Як адазвалася наша кіна-слова

№ 50 (1541) 11.12.2021 - 17.12.2021 г

Фільм “Героі не спазняюцца” — т/а “Летапіс” к/ст “Беларусьфільм” — быў зняты ў 1968 годзе, тады ж выпушчаны ў пракат. А ў 2020-м данеслася ад яго нечаканае рэха — ды не ледзь чутнае. І я неспадзявана дазнаўся —
Азі­ра­ючы­ся, уз­гад­ваю да ўнія падзеі, ана­лі­зую: які вы­чвар­ны лан­цуг сус­трэч і аб­ста­він!.. Але на­па­чат­ку не­абход­ная тлу­ма­ча­ль­ныя інфар­ма­цыя пра дзве жыц­цё­выя лі­ніі, якія праз кі­на­вы­па­дак сыш­лі­ся раз, а бо­льш як праз па­ўста­год­дзя су­джа­на ім бу­дзе пе­ра­сек­чы­ся — ды так не­спа­дзя­ва­на!

/i/content/pi/cult/881/18672/31.jpgМас­квіч Мі­кі­та Ху­баў на “Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ме” ў 1963-м су­мес­на з мас­кві­чом Андрэ­ем Кі­ры­ла­вым аб­ара­ня­лі дып­ло­мы кі­на­апе­ра­та­раў ва ВГИ­Ка, зды­ма­ючы “Трэ­цюю ра­ке­ту” па­вод­ле Ва­сі­ля Бы­ка­ва. Жор­сткая фа­бу­ла, пра­фе­сій­ны сцэ­на­рый, моц­ная рэ­жы­су­ра Ры­чар­да Вік­та­ра­ва — фран­та­ві­ка, як і аўтар сцэ­на­рыя, — дып­лом апе­ра­та­ры аб­ара­ні­лі бліс­ку­ча. “Слуп” іта­ль­янска­га не­арэ­аліз­му кі­на­рэ­жы­сёр Джу­зэ­пэ дэ Сан­ціс ухва­ліў кар­ці­ну сло­ва­мі: “Я гэ­та­му фі­ль­му ад­даў бы ўсе пры­зы ўсіх фес­ты­ва­ляў!” І сап­раў­ды: па­ста­но­вач­ныя эпі­зо­ды атак, бам­бё­жак і ба­ёў, па­во­дзі­ны пер­са­на­жаў вы­гля­да­лі ні­бы зня­ты­мі апе­ра­та­ра­мі-кі­нах­ра­ні­кё­ра­мі, удзе­ль­ні­ка­мі той вай­ны!.. Пра­ўда, адзін вы­со­кі во­ена­ча­ль­нік СССР “Трэ­цюю ра­ке­ту” не ўхва­ліў і ве­ль­мі рэ­зка вы­ка­заў­ся аб кі­на­тэ­атрах, дзе яе дэ­ман­стра­ва­лі. Але аб­ышло­ся.

Кі­ры­лаў ад­быў у Мас­кву, а Ху­баў на шэсць на­ступ­ных га­доў плён­най пра­цы за­тры­маў­ся ў Мін­ску. Сам па сва­іх сцэ­на­ры­ях і ў су­аўтар­стве зняў адзна­ча­ныя фес­ты­ва­ль­ны­мі ўзна­га­ро­да­мі да­ку­мен­та­ль­ныя кар­ці­ны “Што­дзён­насць са­лё­ных за­бо­яў”, “Брэс­цкая ша­ша”, “Шчы­рая раз­мо­ва”, “На ста­рых се­на­жа­цях”.

1.

На­пры­кан­цы 65-га нас не­хта звёў. У час за­стол­ля ў рэ­ста­ра­не “Бе­ла­русь” — та­ды на­суп­раць ста­ды­ёна — зблі­жа­лі­ся, да­во­дзі­лі пра ся­бе, кра­на­лі ў раз­мо­ве тое-сёе, а по­тым стаў я аб­ма­лёў­ваць цу­доў­ны го­рад, у якім вы­рас, — улю­бё­ную Га­род­ню. Мі­кі­та за­ці­ка­віў­ся, але за­ўва­жыў, што для фі­ль­ма аб го­ра­дзе па­трэб­на знай­сці сю­жэт, які б звя­заў апо­вед, не­йкую пад­свет­ку падзей. Я пра­па­на­ваў:

— Ёсць та­кая ідэя: га­рад­скі бю­джэт — “Га­ра­дзен­скі ка­шэль”.

