У абмеркаванні праблематыкі аховы нацыянальнай гісторыка-культурнай спадчыны, якая вызначана на Трэцім Усебеларускім сходзе як адна з найпрыярытэтных задач галіны культуры, удзельнічалі начальнік упраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Ігар Чарняўскі, старшыня Нацыянальнай камісіі Рэспублікі Беларусь па справах ЮНЕСКА Уладзімір Шчасны, старшыня Беларускага фонду культуры, старшыня Беларускага камітэта Міжнароднай рады па помніках і гістарычных мясцінах ІКАМОС, галоўны рэдактар “Краязнаўчай газеты” Уладзімір Гілеп, галоўны спецыяліст упраўлення культуры Гродзенскага аблвыканкама Алена Клімовіч, архітэктар-рэстаўратар Вадзім Гліннік. Пытанні “круглага стала” абмяркоўвалі і супрацоўнікі рэдакцыі.
Ілля Свірын:— Наша гутарка, што адбываецца напярэдадні Міжнароднага дня помнікаў і гістарычных мясцін, наспела даўно. Мяркуючы па камандзіроўках у раёны Беларусі, сустрэчах з мясцовым кіраўніцтвам і работнікамі культуры, чытацкай пошце “К”, кола пытанняў вымалёўваецца шырокае. Але пачаць хацелася б менавіта з аспектаў міжнароднага заканадаўства і выканання яго ў нашых рэаліях. Вам слова, Ігар Мяфодзьевіч.
Ігар Чарняўскі:— Міжнароднае заканадаўства ў сферы захавання гісторыка-культурнай спадчыны на сённяшні дзень складаецца з шэрагу асноўных дакументаў: Канвенцыя ЮНЕСКА аб абароне культурных каштоўнасцей у выпадку ўзброеных канфліктаў (1954) і два пратаколы да яе — 1954 і 1999 гадоў, Канвенцыя аб мерах, накіраваных на забарону і папярэджанне незаконнага ўвозу, вывазу і перадачы права ўласнасці на культурныя каштоўнасці 1970 года.
Канвенцыя аб ахове сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны 1972 года — бадай што адна з асноўных і знакавых для нас. Не так даўно былі прыняты Канвенцыі аб ахове нематэрыяльнай спадчыны і аб ахове і заахвочванні разнастайнасці форм культурнага самавыяўлення. Да кожнай з гэтых міжнародных заканадаўчых ініцыятыў далучылася і Беларусь.
Апошняе сведчыць пра гатоўнасць нашай дзяржавы кіравацца высокімі міжнароднымі стандартамі ў справе аховы гісторыка-культурнай спадчыны. Менавіта гэтыя стандарты знайшлі сваё адлюстраванне і ў нацыянальным заканадаўстве. Яно грунтуецца Законам аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь, падпісаным Прэзідэнтам Аляксандрам Лукашэнкам 9 студзеня 2006 года.Адзначу яшчэ адзін прынцыповы момант: у пункце 2 артыкула 2 згаданага вышэй закону сцвярджаецца прыярытэт міжнароднага права ў сферы аховы гісторыка-культурнай спадчыны над нацыянальным.
Вадзім Гліннік:
— Дадам яшчэ, што нават на ўзроўні азначэнняў дзеючы Закон аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны 2006 года больш набліжаны да міжнародных стандартаў — у параўнанні, скажам, з папярэднім, які быў прыняты ў 1992 годзе.
Алена Клімовіч:
— Як практык не магу абмінуць і яшчэ адну акалічнасць. Нацыянальнае заканадаўства, якое налічвае каля трох дзесяткаў нарматыўных дакументаў, чалавеку без юрыдычнай адукацыі спасцігнуць не так і лёгка. Таму нельга не адзначыць вялікую працу ўпраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры, якое выдала інструкцыі для спецыялістаў з рэгіёнаў — як мне падаецца, на ўсе выпадкі жыцця. Яны вельмі дапамагаюць нам у практычнай дзейнасці.
Ігар Чарняўскі:
— І міжнародныя нормы дзейнічаюць у нас не толькі на словах. Сведчаннем таму — уключэнне беларускіх аб’ектаў у Спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Актыўная работа па прадстаўленні нашых гісторыка-культурных каштоўнасцей на ўзроўні міжнароднай супольнасці, якая вядзецца ў рамках галіновай праграмы “Захаванне і развіццё культуры на перыяд 2006 — 2010 гадоў”, павінна значна папоўніць гэты пакуль яшчэ даволі кароткі шэраг культавымі збудаваннямі абарончага тыпу, унікальнымі ўзорамі драўлянага дойлідства Палесся, Брэсцкай крэпасцю, палацам Румянцавых-Паскевічаў.
Ілля Свірын:
— Прыемна чуць. Але хацелася б закцэнтаваць увагу на беларускіх рэаліях. Большасць айчынных аб’ектаў гісторыка-культурнай спадчыны — гэта не шыкоўныя палацы накшталт гомельскага, а храмы або сядзібы ў невялічкіх вёсках, часта занядбаныя. Такіх прыкладаў, назапашаных у шматлікіх камандзіроўках, магу прывесці не адзін дзесятак. Не заўсёды ахвотна верыцца, што і на іх таксама распаўсюджваецца міжнароднае заканадаўства…
Ігар Чарняўскі:
— Міжнароднае права і дастасаванае да яго нацыянальнае заканадаўства не прадугледжвае выключэнняў нават для самай маленькай вёсачкі. Справа тут у іншым. Здавалася б, закон ёсць закон, і кіравацца ім павінны ўсе. Але ж часам даводзіцца настойліва заклікаць прытрымлівацца гэтых міжнародных норм людзей, адказных за захаванне нашай спадчыны на месцах. З юрыдычнага пункта гледжання, сітуацыя досыць дзіўная. Больш за тое — многія гэтыя нормы папросту не ведаюць. Часам апошняе тычыцца нават спецыялістаў па ахове гісторыка-культурнай спадчыны з рэгіёнаў.
Ілля Свірын:
— Бадай у кожным раёне ёсць чалавек, адказны за захаванне гісторыка-культурнай спадчыны. Але вельмі часта ён займаецца гэтай справай, так бы мовіць, на грамадскіх пачатках, бо спецыяльная пасада прадугледжана далёка не заўсёды. Непазбежна тут паўстае і пытанне аб павышэнні кваліфікацыі такіх спецыялістаў.
Уладзімір Гілеп:
— Калі б я кіраваў тым ці іншым рэгіёнам, дык не зрабіў бы ніводнага кроку, не параіўшыся са спецыялістам у справе аховы помнікаў. Неаспрэчна, што яны павінны быць у кожным раёне, прычым гэтую адказную функцыю трэба ўскладаць на людзей са спецыяльнай адукацыяй, а не на плечы тых работнікаў культуры, якія маюць дыпломы рэжысёраў або настаўнікаў музычных школ.
