 |
Аднойчы Саша напісаў у маім блакноце такі белы верш-экспромт: “Белый лист, пророк немой, Я исповедуюсь тебе. Между земным и неземным Я повис в голубой петле, Так и не разгадав бесконечность миров». І на іншай старонцы: “Не стоять на месте, Постоянно расти — Значит, писать то, Что хорошо знаешь, Любишь, понимаешь…”
Так, усё жыццё ён маляваў тое, што добра ведаў, шчыра любіў і разумеў. Але не толькі. У сваім мастацтве заўсёды, з пачатку 1960-х, шукаў менавіта прытоенае, схаванае “паміж зямным і незямным”, каб разгадаць таямніцу бязмежнасці светаў.
Ён быццам бы ішоў па замініраваным полі жыцця — не з мінашукальнікам, але абвязаны гранатамі, каб выбух быў больш гучны. Ён гінуў, і адраджаўся, зноў гінуў і зноў адраджаўся.
Таму што заставаўся жывапіс, заставаліся габелены, мазаікі, якія жылі, падавалася б, ужо без яго, вызначаючы новыя напрамкі эстэтычнага ўспрымання свету для сучаснікаў і наступнікаў: ад “Цыркавога хлопчыка” і “Дзяўчыны са сланечнікам” да габелена “Чарнобыль” для ААН у Нью-Йорку і “Габелена ХХ стагоддзя”, ад “Маяка”, “Габеленшчыц” і “Гонару подзвігу” да грандыёзных мазаічных пано на праспектах і плошчах Мінска.
Колькі мог бы зрабіць народны мастак Аляксандр Кішчанка і колькі засталося нерэалізаваных яго задум, не ведае ніхто. Таму што ніхто, у тым ліку і ён сам, не ведаў, на чым спыніцца наступным разам позірк мастака і цудастваральніка.
Ён мог “адкласці” жывапіс, каб стварыць, скажам, габеленавы партрэт французскага прэзідэнта Франсуа Мітэрана і адразу падарыць гэты твор яму. І габелен ён адкладзе, каб з’ехаць на месяц на Дон — на сваю радзіму, і там, у Багучарах, давесці да ладу створаныя і аформленыя ім для сваіх дарагіх землякоў краязнаўчы музей і дзіцячую мастацкую школу. Альбо — проста з майстэрні, лёгка апранутым — вылеціць у Варонеж, каб у музеі імя Кальцова адкрыць сваю персанальную выстаўку жывапісу на пару з выстаўкай скульптуры Эрнста Неізвеснага.
І адкладзе ўсё, калі ў ягоную майстэрню “на чай” з данскім мёдам прыйдуць госці ці калегі, бо яму заўсёды патрэбны быў глядач і слухач ягоных казак і легенд, яго парадаксальных думак пра сэнс філасофіі Платона альбо Анаксагора, пра паэзію Лермантава, Хлебнікава і Ясеніна, канешне ж, пра сучасны стан беларускага мастацтва... А пад добры настрой мог экспромтам выдаць такую страфу (цытую па памяці): “Я держусь рукой рака// за космическую голубизну.// А ногой динозавра// упираюсь в Луну.// И сверху взираю на Землю, на тебя…”
* * *
У кастрычніку 1997 года, за месяц да сыходу мастака з жыцця, я ўзяў у Сашы чарговае інтэрв’ю — папрасіў яго расказаць “пра час і пра сябе”. Ён ужо дрэнна сябе адчуваў, але гэта не перашкодзіла яму адказаць на ўсе пытанні, якія я задаваў. 10 лістапада, пасля абеду, Саша патэлефанаваў мне ў рэдакцыю “Культуры” і папрасіў хутчэй прыехаць да яго дадому, ва Уручча, на вуліцу Гінтаўта. Сказаў, што ўначы ў яго з’явіліся свежыя “геніяльныя думкі”, якія можна выкарыстаць у маім кастрычніцкім інтэрв’ю. І наогул хацеў бы пагаварыць пра тое-сёе: усё ж як-ніяк мы былі землякамі і даўнімі сябрамі. Тады я быў вельмі заняты вёрсткай газеты і паабяцаў прыехаць да яго заўтра раніцай, гэта значыць — 11 лістапада. На тым і дамовіліся. Але тая сустрэча, на вялікі жаль, не адбылася. Здарылася непрадбачанае: на досвітку “хуткая дапамога” забрала Сашу ў бальніцу. І ў той жа дзень, 11 лістапада, ён пайшоў з жыцця…
Вось некаторыя фрагменты таго незавершанага інтэрв’ю, якое засталося ў маім архіве. Мяркую, некаторыя думкі мастака будуць цікавыя чытачам “Культуры”, асабліва ў кантэксце сённяшняй выстаўкі ягоных твораў.