Ху­баў з ці­ка­вас­цю гля­нуў і ска­заў сло­вы, які­мі га­на­ру­ся па сён­ня:

— Ва­ло­дзя, за ўвесь мой час тут вы адзі­ны ча­ла­век у Мін­ску, які ска­заў, што ў яго ёсць ідэя.

Ка­неш­не, не­ўза­ба­ве мы пе­ра­йшлі на “ты”.

Па на­шых су­мес­ных сцэ­на­ры­ях Ху­баў-рэ­жы­сёр адзін за дру­гім у дру­гой па­ло­ве 60-х зняў “Га­ра­дзен­скі ка­шэль”, “Свя­точ­ны аль­бом”, “На на­шай ву­лі­цы свя­та”, “Ха­тынь, 5 км” (су­мес­на з Але­сем Ад­амо­ві­чам і Іга­рам Ка­лоў­скім). Апош­нім стаў шы­ро­ка­экран­ны фі­льм “Ге­роі не спаз­ня­юцца”.

* * *

У за­яўцы і ў сцэ­на­рыі мы пад­крэс­лі­ва­лі, вы­раз­на на­ціс­ка­лі: ва­енна-па­тры­ятыч­ная тэ­ма, пі­яне­ры ча­ка­юць пры­быц­ця ў іх вёс­ку Дор­гунь ве­тэ­ра­наў мі­ну­лай вай­ны, якія ва­ява­лі тут! Ка­неш­не, гэ­та бы­лі хіт­ры­кі: мы ж з Ху­ба­вым ве­да­лі, што ні­якія ге­роі не з’явяц­ца, ніх­то не пры­едзе. Але да­вер­лі­выя пі­яне­ры сус­тра­ка­юць рэ­йса­выя аўто­бус за аўто­бу­сам, да­цям­на, ча­ка­юць… ве­раць. Дзе­так на пры­пы­нак пры­хо­дзіць усё менш… І то­ль­кі адзін, апош­ні хлоп­чык, вы­крык­ва­ючы: “Усё роў­на яны пры­едуць!” — да­ча­каў­ся: з ле­су вы­ры­ва­ецца ка­ло­на гроз­ных тан­каў, сён­няш­нія тан­кіс­ты, не збаў­ля­ючы хут­кас­ці моц­ных ра­ву­чых ма­шын, ві­та­юць хлоп­чы­ка!

Ча­му аб­ра­лі Дор­гунь — вёс­ку ў за­ход­нім ку­точ­ку Бе­ла­ру­сі, бліз мя­жы з Поль­шчай і Літ­вой?

* * *

А мой та­та Аляк­сандр Вік­та­ра­віч та­ды быў на па­са­дзе стар­шы­ні Са­поц­кін­ска­га гар­па­сял­ко­ва­га вы­кан­ка­ма — у яго­ную, як ён ка­заў, “па­ра­фію” з сям­нац­ца­ці вё­сак ува­хо­дзі­ла і Дор­гунь. Гэ­та ён арга­ні­за­ваў і пі­яне­раў з ва­жа­тай і ба­ра­ба­на­мі, і мар­шрут­ныя аўто­бу­сы ў па­трэб­ныя кі­не­ма­таг­ра­фіс­там ча­сы, і тан­кі, і раз­мяш­чэн­не на на­чле­гі зды­мач­най гру­пы рэ­жы­сё­ра Мі­кі­ты Гео­ргі­еві­ча Ху­ба­ва. А яго са­мо­га — сяб­ра і су­аўта­ра сы­на стар­шы­ні — па­ся­лі­лі ў до­ме стар­шы­ні вы­кан­ка­ма. Я пры­вёз гру­пу ту­ды ў пер­шы раз і ад’ехаў, та­му свед­кам на зблі­жэн­ні Ху­ба­ва з ма­ім ба­ць­кам не быў і на здым­кі з Мін­ска не пры­язджаў. Але не­ўза­ба­ве ў до­ме Арло­вых у Са­поц­кі­не Ху­ба­ва ўжо зва­лі па-хат­ня­му “Мі­кіт­кам”, а га­ла­ву ра­дзі­ны Ху­баў клі­каў па-свой­ску: “Вік­та­ра­віч”. Ён і па­зней сус­тра­каў­ся з ма­імі ба­ць­ка­мі ў Мін­ску, ка­лі яны за­язджа­лі да мя­не. Пры тэ­ле­фон­ных, пі­сь­мо­вых ці аса­біс­тых сус­трэ­чах са мной Мі­кі­та за­ўсё­ды пе­рад­аваў пры­ві­тан­не “Вік­та­ра­ві­чу”.