Ігар Чарняўскі:
— Адпаведныя курсы, якія праходзяць на базе Інстытута павышэння кваліфікацыі Універсітэта культуры і мастацтваў, дазваляюць спецыялістам з рэгіёнаў зразумець, якія нормы міжнароднага заканадаўства павінны прымяняцца ў дачыненні да той сядзібы альбо цэркаўкі з іх раёна, чый стан далёкі да ідэальнага. І потым патлумачыць гэтыя нормы ўласнікам гэтага помніка або мясцовым уладам.
Згадайма яшчэ і семінары, якія мы праводзім у абласцях. На Гродзеншчыне такое мерапрыемства, арганізаванае абласным упраўленнем культуры, сабрала ўсіх спецыялістаў адпаведнага профілю з раёнаў, і мы грунтоўна прапрацоўвалі, як на практыцы дамагацца выканання заканадаўства: у такіх канкрэтных выпадках, як скажам, змяненне матэрыяльнай субстанцыі помніка або падрыхтоўка дакументацыі на правядзенне рамонтных работ. Да таго ж, у нас цягам ужо больш як 10 гадоў працуе сумесны польска-беларускі праект “Нясвіжская акадэмія” — своеасаблівая школа паслядыпломнай падрыхтоўкі спецыялістаў. Мне давялося сутыкацца з людзьмі, якія яе закончылі.
Прыкладам, калі мы працавалі над Аўгустоўскім каналам, з усяго аўтарскага калектыву прыкмеціў аднаго архітэктара. Пацікавіўшыся, адкуль “растуць ногі” яго ведаў і канцэптуальнага падыходу, якія дазвалялі яму выразна вылучацца нават сярод дактароў навук, даведаўся, што ён скончыў Нясвіжскую акадэмію!
Алена Клімовіч:
— Мы імкнёмся, каб спецыялісты, якія адказваюць за ахову гісторыка-культурнай спадчыны на раённым узроўні, былі вызвалены ад усіх астатніх абавязкаў. Ды, на жаль, не заўсёды так атрымліваецца. У Гродзенскай вобласці пасады метадыстаў па ахове гісторыка-культурнай спадчыны ёсць толькі ў палове ўсіх раёнаў. У справе аховы спадчыны лідэрства на Гродзеншчыне можна смела аддаць Смаргонскаму раёну, дзе актыўна ідзе работа ва ўсіх накірунках. І гэта зноў жа, дзякуючы спецыялісту, які там працуе, — Таццяне Касцюшэўскай. На Смаргоншчыне дзейнічае раённы каардынацыйны савет па ахове гісторыка-культурнай спадчыны, гэтае пытанне штомесячна заслухоўваецца на пасяджэннях райвыканкама. І такая сістэмная праца прыносіць свае вынікі.
Што да павышэння кваліфікацыі… Акрамя згаданых вышэй курсаў у Мінску — а іх кожны з нашых спецыялістаў правінен праходзіць штогадова, — ёсць таксама і абласныя, якія праводзіць упраўленне культуры. Апошнім часам запрашаем на такія семінары не толькі спецыялістаў па ахове гісторыка-культурнай спадчыны, але і начальнікаў аддзелаў культуры. Адна справа, калі спецыялісту трэба тлумачыць свайму кіраўніку тыя ці іншыя заканадаўчыя нормы, а зусім іншая — калі ён і сам іх ведае.
Ігар Чарняўскі:
— Сапраўды: праца па ахове спадчыны ў Гродзенскай і Гомельскай абласцях вылучаецца сваёй паслядоўнасцю і сістэмнасцю. Некалі наперадзе была Брэсцкая вобласць, але сёння, наколькі я магу меркаваць, іншыя рэгіёны, пераняўшы яе вопыт, пайшлі далей. Па рашэнні калегіі Міністэрства культуры мы накіравалі прапановы па функцыянальных абавязках для мясцовых спецыялістаў па ахове спадчыны. І ў Гродзенскай вобласці знаходзяць магчымасць замацаваць гэтую функцыю за канкрэтнымі спецыялістамі раённых метадычных цэнтраў. На жаль, у межах краіны так пакуль адбываецца не заўсёды.
Алена Клімовіч:
— Прававое поле ў сферы аховы гісторыка-культурнай спадчыны існуе, а вось дасягнуць таго, каб дзейнасць уласнікаў аб’ектаў не выходзіла за яго межы — гэта ўжо наша задача. Калі хтосьці з іх парушае заканадаўства, мы дасылаем яму ліст, дзе тлумачым, што за невыкананне закону прадугледжана адказнасць. Зрэшты, гэты спосаб працы з уласнікамі — бадай, найменш эфектыўны. Куды больш канструктыўнымі становяцца асабістыя сустрэчы з імі пад час інспектарскіх праверак стану аб’ектаў гісторыка-культурнай спадчыны.
Ілля Свірын:
— Наколькі часта яны вамі праводзяцца?
Алена Клімовіч:
— За мінулы год асабіста мне давялося наведаць 266 аб’ектаў у 12 раёнах вобласці. Я не кажу ўжо пра тыя інспектарскія праверкі, якія ладзяць непасрэдна спецыялісты з раёнаў. Мы штораз складаем акты, дзе прапісаны канкрэтныя даручэнні райвыканкаму і ўласнікам аб’екта. Калі ў вызначаныя актам тэрміны яны не выконваюцца, звяртаемся ў раённую пракуратуру. Пад час такіх паверак мы пакідаем уласнікам аб’ектаў спадчыны свае каардынаты, каб яны маглі звярнуцца да нас непасрэдна, калі ў іх узнікнуць якія пытанні. І такая “зваротная сувязь” сапраўды не прымушае сябе чакаць: нам задаюць пытанні пра тое, як атрымаць дазвол на рамонт, якія дакументы для гэтага патрэбны. Хочацца верыць, што дзякуючы такім нашым ініцыятывам людзі пачынаюць весці дыялог больш канкрэтна.
Ілля Свірын:
— А ці заўсёды ўласнікі такіх аб’ектаў сустракаюць вас прыязна?
Алена Клімовіч:
— Безумоўна, пэўныя цяжкасці часам узнікаюць. Бывае, уласнікі будынка нават размаўляць з намі не хочуць. Літаральна з месяц таму былі ў вёсцы Дуды, дзе ёсць вельмі адметны касцёл Панны Марыі — рэдкі помнік драўлянага барока. І тамтэйшы святар гэтак выказаў сваю пазіцыю: “Грошай на рэстаўрацыю не даяце — дык і гаварыць нам няма пра што”. У такіх выпадках даводзіцца тлумачыць правамернасць сваіх патрабаванняў.
Зазвычай гэткая тлумачальная работа з уласнікамі змякчае іх пазіцыю. Людзі бачаць у асобе спецыяліста ўжо не якогасьці ворага, каму абы да чаго прычапіцца, а наадварот — чалавека, які можа дапамагчы.
