Мемарыял "Масюкоўшчына"
Агароджа з калючага дроту, вартавыя вышкі, пражэктары. На тэрыторыі ваеннага гарадка ля вёскі Масюкоўшчына ўлетку 1941 года разгарнулася лясная частка Шталага-352 — лагера савецкіх ваеннапалонных, дзе памерлі ад голаду і хвароб, былі расстраляныя і закатаваныя звыш 80 тысяч чалавек. І гэтыя звесткі нельга лічыць канчатковымі: дагэтуль у раёне адкрываюць не вядомыя раней магілы. Тыдзень таму ўрачыста перапахавалі астанкі 144 воінаў, знойдзеныя 52-м асобным пошукавым спецыялізаваным батальёнам у 2020 годзе.
“Масюкоўшчына як сімвал усіх лагераў ваеннапалонных на акупаваных тэрыторыях, нароўні з Хатынню, Трасцянцом, Мінскім гета, уваходзіць у шэраг месцаў нацыянальнай памяці”, — упэўнены гісторык, член праўлення Рэспубліканскага саюза турыстычнай індустрыі Дзмітрый Марозаў.
Аднак далёка не ўсе ведаюць аб жахлівай гісторыі лагера. Так, у 2019 годзе выдавецтва “Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі” выпусціла кнігу “Масюкоўшчына. Трагедыя савецкіх ваеннапалонных” на беларускай, рускай і англійскай мовах, ілюстраваную сучаснымі і гістарычнымі фотаздымкамі, а таксама копіямі архіўных дакументаў. Яшчэ ў савецкія гады на лагерных могілках усталявалі помнік і запалілі Вечны агонь. Побач пабудаваны храм Уздзвіжання Крыжа Гасподняга, пры якім працуе невялічкі музей подзвігу савецкіх ваеннапалонных — вязняў Шталага-352.
Будынак былога лазарэта
Але ядро былога лагера, якое знаходзіцца воддаль ад манумента, праз чыгунку, застаецца па-за ўвагай. А гэта ж адзін з нямногіх такіх комплексаў, якія захаваліся на постсавецкай прасторы! Месцамі з-пад асфальту праступае выкладзеная вязнямі брукаванка. Да нашых дзён стаяць дом афіцэрскага складу, будынкі сталовай, лазні, майстэрняў і лазарэта. Гэтыя аб’екты, якія дыхаюць гісторыяй вайны, на жаль, не маюць ахоўнага статусу, некаторыя з іх паступова разбураюцца. У 2019 годзе знесена лагерная казарма, у якой на драўляных бэльках захаваліся надпісы, пакінутыя вязнямі. Ад пажараў пацярпеў былы лазарэт. Да таго ж на тэрыторыі няма ні мемарыяльнага знаку, ні інфармацыйных стэндаў. А гадоў шэсць таму землі ўвогуле хацелі адвесці пад жылую забудову. Добра, што задуму не ажыццявілі, і ў гэтым вялікая заслуга неабыякавых гараджан.
ЗБЕРАЖОМ МАСЮКОЎШЧЫНУ!
Грамадскіх актывістаў, гісторыкаў, прадстаўнікоў турыстычнага бізнесу аб’яднала жаданне зрабіць жахлівую гісторыю Шталага-352 больш вядомай для ўсіх, сфарміраваць паважлівае і адказнае стаўленне да аб’екта. Для гэтага надрукавалі брашуры, развесілі па тэрыторыі плакаты, зладзілі суботнікі і нават пачалі вадзіць экскурсіі. У лістападзе 2020 года кантрольны тэкст і тэхналагічную карту пешаходнай экскурсіі “Палонная праўда: гісторыя Штагала-352 у Масюкоўшчыне”, якія распрацавалі Дзмітрый Марозаў і Алена Мох, зацвердзіла Нацыянальнае агенцтва па турызме. Таксама аўтары прапанавалі дадаць тэрыторыю былога лагера ў афіцыйны маршрут агляднай экскурсіі па Мінску і прывозіць турыстычныя групы туды пасля знаёмства з “Мінск-Арэнай” — да спарткомплексу рукою дастаць. Дарэчы, за дзень, калі я завітаў у Масюкоўшчыну, Дзмітрый Марозаў правёў дзве экскурсіі: да месца памяці прыехалі спачатку студэнты Белдзяржуніверсітэта, а потым — удзельнікі Рэспубліканскага злёту пошукавых атрадаў (клубаў) “Мы — спадчыннікі Перамогі”.
Падчас экскурсіі па тэрыторыі лагера
Зараз актывісты хочуць усталяваць на тэрыторыі лагера інфармацыйныя шыльды, каб любы ахвотны мог даведацца аб гісторыі памятнага месца. Жаданне і сродкі ёсць. Адзінае, што хвалюе рупліцаў, ці не перашкодзіць справе марудны працэс узгаднення.