Па­сля фі­ль­ма “Ге­роі не спаз­ня­юцца” ў 1968-м Мі­кі­та з’ехаў у Мас­кву на­заў­сё­ды. Пра не­ча­ка­ную раз­вяз­ку, якая ад­бы­ла­ся ў лю­тым 2020-га, яму ўжо не да­знац­ца: ад­ышоў у ліс­та­па­дзе 2018-га.

* * *

А па­ра­ле­ль­на ў тыя ж га­ды, што і на­ша кі­на­суп­ра­цоў­ніц­тва з Ху­ба­вым, у той жа вёс­цы Дор­гунь за­вяз­ваў­ся і раз­ві­ваў­ся іншы ці­ка­вы сю­жэт, звя­за­ны з фі­ль­мам “Ге­роі не спаз­ня­юцца”, з яго ўдзе­ль­ні­кам-хлоп­чы­кам, з до­мам Арло­вых у Са­поц­кі­не і мной-мін­чу­ком. Сю­жэт той амаль дэ­тэк­тыў­на раз­вя­жац­ца ў су­вя­зі з на­шай да­ўняй стуж­кай ажно праз 52 га­ды…

Бо­жух­на, як мі­ль­га­цяць га­ды тыя!

2.

У лю­тым 2020-га ў мя­не ў Мін­ску раз­даў­ся зва­нок з Га­род­ні: усхва­ля­ва­ны жа­но­чы го­лас удак­лад­няў: ці я Ула­дзі­мір Арлоў, ці я рэ­жы­сёр, ці сын Аляк­сан­дра Вік­та­ра­ві­ча Арло­ва з Са­поц­кі­на, ці сап­раў­ды маю да­чы­нен­не да фі­ль­ма “Ге­роі не спаз­ня­юцца”, які ў 1968-м зды­маў­ся ў Дор­гу­ні?

Усё па­цвяр­джаю.

Та­ды жан­чы­на па тэ­ле­фо­не прад­стаў­ля­ецца: “Ядві­га Бя­лая, у дзя­воц­тве Кол­твін, — і вы­клад­вае: — Той стой­кі ўпар­ты хлоп­чык у ва­шым фі­ль­ме — яму там дзе­сяць год — мой ста­рэй­шы бра­цік Ві­ця Кол­твін… Праз шэсць год па­сля фі­ль­ма, у 74-м, яго не ста­ла, за­гі­нуў… Так ха­це­ла­ся б мне з ва­мі, Ула­дзі­мір Аляк­сан­дра­віч, сус­трэц­ца… Ма­ма да смер­ці не раз пра­сі­ла, на­ват за­гад­ва­ла мне: “Сын Аляк­сан­дра Вік­та­ра­ві­ча Арло­ва жы­ве ў Мін­ску, ён рэ­жы­сёр, знай­дзі яго і ад­дзяч за тую да­па­мо­гу, за тыя да­бро­ты, якія Вік­та­ра­віч зра­біў для на­шай ра­дзі­ны Кол­твін-Ці­цін­скіх, лі­та­ра­ль­на ра­та­ваў нас… Знай­дзі яго сы­на, рас­ка­жы пра гэ­та — ты ж свед­ка!..” Але я ўсё са­ро­ме­ла­ся. А вось ба­чу вас у тэ­ле­пе­ре­да­чах “Люб­лю і па­мя­таю” па БТ-3 — і ўрэш­це ра­шы­ла­ся…

Сус­трэ­лі­ся ў 2020-м на Дзя­ды на мо­гіл­ках у Са­поц­кі­не, дзе ля­жаць ба­ць­кі Ядві­гі, брат Ві­ця і не­па­да­лёк мае — та­та і ба­бу­ля.