Бываюць і такія выпадкі: прыязджаем у вёску і бачым — на касцёле няма прадугледжанай заканадаўствам дошкі, дзе пазначана, што гэты будынак з’яўляецца гісторыка-культурнай каштоўнасцю. Яна каштуе дзвесце тысяч, а святар кажа, што такія грошы — месячная ахвяра ў тым храме, бо там нават пасвятах чалавек хіба пятнаццаць збіраецца. У нечым ён, можа, і мае рацыю, але ж трэба ўлічыць, што пра неабходнасць усталявання дошкі яму было вядома даўно, і дзвесце тысяч цягам года знайсці ўсё ж рэальна. Адпаведна, галоўнае ў нашай працы — настойлівасць, іначай цяжка бывае дасягнуць вынікаў.Іншая справа — праекты зоны аховы гісторыка-культурных помнікаў. Гэта вельмі складанае пытанне, і я не магу яго абмінуць. Стварэнне такіх праектаў каштуе вялікіх грошай — ад 7 мільёнаў рублёў. Мы разумеем, што для аб’ектаў, якія знаходзяцца ў шматлюдных гарадах, або ў тым выпадку, калі паблізу ад помнікаў плануецца будаўніцтва, стварэнне ахоўных зон абавязковае. А калі гэта тычыцца якога-небудзь храма ў маленькай вёсцы, і ў непасрэднай блізкасці ад яго ў бліжэйшы час нічога дакладна будавацца не будзе? Заканадаўства патрабуе распрацоўкі зоны аховы для ўсіх без выключэння помнікаў гісторыка-культурнай спадчыны…
Ігар Чарняўскі:
Не трэба думаць, быццам у кожным канкрэтным выпадку неабходна распрацоўваць асобны праект зоны аховы, -- тут ёсць розныя варыянты. Але я з вамі пагаджуся ў тым, што такая дакументацыя патрэбна ў першую чаргу, калі ў зоне размяшчэння помніка плануецца правядзенне будаўнічых работ. І ў гэтым выпадку ніяк не абысціся без цеснага ўзаемадзеяння з архітэктурнымі службамі, прычым распачацца яно павінна ўжо на стадыі распрацоўкі генплана. Безумоўна, ён павінен улічваць і аб’екты гісторыка-культурнай спадчыны.
Алена Клімовіч:
— Але знайсці агульную мову з архітэктарам, узгадніць з ім генеральны план, як мы рабілі гэта ў Карэлічах і Ашмянах, часам бывае вельмі складана…
Уладзімір Шчасны:
— З гэтай нагоды я заўсёды цытую купалаўскага пана Быкоўскага: “Старую кабету трэба “пшыдусіць”, а маладую — “пшымусіць”. Ёсць закон — дык будзь ласкавы яго выконваць, і ніякіх дыскусій тут быць не можа.
Алена Клімовіч:
— І зноў жа, хочацца зрабіць рэверанс у бок Міністэрства культуры. Ведаючы, што для распрацоўкі зон аховы патрэбны грошы і што без дапамогі мясцовых улад гэтую праблему часам не вырашыць (хаця, паводле заканадаўства, работы павінны весціся непасрэдна за кошт уласнікаў), Міністэрства падрыхтавала інструкцыю па распрацоўцы праектаў зоны аховы. Мы актыўна яе выкарыстоўваем у нашай працы. Праўда, тут мы толькі на пачатку шляху.
Ігар Чарняўскі:
— Я дазволю сабе трошкі адысці ад “прыземленасці”. Вельмі важна тое, што робіцца непасрэдна на месцах, але… Я хацеў бы, каб мы пагаварылі пра тое, што для нас увогуле значыць міжнароднае заканадаўства і якім чынам мы выглядаем у цэлым у сусветнай супольнасці праз выкананне ці невыкананне гэтага заканадаўства.
Уладзімір Шчасны:
— Месяц таму я быў у Парыжы на сустрэчы экспертаў па выкананні Канвенцыі аб захаванні гісторыка-культурнай спадчыны. Нагодай для гэтай нарады было тое, што адна з краін выступіла з наступнай ініцыятывай: маўляў, на сённяшні дзень у Спіс сусветнай спадчыны ўключана 868 аб’ектаў; давайце дойдзем да тысячы і на тым спынімся. І самае цікавае, што іншыя краіны амаль аднагалосна гэтую прапанову адпрэчылі: не трэба спыняць уключэнне ў Спіс, бо міжнароднай увагі патрабуе не толькі гэтая тысяча аб’ектаў — трэба старацца захаваць усю сусветную спадчыну.
Ілля Свірын:
— Трапіць у Спіс ЮНЕСКА — не толькі гонар, але і вельмі сур’ёзныя абавязкі. Што ўключае ў сябе пакет патрабаванняў да гэтых аб’ектаў?
Уладзімір Шчасны:
— Сярод крытэрыяў, якімі кіруецца Міжурадавы камітэт пры ўключэнні аб’екта ў Спіс сусветнай спадчыны, — не толькі яго сусветнае значэнне, але таксама і аўтэнтычнасць. На гэты аспект заўсёды вельмі пільна звяртаюць увагу замежныя эксперты, таму і нам трэба ставіцца да яго ўважліва. Да таго ж, прынцыпы, якія прапагандуе ЮНЕСКА, прадугледжваюць не проста захаванне, але таксама і выкарыстанне аб’ектаў у асветніцкіх мэтах і ў мэтах сацыяльна-эканамічнага развіцця. Калі ідуць размовы аб супрацоўніцтве з ЮНЕСКА ў захаванні архітэктурных помнікаў, я настойваю, каб адразу распрацоўваўся адпаведны бізнес-план іх выкарыстання. Пакуль што гэта, на жаль, робіцца не заўсёды.
Ілля Свірын:
— Даводзілася чуць і такую думку: маўляў, уключэнне таго ці іншага помніка ў Спіс сусветнай спадчыны асаблівай карысці не прыносіць. Бо канкрэтных грошай на рэстаўрацыю і ўтрыманне такі статус усё адно не прадугледжвае …
Уладзімір Шчасны:
— Для помніка трапіць у гэты спіс — тое самае, што для артыста атрымаць званне народнага: здаецца, ніякай матэрыяльнай карысці яму ад гэтага няма — мех грошай да звання не далучаецца,— але затое такому артысту даюць галоўныя ролі, і многія гледачы будуць ісці ў тэатр спецыяльна на яго. Тое ж самае — і з аб’ектамі сусветнай спадчыны: гэта дае новыя магчымасці для развіцця турызму, гэта дысцыплінуе ўласнікаў, якія вымушаны звяраць кожны свой крок з высокімі міжнароднымі патрабаваннямі.
Зрэшты, пачынаць адказ на вашу рэпліку ўсё ж трэба было іначай. Пад час сустрэчы з генеральным дырэктарам Сусветнай турыстычнай арганізацыі Кіраўнік нашай дзяржавы адзначыў: бачыце, Беларусь і Украіна маюць аднолькавую колькасць помнікаў, уключаных у Спіс сусветнай спадчыны, — хаця па тэрыторыі наша краіна ўтрая меншая за сваю суседку. Мець такія аб’екты — вялікі гонар для ўсёй нацыі. Таму і патрабаванні вельмі вялікія. Кожная краіна можа штогод прапанаваць да ўключэння ў Спіс толькі адзін аб’ект. І станоўчае рашэнне Камісія прымае далёка не ў кожным выпадку.