— Справа крытыка і гледача, мабыць, не ў тым, каб пакутліва шукаць адказ на пытанне: што ж хацеў сказаць гэтым творца? — а ў тым, ці запаволіць чалавек свой крок ля карціны. А калі карціна новая, нязвыклая па вобразна-пластычных пошуках, “формульная”, не зразумелая гледачу?
— Безумоўна, усё нязвыклае выклікае неразуменне, а само неразуменне часам бывае ўласціва і невукам, і прафесіяналам. Калісьці нейкі цудоўны прафесіянал не зразумеў і не прыняў іншага. Вебер пра Сёмую сімфонію Бетховена казаў: “Экстравагантнасць гэтага генія дайшла цяпер да крайнасці: Бетховен цяпер цалкам саспеў для псіхушкі”.
— Вядома… Не прымалі Ван Гога, Мадзільяні, Малевіча, Фалька, Філонава... Леў Талстой лічыў Шэкспіра нікчэмным драматургам, а самога Талстога не любіў Тургенеў. Ды і твае творы, Саша, не заўсёды, мякка кажучы, прымалі “на ўра” і мастацтвазнаўцы, і калегі па пэндзлі. Прычыны тут розныя: ад шчырага неразумення тваіх, часцяком эстравагантных, пошукаў да простай чалавечай зайздрасці тых, хто іх разумеў… Дарэчы, ты знайшоў свой “метад” працы?
— Свой творчы напрамак я б назваў… “L-рэалізмам”, у якім галоўнае, асноўнае — формульнасць. Калі знойдзена формула рэчы, тэмы, вобраза — усё астатняе “сядае” само па сабе і ўсё знаходзіць сваё месца. І ў жывапісе, і ў габелене, і ў кераміцы, і ў мазаіцы я спрабую знайсці сваю ўласную пластычную сістэму, знакавую сістэму. Увогуле, новая “нотная” сістэма ў выяўленчым мастацтве была выпрацавана ў пачатку ХХ стагоддзя Мацісам, Малевічам, Кандзінскім, Паулем Клее, Рэнэ Магрытам, Хуанам Міро, Пітам Мандрыянам. Гэтая новая сістэма ёсць сутнасць панавання элементаў. Праўда, у прыхаваным выглядзе яна існавала і ў Мікеланджэла, і ў Леанарда да Вінчы, і ў візантыйцаў. У другой палове ХХ стагоддзя яна была прадоўжана авангардыстамі — ад Эндзі Уорхала і Джэксана Полака да Макса Эрнста і Эндру Уайета… Што да майго мастацтва, то ў яго няма, так бы мовіць, вызначанага, акрэсленага часу. Я спрабую заглядваць уніз, уверх, убок — гэта ўсё модульныя элементы прасторы, якія перадаюць мае думкі, мой свет, мае адчуванні, перажыванні, сумненні…
— А якую якасць у мастацтве лічыш найважнейшай?
— У мастацтве вельмі важны момант асацыятыўнасці. Скажам, звычайны партрэт амаль заўсёды бывае адназначны, але калі ў ягоных формах “прачытваецца” яшчэ адна постаць, яшчэ адзін характар, яшчэ адна метафара, калі ўзнікаюць нечаканыя асацыяцыі, — гэта робіць вобраз больш аб’ёмным і цікавым. Я заўсёды бываю задаволены, калі ўзнікае новая якасць рэчы незапланавана, знянацку, часта нечакана нават для мяне. Такім чынам я працаваў над натурнымі партрэтамі Алены Абразцовай, жонкі Ніны і сына Максіма, Людмілы Крамарэнка, Святланы Гарбуновай, Марыі Біешу, Яўгена Глебава, “Хлопчыка з пеўнем” і над шматлікімі партрэтамі, якія я называў толькі імёнамі…
— Чаго баішся больш за ўсё? Што для цябе самае страшнае?