АЖЫЎШЫЯ ЎСПАМІНЫ
Цяпер паглыбіцца ў трагічную гісторыю Масюкоўшчыны падчас прагулкі па тэрыторыі былога лагера можна нават без экскурсавода. Да Дня ўсенароднай памяці ахвяр Вялікай Айчыннай вайны і генацыду беларускага народа пры падтрымцы Рэспубліканскага саюза турыстычнай індустрыі і фонду EVZ запушчаны аўдыягід “Палонная праўда: гісторыя Штагала-352 у Масюкоўшчыне” на трох мовах — беларускай, рускай і англійскай. Маршрут, разлічаны на 1 гадзіну 10 хвілін, пачынаецца на чыгуначнай станцыі, дзе разгружалі эшалоны з ваеннапалоннымі, і завяршаецца ля манумента на лагерных могілках і храма Уздзвіжання Крыжа Гасподняга. На шляху паміж гэтымі пунктамі карыстальнікі пройдуць праз месца былой галоўнай брамы, сталовую, пляц і карцар, лазарэт, аўтарамонтныя майстэрні, дом афіцэрскага складу і месца былой Усходняй брамы.
Аднавіць гістарычную карціну дапамогуць аповеды былых вязняў, сведчанні відавочцаў і вытрымкі з нямецкіх дакументаў, агучаныя прафесійнымі акцёрамі. Аўтары канцэпцыі і стваральнікі — студыя “Медиа-lab Глаголъ” — называюць гід падобным да аўдыяспектакля, і маюць рацыю. Яны ўдала камбінуюць словы, музыку і шумы, якія ствараюць у слухача ўяўленне пра выпрабаванні, што выпалі на долю палонных. Музычныя фрагменты і шумавыя эфекты не толькі выступаюць дадатковым афармленнем, але і “апісваюць” месца дзеі, нясуць вялікую эмацыйную нагрузку. Упэўнены, узрушаць слухачоў удала ўплеценыя ў аповед фрагменты асабістых успамінаў.
“Аднойчы я вырашыў памяняць шынель на тытунь. Гэта заўважыў камендант нашага барака, і я трапіў у карцар. У памяшканні стаяла доўгая лаўка, а на сцяне віселі два скураныя бізуны. Нямецкі афіцэр загадаў кату даць мне 25 удараў бізуном. Мяне распранулі дагала, загадалі легчы на лаўку. Я стаў супраціўляцца — кат зваліў мяне на падлогу ўдарам кулака і стаў збіваць бізуном. Скрываўленага, у непрытомнасці, двое палонных занеслі мяне ў барак і паклалі на нары. Два тыдні я не мог устаць”. Што лепш раскрые трагедыю ваеннапалонных, як не гэтыя балючыя радкі мемуараў?
Надзвычай каштоўныя ўспаміны Анатоля Перавядзенцава — удзельніка пошукавага атрада, які знайшоў нямала артэфактаў і дапамог высветліць імёны некаторых вязняў, — і архітэктара Аляксандра Старасценкі, які дапамагаў захаваць тэрыторыі былога лагера. Дадаўшы ў аўдыягісторыю гэтыя матэрыялы, стваральнікі аб’ядналі мінуўшчыну і сучаснасць.
МУЗЕЙ У СМАРТФОНЕ
Тэрыторыя былога лагера магла б стаць мемарыяльным комплексам, а захаваныя будынкі — музеем. Вядома, гэта патрабуе немалых рэсурсаў. І пакуль пытанне не вырашанае, актывісты задумалі стварыць віртуальны протамузей, у якім гісторыя Шталага-352 будзе раскрытая праз асабістыя гісторыі вязняў, артэфактаў, будынкаў. Асновай для яго паслужаць мемуары, архіўныя дакументы, апытанні сведак і іншыя матэрыялы.
“Каб выйсці за рамкі звыклага ўспрымання і знайсці новы спосаб адчуваць падзеі, што адбыліся 80 гадоў таму, мы выкарыстоўваем мультымедыйныя тэхналогіі і мастацтва”, — заяўляе каманда і абяцае напоўніць сайт розным тыпам кантэнту (аўдыязапісы, відэаролікі, выявы, тэкст) і нават дапоўніць мультыплікацыяй, каб максімальна даступна данесці складаны матэрыял шырокай аўдыторыі. Таксама музей стане адукацыйным медыя. На сайце размесцяць экскурсію з аўдыягідам, навелы, артыкулы і карысныя матэрыялы для педагогаў.
Дэталі праекта каманда пакуль не раскрывае (напэўна, каб не сурочыць), але мінулы вопыт сведчыць: гэты аўтарскі калектыў абавязкова зробіць якасны прадукт. Кажу гэта, аглядваючыся на пілотны праект “Кветкі для Сенькіна” — мультымедыйную навелу пра лёс палоннага фельчара Міхаіла Сенькіна, якая ўключае тэксты, фотаздымкі, аўдыязапісы і малюнкі. І гэта не проста прэзентацыя гістарычных матэрыялаў, а спроба эмацыйнага паглыблення гледача ў тэму праз асабістае. Што да стварэння музея і мемарыяльнага комплексу ў ядры былога шталага, цяпер, у Год гістарычнай памяці, варта нарэшце вырашыць гэтае пытанне.