Ілля Свірын:
— А якія самыя тыповыя прычыны адмовы?
Уладзімір Шчасны:
— Адзін аб’ект у суседняй з намі краіне не ўключылі менавіта таму, што рэстаўратары не здолелі захаваць яго аўтэнтычнасць, і таму атрымаўся свайго кшталту “навабуд”. Для нас гэты прыклад павінен быць павучальным. Памятаеце сітуацыю, калі пад час рэстаўрацыі Нясвіжскага замка давялося разабраць усходнюю галерэю? Азнаёміўшыся з матэрыяламі, я ўпэўніўся, што іншага выйсця ў сучасных будаўнікоў сапраўды не было, бо іх папярэднікі часоў Радзівілаў нарабілі шмат халтуры. Але ж упэўніць у гэтым Цэнтр сусветнай спадчыны не так і лёгка. Гэтае пытанне будзе разглядацца на сесіі Міжурадавага камітэта па ахове культурнай спадчыны, якая збярэцца сёлета ўлетку ў Іспаніі. Але, у той самы час, такі строгі кантроль вельмі карысны: ён адпавядае тым сусветным патрабаванням, якія мы добраахвотна ўзяліся выконваць.
Ігар Чарняўскі:
— Канвенцыі ЮНЕСКА не ставяць перад намі звышзадач. Яны прадугледжваюць абсалютна нармальныя, прынятыя ва ўсім свеце методыкі правядзення работ,якія павінны стаць нормай і ў беларускіх рэаліях. Ніхто не сумняваецца, што вельмі важным з’яўляецца архітэктурны вобраз помніка. Але чаму многіх даводзіцца пераконваць у неабходнасці захавання таксама і арыгінальных тэхналогій, якія прымянялі яго будаўнікі, — да прыкладу, у тым, што нельга збіваць старую тынкоўку і замяняць яе на нейкую сучасную сумесь? Трэба захоўваць не толькі вонкавы выгляд, але і матэрыяльную субстанцыю помніка: яна выяўляе традыцыю пэўнага гістарычнага перыяду, паказвае, як працавалі нашы продкі, якімі матэрыяламі і тэхналогіямі яны карысталіся. Дарэчы, часам вывучэнне гэтых тэхналогій можа быць карысным і для развіцця цяперашняй вытворчасці.
Праз сто гадоў катэджы, пакрытыя металадахоўкай і сайдынгам, будуць сведчыць пра нашы сённяшнія тэхналогіі, але не трэба распаўсюджваць іх на будынкі двухсотгадовай даўніны. І таму Міністэрства культуры выступае катэгарычна супраць прымянення металадахоўкі ў рэстаўрацыйных работах.
Сёння ў Мінску можна па пальцах пералічыць тыя аб’екты, чые фасады па-ранейшаму ўпрыгожвае тэразітавая тынкоўка: ГУМ, Нацыянальны мастацкі музей, яшчэ колькі будынкаў… Таму вельмі важна, каб пад час работ на Белдзяржцырку гэтая унікальная тэхналогія пяцідзесяцігадовай даўніны была захавана.Многія з тых, хто праводзіць работы на помніках гісторыка-культурнай спадчыны, не ўсведамляюць, што кожны такі аб’ект — гэта дакумент свайго часу. Ніхто не стане перапісваць карціну Рэмбранта згодна з сучаснымі тэндэнцыямі жывапісу або змяняць стылістыку архіўнага дакумента. Але ж чамусьці многія лічаць, што можна “абсучасніваць” гэткім чынам помнік архітэктуры.
Кастусь Антановіч:
— Ці прыцягваюцца замежныя спецыялісты, якія маюць пэўны досвед рэстаўрацыйнай працы, непасрэдна датычны помнікаў той ці іншай эпохі?
Ігар Чарняўскі:
— Нярэдка мы звяртаемся да іх паслуг. У прыватнасці, цяпер у гродзенскім Фарным касцёле св. Францішка Ксаверыя ідзе рэстаўрацыя алтара пад кіраўніцтвам вядомага майстра з Польшчы Паўла Садлея. Ды і гідраізаляцыя нясвіжскага касцёла рабілася з дапамогай польскіх спецыялістаў; цяпер яны там праводзяць даследаванне даху. Але, вядома, запрашэнне замежных спецыялістаў патрабуе значных выдаткаў. Таму даводзіцца выбудоўваць прыярытэты: або бясконца спадязвацца на іх, або, усё ж, імкнуцца падняць да належнага прафесійнага ўзроўню свае кадры. Падыход у нас такі: мы стараемся дадаць у кампаньёны замежнаму майстру пару-тройку яго айчынных калег, каб тыя пераймалі вопыт. Праўда, не ўсе замежнікі ахвотна на гэта ідуць.
Алена Клімовіч:
— Дарэчы, у фарным касцёле Гродна поруч з польскімі спецыялістамі працуюць і нашы астравецкія разбяры.
Ігар Чарняўскі:
— Да таго ж, насуперак пэўным стэрэатыпам, магу адзначыць, што далёка не заўсёды айчынныя спецыялісты саступаюць замежным. Дзякуючы руплівасці навуковага кіраўніка і людзей, адказных за правядзенне работ, беларускі адрэзак Аўгустоўскага канала атрымаўся шмат у чым лепшы, чым польскі. Нашы калегі з Польшчы і самі прызнаюць, што ў 1970-я гады было зроблена нямала памылак: скажам, прымяняўся бетон. Нам гэтых памылак удалося пазбегнуць.
Уладзімір Шчасны:
— Часам самі ўласнікі супраць таго, каб запрашаць на іх аб’екты замежных спецыялістаў, бо разумеюць, што, апрача парад, давядзецца пачуць і сур’ёзную крытыку.
Вадзім Гліннік:
— Я катэгарычна супраць прыцягнення замежных спецыялістаў для рэстаўрацыі беларускай спадчыны, — за выключэннем тых выпадкаў, калі яны перадаюць свой досвед і гэта спрыяе культурнаму абмену. Якія мае аргументы? Я лічу, што калі хтосьці зробіць нашу працу за нас, для беларускага грамадства ад гэтага не будзе вялікай карысці. Стан нашай спадчыны — гэта найперш наша праблема, і менавіта нам трэба яе вырашаць сумеснымі намаганнямі. Можна запрасіць немцаў, японцаў, і яны адновяць нашы помнікі. Але што будзе праз колькі дзесяцігоддзяў? Помнікі зноў пачнуць разбурацца.