Мес­ца пры­кмет­нае: дзве кап­лі­цы — архі­тэк­тур­ная каш­тоў­насць, “ахоў­ва­ецца дзяр­жа­вай”, — ро­да­выя скля­пы. Мо­гіл­кі інтэр­на­цы­яна­ль­ныя: бе­ла­ру­сы, рус­кія, па­ля­кі, яўрэі — усе по­бач, ад­но ля ад­на­го. Тут паны, шлях­та, ту­тэй­шыя, ксян­дзы, асед­лыя пры­езджыя, са­вец­кія слу­жа­чыя — за два з па­ло­вай ста­год­дзі, — тут і па­лег­лыя аб­арон­цы Са­поц­кі­на ў 1918-м, 1939-м, 1941-м.

Спаз­на­лі­ся з Ядві­гай Фё­да­раў­най, з яе му­жам Ма­дэ­ву­шам Бя­лым. І гіс­то­рыя ра­дзі­ны Кол­твін-Ці­цін­скіх раз­гар­ну­ла­ся на фо­не до­сыць сум­най хар­чо­вай сі­ту­ацыі ў СССР у га­ды, у якія жыў і я. Ве­даю тое не па ўспа­мі­нах і да­ку­мен­тах, а ўва­ча­від­кі.

Тое і свед­чу.

3.

Хар­чо­вая кра­ма ў Мін­ску на плош­чы Пе­ра­мо­гі змяш­ча­ла­ся ў до­ме, на да­ху яко­га здаў­на і па сён­ня кра­су­юцца лі­та­ры “ПОД­ВИГ НА­РО­ДА” — ця­пер там ган­длю­юць да­ра­гім адзен­нем.

Дык у 60-я ўнут­ры кра­мы на віт­ры­не ў ча­ты­рох пра­зрыс­тых плек­сіг­ла­са­вых ка­ро­бач­ках пра­па­на­ва­лі­ся крух­мал, со­да, соль і луш­ча­ны га­рох, па­ко­ла­ты па­ла­він­ка­мі. Ні­жэй, пад па­ўкруг­лым шклом, аха­ло­джва­лі­ся трох­літ­ро­выя сло­ікі з бя­ро­за­ві­кам. Усё.

А што мож­на бы­ло есці, чым на­сы­ціц­ца — тое “да­ва­лі”, “вы­кід­ва­лі ў про­даж”, “да­ста­ва­лі”, зда­бы­ва­лі “па бла­це”, атрым­лі­ва­лі зрэд­ку ў не­йкіх за­ка­зах ці па та­ло­нах-ку­по­нах — і чэр­гі, чэр­гі… За­тое да­па­ма­гаў СССР усім у све­це, хто то­ль­кі за­яўляў, што над­умаў “бу­да­ваць ка­му­нізм”: не­йкім “сла­ба­раз­ві­тым кра­інам”, ігра­ючы ро­лю сы­тых і за­мож­ных, ха­ця хлеб сам СССР за­ку­паў ужо за зо­ла­та ў Ка­на­дзе, ЗША.

Па­мя­таю гас­па­ды­ню па­ко­яў, дзе я сту­дэн­там ква­та­ра­ваў, — ма­ці трох дзе­так. Яна пры мне пра­гля­да­ла га­зе­ту і рап­там на­тык­ну­ла­ся, пра­чы­та­ла: “На­вад­нен­не ў Індыі…”

Да­лей бы­лі сло­вы, якія не пры­ду­ма­лі б на­ват на­шы вы­дат­ныя ка­ме­ды­ёгра­фы Ма­ка­ёнак ці Дзя­лен­дзік. Жан­чы­на за­дум­лі­ва вы­ра­ша­ла:

— “На­вад­нен­не ў Індыі…” На­вад­нен­не ў Індыі — трэ­ба ісці па га­рох, бо й га­ро­ху не бу­дзе!