— Самае страшнае — гэта турма паўсядзённай свядомасці. Той, хто спрабуе выйсці з яе, плаціць часам па дарагой цане. Але і ў жыцці, і ў творчасці мяне цікавіла, калі чалавек усё ж рабіў гэты крок. І мае шматлікія работы — пра гэта: пачынаючы ад карцін “Старшыня. 1943 год” і “Агонь бацькоў” і заканчваючы самымі апошнімі палотнамі — “Тая, што ідзе ад Бога”, “Гімн”, “Сляпы прарок”, “Маленькі фантазёр”, “Старая груша”. Толькі ў моманты прарыву, за якімі — рай ці апраметная, адкрываецца новы зрок... А баюся я больш за ўсё таго, што мой сын Максім можа аднойчы застацца без мяне…
— Што ты любіш у жыцці?
— Дзяцей. Іх смех, іхнія гульні. Люблю музыку дзіцячых чыстых і высокіх галасоў. Іх каласальную шчырасць.
— А ненавідзіш?
— Подласць, баязлівасць, адсутнасць сваёй пазіцыі.
— Табе здраджвалі?
— І неаднойчы. Мабыць, з-за маёй адрознай ад усіх жыццёвай і творчай пазіцыі. Урэшце, усё гэта, па вялікім рахунку, — марнасць, бег па замкнёным крузе: так было заўсёды ў прасторы мастацкай творчасці…
— Ты сціплы чалавек?
— Не бывае сціплых мастакоў. Яны могуць пакутаваць, сумнявацца. Самасцвярджэнне — у параўнанні. Ты ж сам пра сябе ўсё роўна ведаеш, колькі ты каштуеш, хто б што ні казаў…
— Якія “знакавыя” сустрэчы ты асабліва запомніў?
— Многа было такіх сустрэч. Напрыклад, з Юрыем Нікуліным і Віктарам Някрасавым, Міхаілам Шолахавым і Аленай Абразцовай, Марыяй Біешу і Сяргеем Параджанавым, Георгіем Якутовічам і Іванам Мікалайчуком… Хіба магчыма ўсіх пералічыць? Пра беларусаў не кажу: сярод іх маіх сяброў — процьма…
— І ўсё ж, калі сцісла: дзе вытокі твайго мастацтва?
— У дзяцінстве мяне амаль да раз’юшанасці, да шаленства даводзіла ідэя бязмежнасці, бясконцасці. У больш сталым узросце я раптам зразумеў, што прырода нас менавіта так і стварыла, што ўяўленне пра бязмежнасць нам не дадзена. У гэтым ёсць глыбокі сэнс…
— Што гэта значыць?
— Гэта як бы крышталізацыя структур, прарастанне карала, у які закладзены матэматычны закон, містычны пачатак прыроды. Калі б мы ведалі канчатковы адказ, былі б пазбаўлены свабоды выбару паміж Хаосам і Космасам. Мае непасрэдныя настаўнікі — выдатныя львоўскія педагогі. Але я лічу сябе вучнем і Пікаса, і Малевіча, і Кандзінскага, і Лежэ, і Мандрыяна… Аднак як мастак я працую на новым вітку гістарычнай спіралі, і таму мой жывапіс — толькі мой, без усялякіх там прататыпаў і аналагаў.
— Твае найбліжэйшыя планы?
— У маі будучага года (1998. — Б.К.) мне споўніцца шэсцьдзесят пяць. Вось і хачу паказаць на юбілейнай выстаўцы, што зрабіў за сорак гадоў творчага жыцця. Карацей кажучы, вось трошкі ачуняю — пачну адбіраць работы для экспазіцыі. Калі ўсё атрымаецца, хачу верыць — гэта будзе знакавая для мяне духоўна-мастацкая акцыя…
* * *
Тая выстаўка прайшла ў Палацы мастацтва ўжо без яе аўтара. І карысталася вялікім поспехам. З таго часу прайшло амаль дзесяць гадоў. І вось — зноў сын Зямлі і Космасу Аляксандр Кішчанка зрабіў нам цудоўны падарунак: бліскучы жывапіс, габелен і рукачынную графіку, якія не маюць “аналагаў і прататыпаў” у мастацтве. І за гэта Беларусь, яго другая радзіма, якая прывяла А.Кішчанку на сусветны мастацкі Алімп, можа ганарыцца сваім творцам, які зрабіў усё прызначанае яму Лёсам.
Ён, нібыта фармацэўт з зёлак, складаў з фарбаў тую адзіную колеравую гаму-панацэю, што заўжды будзе служыць паратункам для чалавечай душы. А што можа быць больш прыгожым за колер, які быццам сатканы з гарманічных музычных акордаў і ўплецены ў магутную візуальную партытуру палатна!
Ягоная Муза — гэта золата пялёсткаў сланечніка і блакіт нябёсаў, свяшчэнна-чысты беларускі арнамент і чароўныя рытмы Космасу.