Алена Клімовіч:
— Дазвольце з вамі не пагадзіцца. Так, гэта наша спадчына, але ж нярэдка яна стваралася разам з суседнімі народамі, асабліва ў памежных рэгіёнах. Той самы алтар у Фарным касцёле быў зроблены польскім майстрам Янам Шмітам. Культурныя сувязі склаліся гістарычна, і сёння яны павінны працягвацца і прыводзіць да ўзаемаўзбагачэння.
Вадзім Гліннік:
— Зразумела, я не супраць культурных сувязей. Я меў на ўвазе крышачку іншы аспект. Няўмольны закон сусветнай энтрапіі рана ці позна прывядзе да таго, што ад усіх матэрыяльных набыткаў нічога не застанецца. З гледзішча такой перспектывы важная перадусім не колькасць захаваных каменняў і бярвенняў. Важна тое, што, намагаючыся захаваць традыцыйнае асяроддзе бытавання, мы вучымся дзейнічаць заадно дзеля высокіх мэтаў, а гэта — маральны падмурак устойлівага развіцця нашай супольнасці.
Уладзімір Гілеп:
— Вельмі рады, што ад тэмы тэхналогій рэстаўрацыі наша гутарка перайшла крыху ў іншае рэчышча. Паводле майго найглыбейшага пераканання, карані закранутых сёння праблем — менавіта ў людской свядомасці. Ці кожны з нашых суграмадзян усведамляе, што ж гэта такое — аб’ект гісторыка-культурнай спадчыны? Вядома, прыгожы замак успрымаецца ўсімі грамадзянамі менавіта як помнік архітэктуры, а вось руіны або нават проста фрагмент паркавага ландшафту… Многія проста не разумеюць, што гэта таксама з’яўляецца нашай спадчынай, якая патрабуе да сябе павагі і якую нельга засмечваць ды зневажаць. Нават пад час рэстаўрацыі Аўгустоўскага канала некаторыя руіны зносіліся — бо яны, маўляў, перашкаджалі агульнаму ўспрыняццю гэтага аб’екта. Праблема грамадскай свядомасці сведчыць толькі пра адно: мы не справіліся з задачай асветы, здатнай ахапіць самыя шырокія слаі грамадства.
Ігар Чарняўскі:
— З гэтым цяжка не пагадзіцца. Калі выхавальнік дзіцячага садка пад час шпацыру зверне ўвагу дзетак на стары будынак, калі пра гісторыка-культурную спадчыну будуць распавядаць настаўнікі на ўроках, стаўленне грамадства да сваіх гістарычных набыткаў з часам эвалюцыянуе.
Уладзімір Гілеп:
— Адносіны людзей ужо змяняюцца — дзякуючы палітыцы нашай дзяржавы і, у прыватнасці, яе ўвазе да развіцця турызму. Але ж зрухі тыя вельмі павольныя. Таму асноўную задачу я бачу менавіта ў асвеце, папулярызацыі, прапагандзе, прычым скіраванай не толькі на дзяцей, але і на дарослых. Вось і ў Дзень помнікаў і гістарычных мясцін Беларускі камітэт ІКАМОС разам з іншымі грамадскімі арганізацыямі правядзе свайго кшталту фэст эксурсаводаў. Думаю, многія мінчане ўпершыню і са здзіўленнем даведаюцца пра багатую гісторыю тых мясцін, дзе яны жывуць. І зірнуць іншымі вачыма, скажам, на аточаны шматпавярхоўкамі курган, які жыхары мікрараёну “Паўднёвы Захад” штодня бачаць па дарозе на працу, нічога пра яго не ведаючы. Вельмі хацелася б, каб да гэтай нашай ініцыятывы больш актыўна падключыліся гарадскія ўлады, установы культуры і адукацыі.
Алена Клімовіч:
— Сапраўды, папулярызацыя аб’ектаў спадчыны вельмі важная. Пасля таго, як Мірскі замак стаў пляцоўкай для вялікіх фестываляў, якія транслююцца па тэлебачанні, цікавасць да гэтага помніка істотна ўзрасла. Такі самы плён прынеслі і шматлікія рыцарскія фэсты, і рэгулярныя імпрэзы, што ладзяцца ў апошнія гады на Аўгустоўскім канале. Вельмі важна, каб на такіх аб’ектах віравала культурнае жыццё, каб яны былі запатрабаваны.
Да месца тут згадаць і такі прыклад. Яшчэ адносна нядаўна Лідскі замак стаяў пусты, а краты на яго браме былі намёртва завараны. Але з прыходам новага старшыні райвыканкама сітуацыя стала істотна змяняцца. Андрэй Худык сам ініцыяваў стварэнне фонду “Лідскі замак” і першы ўклаў туды ўласныя грошы. І гэтая асабістая пазіцыя кіраўніка раёна прывяла да сённяшніх вынікаў: замак жыве, у ім праходзіць мноства папулярных імпрэз, экскурсіі едуць туды адна за адной, пачынаючы ажно з восьмай гадзіны раніцы, а неўзабаве павінны распачацца і рэстаўрацыйныя работы.
Ілля Свірын:
— Вы закранулі вельмі важную тэму — стаўленне мясцовых улад да гісторыка-культурнай спадчыны свайго ж рэгіёна. Ужо неаднойчы задаваўся гэтым пытаннем: ці могуць яны нешта змяніць сваімі сіламі— асабліва калі гаворка вядзецца пра помнік зусім не мясцовага значэння, які патрабуе мільярдных інвестыцый?
Уладзімір Шчасны:
— Справа не ў мільярдах рублёў. Зусім няшмат сродкаў патрэбна для таго, каб пабудаваць часовы дах, пазабіваць вокны, правесці добраўпарадкаванне, каб турысту было прыемна туды прыехаць. Кансервацыя не патрабуе вялікіх сродкаў і спецыялістаў. Але ў нас няма ўсведамлення таго, што гэта можна — не, нават трэба! — рабіць. Асабліва ў такіх выпадках, як замак і сінагога ў Быхаве, пра якія зусім нядаўна пісала ваша газета.
Дарэчы, на згаданым пасяджэнні ў Парыжы была яшчэ раз падкрэслена важнасць захадаў па кансервацыі аб’ектаў спадчыны. Калі ў той ці іншай краіне не хапае сродкаў на рэстаўрацыю ўсіх помнікаў архітэктуры (падкрэслю: такая праблема характэрна не толькі для Беларусі, але і для самых багатых дзяржаў свету), трэба зрабіць усё, каб захаваць іх да тых часоў, калі з’явіцца магчымасць правядзення грунтоўных работ.
Ігар Чарняўскі:
— На важнасць кансервацыі звярнуў увагу і Прэзідэнт нашай краіны Аляксандр Лукашэнка пад час наведвання Нясвіжскага замка. Ён выказаў вельмі важную думку, да якой варта прыслухацца: ці трэба ўсё рэстаўраваць? Ёсць аб’екты, якія будуць больш прывабнымі для наведвальнікаў менавіта ў выглядзе закансерваваных руін. Тым болей, навуковая рэстаўрацыя многіх з іх сёння ўжо немагчымая. Мы не маем поўнага ўяўлення адносна выгляду, напрыклад, Крэўскага або Навагрудскага замкаў.
