшткі сланечнікавых семак. Памятаю, хлапчукамі ўзлазілі на высокі плот і глядзелі наўздагон салдатам, што крочылі строем з песнямі, адпраўляючыся на фронт. За спінамі ў салдат віселі мізэрныя заплечнікі-кайстры. Нам падабаліся страявыя песні, і мы гулялі ў вайну, напяваючы: "Солдатушки, бравы ребятушки, где же ваши жёны..." Мамін брат Лёнічка загінуў на Ленінградскім фронце. Памятаю, як мама ціха плакала, стараючыся, каб мы не заўважылі ейных слёз. На самым золку бацька сыходзіў на працу. Вяртаўся позна ноччу, прыносячы ў дом з марозным паветрам заводскія пахі: масла і металу. Наш пакойчык ажываў. Мама падавала на стол некалькі бульбін, звараных з лупінамі, і дзяліла на ўсіх пароўну. Прыход таты адзначаўся шумнымі расказамі: "Я галодны, як воўк!" і "Муста (рабочы-казах) узяў кубак з пакостам і выпіў. Мы яму: "Атруцішся!", - а ён хітра прыжмурыўся: "Не, начальнік, падманваеш: гэта - сланечнікавы алей!" Тата ўсаджваў мяне на калені: - Іду я па вуліцы. Раптам насустрач мне, як ты думаеш, хто? Не паверыш: заяц! Сапраўдны заяц-бяляк. Яны, зайцы, зімой белыя, каб на снезе не было бачна. Заяц да мяне: "Гэта ў цябе сынок Юра?" "Так", - кажу. "Вось, перадай ад мяне!" З таямнічай усмешкай тата апускаў руку ў кішэню і даставаў лустачку чорнага ржанога хлеба. Нічога больш смачнага ў жыцці, чым гэты "падарунак ад зайца", я не каштаваў. _ У 1965 годзе, працуючы ў АПН, прыехаў я ў вёску Расна, у знакаміты калгас "Советская Белоруссия". Старшыня Уладзімір Бядуля пабудаваў па індывідуальным праекце Палац культуры. Пасля экскурсіі старшыня запрасіў у калгасную сталоўку, дзе пачаставалі абедам. Калі падавалі гарбату, Бядуля ўзяў хлебную скарынку і, смакуючы, з'еў яе, макаючы ў кубку. _ У газеце "Знамя юности" ў 1960-х працаваў Валянцін Дончык, сын палка. Усю вайну прайшоў, узнагарод было нямерана, але ён іх ніколі не насіў. Толькі аднойчы на Дзень Перамогі мы ўбачылі і абамлелі. Рэдакцыя была дружная, "тусаваліся" ў адным пакоі. Нехта даядаў "сабойку"-бутэрброд. Той кавалачак хлеба, што застаўся, "даядаючы", прыцэліўшыся, кінуў у сметніцу. Гэта заўважыў Дончык: - Як ты мог! - Валянцін дастаў скарынку, паклаў яе на стол і мы пачулі маналог пра цану хлеба, пра гонар і годнасць, пра сумленне. - Ніколі больш так не рабі, - завяршыў Валянцін. _ У паўсядзённым жыцці мы забываемся пра самі сабой зразумелыя рэчы. Пра хлеб згадваюць, калі яго няма. Была Вялікая Айчынная вайна. Нельга забывацца пра Подзвіг герояў фронту і тылу.

Юрый ІВАНОЎ