Та­ды ж, у 1964-м, ідэ­ола­гі з уз­ды­хам па­лёг­кі па­кла­лі на па­лі­цу кі­на­шэ­дэўр — кар­ці­ну “Бе­ла­ру­сь­фі­ль­ма” па­вод­ле Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча “Хрыс­тос пры­зям­ліў­ся ў Га­род­ні”, дзе псеў­да-Хрыс­тос ра­біў “цуд”: ад­кры­ваў кас­це­ль­ныя амба­ры з зер­нем, тым уці­ха­мір­ва­ючы га­лод­ны бунт на­ро­да, за­да­ва­ль­ня­ючы хле­бам па­трэ­бы…

Так жыў СССР, так жы­ла Бе­ла­русь, так жы­лі ў Са­поц­кі­не, так жы­лі ў вёс­цы Дор­гунь. Так жы­ла ў той вёс­цы ра­дзі­на Кол­твін (па ба­ць­ку) і Ці­цін­скіх (па ма­ці).

* * * * *

Ма­ці Ле­анці­на Ста­ніс­ла­ваў­на, ба­ць­ка Фё­дар Сяр­ге­евіч, чац­вё­ра дзе­так: Юра 1957а го­да, Ві­ця 1958-га, Жан­на 1962-га і Ядві­га 1964-га. Рап­там у год на­ра­джэн­ня са­май ма­лод­шай ба­ць­ка па­мёр. Як да­лей жыць?! Ну так, ба­бу­ля — мат­чы­на ма­ці — пры­гля­дзіць за дзет­ка­мі, але ця­пер на шас­цёх ча­ла­век, на шэсць га­лод­ных ра­тоў — адзін пра­цаз­до­ль­ны: ма­ці Ле­анці­на.

У Дор­гу­ні — саў­гас, не­абсяж­ныя надзе­лы цук­ро­вых бу­ра­коў, якія не раз за ле­та трэ­ба пра­пол­ваць, по­тым збі­раць, ця­гаць ко­шы­ка­мі ў ку­чы, ды шмат і іншых прац у па­лях і на фер­мах… На­гад­ваю: 60-я га­ды, та­ды яшчэ ма­ла ме­ха­ні­за­цыі — усё руч­ка­мі, руч­ка­мі!

І тут на да­па­мо­гу на­паў­сі­ро­там пры­хо­дзіць мой та­та.

Ядві­га згад­вае:

— Я да­клад­на не ма­гу ўзга­даць, як так атры­ма­ла­ся, што ў ма­мы скла­лі­ся цёп­лыя ад­но­сі­ны з ва­шай сям’ёй. Я не ма­гу ска­заць, што яны сяб­ра­ва­лі не раз­лі ва­да. Я падзя­лю­ся тым, што са­ма па­мя­таю, з цеп­лы­нёй згад­ваю. Ад­но­сі­ны Арло­вы з на­мі пад­трым­лі­ва­лі, бы­лі не­раў­на­душ­ныя. Я дзяў­чын­кай час­та бы­ва­ла ў вас до­ма, доб­ра па­мя­таю двор, па­коі до­ма, цё­цю Лі­ду (гэ­та мая ма­ча­ха. — Аўтар) — яна мя­не час­та­ва­ла “смач­нят­ка­мі”, ва­шу ба­бу­лю: ка­лі мы раз­ам ля­жа­лі ў ба­ль­ні­цы, яна мне, дзі­цю, рас­каз­ва­ла каз­кі… І, ка­неш­не, па­мя­таю да­бра­дзея Аляк­сан­дра Вік­та­ра­ві­ча Арло­ва.

Што ж так зблі­зі­ла аб­езга­лоў­ле­ную га­рот­ную сям’ю ту­тэй­шых з вёс­кі Дор­гунь і пры­езджа­га са­вец­ка­га чы­ноў­ні­ка?

(За­кан­чэн­не бу­дзе)

Ула­дзі­мір АРЛОЎ, кі­на­рэ­жы­сёр