Ілля Свірын:
— Цалкам вытлумачальна, што сёння няма сродкаў, каб распачаць рэстаўрацыю ўсіх помнікаў архітэктуры, якія яе патрабуюць: спадчына нам у гэтым плане дасталася надзвычай складаная. Больш за тое, сям-там для архітэктурных помнікаў цяжка нават вынайсці ідэю іх прыстасавання: нашто ў маленькай вёсачцы вялізны палац?
Уладзімір Шчасны:
— Калі ідэй пакуль няма, трэба, не марнуючы часу, закансерваваць гэты аб’ект і пэўны час пачакаць. Можа, ужо гадоў праз пяць да вас прыйдзе адукаваны, патрыятычна настроены інвестар і прапануе такі варыянт выкарыстання будынка, які будзе на карысць усім. А калі не празпяць — дык праз дзесяць.
Ілля Свірын:
— Тыя працэсы энтрапіі — не столькі аб’ектыўныя, колькі, хутчэй, гамагенныя, — якія распачаліся яшчэ ў былыя часы, сёння працягваюцца, хай ужо і па інерцыі. Ведаю ці не з дзесятак прыкладаў, калі архітэктурны помнік быў закінуты літаральна ў апошнія гады. Сцэнарый тут звыклы: будынак натуральным чынам прыходзіць у аварыйны стан, і ўстанова, якая ў ім размяшчалася, вымушана яго пакінуць. Зрэшты, афіцыйна ён усё адно застаецца на чыімсьці балансе. Што трэба рабіць уласніку або мясцовым уладам, каб уратаваць помнік архітэктуры ад імклівага руйнавання — і такім чынам выканаць заканадаўства?
Ігар Чарняўскі:
— Найперш — адрамантаваць дах. Самае галоўнае, каб будынак не прамакаў наскрозь, каб яго канструкцыі не згнілі і потым не абваліліся. Да прыкладу, непадалёк ад Мінска, у Сёмкаўскай сядзібе ўнутраныя канструкцыі абваліліся; падобнае вы зусім нядаўна маглі бачыць і ў Быхаве. У сядзібе Ромера пад Паставамі пасля закрыцця пачатковай школы ў даху ўтварылася дзірка: не было каму ўзяць невялікі кавалкаў рубероіду ці шыферу.Колішняя бібліятэка Карскага на Савецкай плошчы Гродна працяглы час руйнавалася толькі таму, што ў даху была невялікая дзірачка, куды пастаянна трапляла вада...
Вадзім Гліннік:
— У выніку ў гэтым будынку была страчана большасць драўляных перакрыццяў разам з дэкорам. Іх аднаўленне цяпер патрабуе вялізных сродкаў. І гэтыя грошы можна было б зберагчы, калі б хтосьці ў свой час парупіўся “зацыраваць” дах якім квадратным метрам рубероіду. Каб не траціць потым сотні мільёнаў рублёў на дарагія рэстаўрацыйныя работы, помнікі належыць няспынна даглядаць.
Ігар Чарняўскі:
— Думаецца, менавіта таму Кіраўнік дзяржавы закрануў тэму кансервацыі. Калі прыняць элементарныя меры — адрамантаваць дах, пазабіваць вокны і дзверы дошкамі, прывесці будынак унутры і звонку ў належны санітарны стан, арганізаваць рэгулярную ахову,— помнік здолее прастаяць яшчэ досыць доўга. І, напэўна, дачакаецца лепшых часін.
Алена Клімовіч:
— Канешне, негатыўныя прыклады сустракаюцца, але ж ёсць і станоўчыя! Напрыклад, у вёсцы Ганчары Лідскага раёна святар закупіў сайдынг, каб абшыць ім старадаўнюю царкву, але, дзякуючы актыўнай пазіцыі мясцовых улад, і ў прыватнасці, сельсавету, гэтага не адбылося.
У тым жа Лідскім раёне кожны старшыня сельсавета ведае на сваёй тэрыторыі ўсе помнікі— у тым ліку і стаянкі старажытных людзей або гарадзішчы, якія могуць знаходзіцца далёка ў лесе.
Ігар Чарняўскі:
— Прыклад, які сапраўды варты пераймання! Кожны старшыня сельсавету мусіць хаця б раз на тыдзень наведваць кожны аб’ект спадчыны на сваёй тэрыторыі. І людзі, якія будуць бачыць, што нехта дбае пра гэты будынак — або нават просты непрыкметны пагорачак, які насамрэч з’яўляецца помнікам археалогіі, — пачнуць ставіцца да яго зусім па-іншаму.
Кастусь Антановіч:
— Пад час нашай дыскусіі ўжо ўзнімалася пытанне аб неабходнасці самастойнага вырашэння сваіх праблем. І тым не менш, ва ўсім свеце пашырана ўзаемадапамога, датычная аб’ектаў, якія маюць вялікую каштоўнасць. А ці магчыма сёння разлічваць на пэўную дапамогу міжнароднай супольнасці для рэстаўрацыі канкрэтных помнікаў? Ці можа, напрыклад, старшыня сельсавета звярнуцца ў нейкую міжнародную дабрачынную арганізацыю з просьбай аб фінансавай дапамозе для рэстаўрацыі, скажам, Раваніцкага палаца ў Чэрвеньскім раёне? Ці ёсць нейкія шансы гэтую дапамогу атрымаць?
Уладзімір Шчасны:
— Тэарэтычна — так, але спачатку гэтаму старшыні сельсавета трэба хаця б прыдумаць, для чаго, “пад што” рэстаўраваць той ці іншы аб’ект. І калі ўдасца знайсці для яго пераканаўчае прымяненне, тады пэўныя шансы, вядома, ёсць.
Уладзімір Гілеп:
— Вяртаючыся да тэмы адносна стаўлення мясцовых улад да гісторыка-культурнай спадчыны… З’яўляючыся рэдактарам “Краязнаўчай газеты”, маю самыя шчыльныя сувязі з краязнаўцамі з усёй Беларусі. Яны вельмі часта звяртаюць увагу на тое, што ўяўлення адносна каштоўнасці помнікаў сярод муніцыпальных кіраўнікоў пакуль што бракуе.
Ілля Свірын:
— Закон аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь утрымлівае артыкул, паводле якога мясцовым уладам прадпісваецца ажыццяўленне мерапрыемстваў па захаванні і аднаўленні гісторыка-культурных каштоўнасцей. Але ж кожны з удзельнікаў “круглага стала” можа прывесці нямала прыкладаў тых аб’ектаў, якія сёння абсалютна абмінуты ўвагай. Згадайма, скажам, сядзібы ў Опсе або Лынтупах — гэта першае, што прыпомнілася. Паўтаруся, што ў кожнай з такіх занядбаных сядзіб ёсць уласнік — прынамсі, дэ-юрэ.
Ігар Чарняўскі:
— Сапраўды, мясцовыя органы кіравання нясуць непасрэдную адказнасць за стан аб’ектаў спадчыны, размешчаных на іх тэрыторыі. Іх задача — ажыццяўляць кантроль, працаваць з уласнікамі.
За апошні час было выяўлена некалькі красамоўных выпадкаў гэткага кшталту: помніку архітэктуры нанесена пашкоджанне, а ўласнік пра тое нават і не ведае, бо апошнім разам бачыў гэты аб’ект на свае вочы вельмі даўно. Колішні кіраўнік арганізацыі калісьці даўно падпісаў ахоўнае абавязацельства — падпісаў і забыў. А сённяшні пра гэта тым болей не згадвае. Такі выпадак сведчыць і пра іншае: цягам доўгіх гадоў ніхто з прадстаўнікоў мясцовых улад не звяртаў увагі на гэтую тэму, не наведваў помнік архітэктуры. Падобная сітуацыя ніколі б не ўзнікла, калі б праца вялася сістэмна і спецыяліст па ахове спадчыны наведваў кожны аб’ект хаця б раз на некалькі гадоў. Бо калі ўласнік ведае, што да яго рана ці позна прыедзе інспекцыя, тады і яго адносіны да помніка будуць іншыя.
У нашай дзяржаве дзейнічае нямала грунтоўных дзяржаўных праграм, якія так або іначай датычаць гісторыка-культурнай спадчыны: гэта і Праграма развіцця рэгіёнаў, малых і сярэдніх гарадскіх паселішчаў, і Праграма адраджэння і развіцця сяла, і, вядома, Нацыянальная праграма развіцця турызму. З аднаго боку, усе разумеюць, што без захавання і адраджэння спадчыны развіццё турызму немагчымае, але, з іншага, — наракаюць на тое, што ўтрымліваць і рэстаўраваць помнікі дорага і клопатна. Часам мы нават атрымліваем лісты з просьбай выключыць аб’ект з Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей і тым самым санкцыянаваць яго знос з-за кепскага тэхнічнага стану. А гэта ў прынцыпе немагчыма!
Ілля Свірын:
— Але, у той самы час, многія помнікі архітэктуры аднаўляюцца папросту з нуля. Праўда, асабліва гэта тычыцца буйных гарадоў…
Ігар Чарняўскі:
— Вядома, гэта не можа не радаваць, аднак часам тут таксама назіраецца даволі небяспечная тэндэнцыя. Я б наважыўся акрэсліць яе як “дыснейлэндалізацыя” гісторыка-культурнай спадчыны. Сучасныя будынкі з той самай металадахоўкай наўрад ці можна называць “этнаграфічнай вёскай”. Ну назавіце вы гэты аб’ект неяк іначай: скажам, забаўляльным комплексам. Нічога не маю супраць такіх выдатных камерцыйных праектаў, дзе можна пад’есці дранікаў пад народныя спевы.
Але ж на статус гісторыка-культурнай каштоўнасці яны прэтэндаваць не могуць! Сёння ўжо дастаткова шырока ідзе дыскусія пра перспектыву Брэсцкай крэпасці. З аднаго боку, мы дэкларавалі, што гэты аб’ект можа быць уключаны ў Спіс сусветнай спадчыны, ідзе падрыхтоўка адпаведнага дасье. З другога боку — на поўным сур’ёзе абмяркоўваецца канцэпцыя бутафорскага “старога Бярэсця”. Адраджэнне страчанай спадчыны трэба вітаць — але толькі тады, калі гэтая з’ява мае пад сабой належны навуковы базіс, калі ўсё робіцца прафесійна. Але… Недзе прачытаў, што Брэсцкую ратушу збіраюцца аднавіць “у выглядзе адміністрацыйнага будынка таго перыяду”. Пагадзіцеся, арыентыры занадта няпэўныя!
І яшчэ. Калі вярнуцца да тэмы міжнароднага заканадаўства, варта адзначыць, што ў многіх дакументах прысутнічае такі тэзіс, як шырокае грамадскае абмеркаванне праектаў, звязаных з гісторыка-культурнымі каштоўнасцямі. На маёй памяці, такое абмеркаванне ладзілася толькі аднойчы — гадоў пяць таму, калі ў Саюзе архітэктараў Беларусі адбылася дыскусія адносна дэталёвага плана Мінска.
Вадзім Гліннік:
— У сваю чаргу, хацеў бы адзначыць наступнае. Праблема адказнасці вінаватых у парушэнні законаў, у тым ліку і прадстаўнікоў мясцовых улад,— гэта праблема пракурорскага нагляду. Статыстыка сведчыць, што з 1992 года ніхто ў нас усур’ёз не быў пакараны.
Ігар Чарняўскі:
— Магу згадаць толькі адзін выпадак, калі яўнае парушэнне заканадаўства ў гэтай сферы прывяло да адміністратыўнай адказнасці. Пару гадоў таму адзін з кіраўнікоў камунальнай гаспадаркі, які пачаў работы па змене вулічнай сеткі без узгаднення з Міністэрствам культуры, атрымаў штраф у памеры 320 тысяч рублёў. Сума, як бачыце, хутчэй, сімвалічная.
Згадаю тут і іншую сітуацыю. Супрацоўнікі міліцыі злавілі ў Мядзельскім раёне нелегальнага “скарбашукальніка”, але не ведалі, што з ім далей рабіць, які артыкул прымяняць у такім выпадку. У выніку чалавек абышоўся “лёгкім спалохам” і быў адпушчаны без прад’яўлення абвінавачання.
Ілля Свірын:
— Летась супрацоўнікі пракуратуры Мінскай вобласці правялі рэйд па гісторыка-культурных помніках Слуцкага раёна і зрабілі суровыя прадпісанні іх уласнікам. Выпадкі, выяўленыя праверкай, для Беларусі, на жаль, тыповыя: гэта і пераўтварэннепомніка археалогіі ў месца масавага адпачынку, і засмечванне тэрыторыі сядзібы, і несанкцыянаваныя рамонтныя работы… Падазраю, што такія санкцыі кагосьці нават здзівілі — хаця яны цалкам адпавядаюць заканадаўству. Як і пільная ўвага пракуратуры да гэтай праблематыкі.
Алена Клімовіч:
— Чаму? Літаральна ў студзені гэтага года мы атрымалі ліст з абласной пракуратуры з просьбай рэгулярна паведамляць пра нашу работу і прыцягненне вінаватых да адказнасці. Потым да мяне звярнуўся работнік пракуратуры, які займаецца пытаннем аховы помнікаў, і прапанаваў цеснае супрацоўніцтва. На сённяшні дзень мы ўжо маем графік сумесных праверак на красавік і май.
Вадзім Гліннік:
— Прадоўжу сваю думку. З 1992 па 2008 год было зафіксавана некалькі соцень парушэнняў, некалькі дзесяткаў было даведзена да ўзбуджэння крымінальных спраў, пара-тройка такіх спраў былі даведзены да суда — ды, аднак, разваліліся, нават не пачаўшыся. Нонсенс: закон — ёсць, інструменты пакарання — таксама, а адказнасці за парушэнні — няма! У прававой дзяржаве закон павінен адрознівацца ад дэкларацыі намераў.
Ілля Свірын:
— Сапраўды, любы закон прадугледжвае адказнасць у выпадку яго парушэння. Забыцца на Правілы дарожнага руху ніхто з нас не здолее, пры ўсім жаданні. А якія наступствы можа мець парушэнне Закону аб ахове спадчыны?
Ігар Чарняўскі:
— Закон прадугледжвае і адміністрацыйную, і нават крымінальную адказнасць — усё залежыць ад канкрэтнага выпадку. Адзначу, што караюцца не толькі наўмысныя дзеянні па нанясенні шкоды гісторыка-культурнаму помніку, але і ненаўмысныя, і нават бяздзейнасць, якая прывяла да негатыўных наступстваў.
Аднак прыцягнуць вінаватага да адказнасці не так проста. Для гэтага трэба скласці некалькі пратаколаў, узяць паказанні, запрасіць сведкаў… Адна справа, калі гэтым займаецца міліцыянер у пагонах, і зусім іншая — калі чалавек з пасведчаннем Міністэрства культуры: яго могуць проста не слухаць. У такім выпадку даводзіцца звяртацца ў пракуратуру. Тады працэс яшчэ больш зацягваецца ды ўскладняецца. Наша ўпраўленне цяпер засвойвае досвед інспекцыі аховы расліннага і жывёльнага свету, ён для нас вельмі карысны. Распрацоўваем своеасаблівую метадычку для спецыялістаў з рэгіёнаў, бо, на вялікі жаль, часам яны не ведаюць, як рэагаваць на той ці іншы выпадак парушэння заканадаўства. Бывалі выпадкі, калі па тэлефоне даводзілася тлумачыць, што ёсць артыкулы Крымінальнага кодэкса, якія могуць быць прыменены, скажам, да “чорных археолагаў”.
Ілля Свірын:
— Дык чаму б у такім выпадку не заручыцца дапамогай супрацоўнікаў міліцыі? Тым болей, закінутыя помнікі архітэктуры павінны ўяўляць для іх прафесійную цікавасць і па іншай прычыне — як месца рэгулярных парушэнняў Адміністратыўнага кодэкса. Пра гэта сведчаць пустыя бутэлькі і непрыстойныя надпісы на сценах, якіх у занядбаных помніках мне даводзілася бачыць мноства.
Ігар Чарняўскі:
— Кожны ўчастковы міліцыянер, аб’язджаючы сваю тэрыторыю, павінен наведваць гістарычныя помнікі, якія там знаходзяцца. І гэта не ноў-хаў: яшчэ ў 80-я гады ў Чачэрску я меў перамовы на гэты конт з мясцовай міліцыяй. Зрэшты, не хацелася б далей развіваць гэтую тэму. Бо выпрацаваць павагу да гісторыка-культурнай спадчыны метадам санкцый, мусіць, немагчыма.
Людзі павінны самі ўсвядоміць, што калі ім выпала жыць па суседстве з нацыянальнымі каштоўнасцямі — гэта шчасце, а не цяжар. Трэба не паленавацца зазірнуць у гэтую тоненькую кнігу — Закон аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь — і выконваць усё, да чаго ён абавязвае. Нават не са страху перад пакараннямі, а проста дзеля павагі да сваёй малой радзімы, дзеля патрыятызму, у рэшце рэшт.
Уладзімір Шчасны:
— Беларускае заканадаўства адпавядае міжнародным нормам. Але галоўнае — яго трэба выконваць. Зрэшты, на гэты конт я настроены аптымістычна: бо на кожным кроку бачу негаласлоўную палітыку дзяржавы. Праехаўшыся не так даўно па краіне і ўбачыўшы, як у нас сёння даведзены да ладу раённыя цэнтры, я ажно дзіву даўся!І прыгадаў 60-я гады, калі большасць з іх былі занядбаны. Тады апрача высокіх сельскагаспадарчых паказчыкаў нічога не патрабавалася, цяпер жа ў разлік бяруцца і іншыя фактары — з улікам турыстычнай перспектывы. Думаю, гэта плён нашага суверэнітэту, бо гадоў дваццаць таму падобныя зрухі нават цяжка было сабе ўявіць.
Некаторыя скептычна ставяцца да працэсу падрыхтоўкі такіх маштабных праектаў, як рэспубліканскія “Дажынкі” або Дзень беларускага пісьменства, але менавіта дзякуючы ім звяртаецца ўвага на культурную спадчыну і робяцца захады для яе захавання.
Ігар Чарняўскі:
— Варта звярнуць увагу і на іншую тэму. У кожным раёне ёсць краязнаўцы, прадстаўнікі інтэлігенцыі. Чаму б не аб’яднаць іх у суполку? Для догляду за адным асобна ўзятым аб’ектам будзе досыць дзесяці вучняў старэйшых класаў пад кіраўніцтвам настаўніка гісторыі. На жаль, пра такія ініцыятывы на месцах пакуль не чуваць.
Неяк у выхадны дзень атрымаў дзіўны званок на мабільны: моладзь выправілася ў Ракаў, каб добраахвотна займацца ўпарадкаваннем могілак, але мясцовыя ўлады чамусьці паставіліся да гэтага вельмі насцярожана. Давялося ім патлумачыць, што такім энтузіястам трэба ўсяляк садзейнічаць. Дарэчы, гэтага вымагае і беларускі Закон аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны. Сёлета ў Міжнародны дзень аховы помнікаў група энтузіястаў выправіцца ў Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту і дапаможа яго супрацоўнікам сваімі рукамі. Людзей, ахвотных гэта зрабіць, насамрэч не бракуе.
І напрыканцы — свайго кшталту рэзюмэ, якое, думаецца, не выкліча пярэчанняў ні ў кога з прысутных. Стан гістарычных каштоўнасцей шмат у чым залежыць ад канкрэтных людзей. Калі чалавек прагне зрабіць добрую справу, ён шукае спосабы здзейсніць свой намер. А калі не — вынаходзіць прычыну, каб патлумачыць уласную бяздзейнасць. Вы згодны?
P.S. Калі вярстаўся нумар, стала вядома, што беларускія спецыялісты рыхтуюць адразу 4 дасье для прадстаўлення ў Спіс гісторыка-культурнай спадчыны ЮНЕСКА: “Фартыфікацыйныя збудаванні Брэсцкай крэпасці”, “Драўлянае дойлідства Беларускага Палесся”, “Культавыя збудаванні абарончага тыпу (в. Сынкавічы, в. Мураванка, в. Камаі, в. Чарнаўчыцы)”, а таксама па палацава-паркавым ансамблі ў Гомелі. Ацэньваць дасье будуць эксперты Цэнтра сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.