За­гі­нуў­шыя ў со­рак пер­шым...

Аркадзь Аста­по­віч

Ён пра­жыў ка­рот­кае, скла­да­нае, але надзвы­чай інтэн­сіў­нае твор­чае жыц­цё, па­кі­нуў­шы ве­лі­зар­ную гра­фіч­ную спад­чы­ну. Але амаль 20 га­доў, з 1940-га — і да 1960-га го­да ма­ла хто чуў пра гэ­та­га гра­фі­ка, бо прак­тыч­на ні­чо­га ў СМІ, звя­за­на­га з яго­ным імем, не з’яўля­ла­ся. І то­ль­кі дзя­ку­ючы аса­біс­тай іні­цы­яты­ве Але­ны Ала­да­вай ды яе мас­коў­скіх сяб­роў у Дзяр­жаў­ным мас­тац­кім му­зеі БССР ад­бы­ла­ся пер­шая вы­ста­ва тво­раў па­ўза­бы­та­га мас­та­ка Арка­дзя Аста­по­ві­ча. А по­тым з’яві­лі­ся і іншыя яго вы­ста­вы з ка­та­ло­гам, арты­ку­лы ў ча­со­пі­сах і га­зе­тах, юбі­лей­ныя па­штоў­кі з яго парт­рэ­та­мі і г.д. Ко­рат­ка ка­жу­чы, сён­ня яго імя тры­ва­ла ўпі­са­ла­ся за­ла­ты­мі лі­та­ра­мі ў гіс­то­рыю на­ша­га на­цы­яна­ль­на­га мас­тац­тва.

Так зда­ры­ла­ся, што мас­так, які на­ра­дзіў­ся ў Мін­ску, па­йшоў ад­сюль і на сваю па­гі­бель. Сы­хо­дзіў ён з го­ра­да ў пер­шыя дні Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны. За па­ру дзён да ўва­хо­джан­ня не­мцаў у Мінск 45-га­до­вы стар­шы лей­тэ­нант за­па­су Аста­по­віч па­кі­нуў жон­ку і двух сы­ноў у ся­м’і свай­го бы­ло­га вуч­ня ў вёс­цы Ка­ра­лёў Стан і пра­йшоў пеш­кі не­ка­ль­кі дзя­сят­каў кі­ла­мет­раў на ўсход, каб на­рэш­це ў па­чат­ку лі­пе­ня злу­чыц­ца з аца­ле­лы­мі час­ця­мі аб­яскроў­ле­най Чыр­во­най Арміі. Але то­ль­кі па­ру ме­ся­цаў па­спеў пра­ва­яваць у 111-м са­пёр­ным ба­та­ль­ёне 6-й страл­ко­вай ды­ві­зіі 13-й арміі Рэ­зер­во­ва­га фрон­та пер­ша­га фар­мі­ра­ван­ня (ство­ра­ны 30 лі­пе­ня 1941 г.). Без­умоў­на, Аста­по­віч у жніў­ні-ве­рас­ні 41-га мог удзе­ль­ні­чаць у ба­ях і ў ра­ёне бе­ла­рус­кіх го­ра­доў Доў­ска, Чэ­ры­ка­ва і Кры­ча­ва, і ў лік­ві­да­цыі плац­дар­ма час­цей 4-й арміі вер­мах­та на ўсход­нім бе­ра­зе Дзяс­ны. А по­тым зма­гац­ца і з Ель­нін­скай гру­поў­кай во­ра­га, пры­кры­ва­ючы арлоў­ска-ту­льс­кі кі­ру­нак, каб не даць не­мцам пра­су­нуц­ца на Мас­кву з по­ўдня. Але да­клад­ныя дэ­та­лі ўдзе­лу мас­та­ка ў лет­не-во­се­ньс­кіх ба­ях, зра­зу­ме­ла, нам не­вя­до­мы.

23 ве­рас­ня 1941 го­да ён за­гі­нуў смер­цю храб­рых, па свед­ках сяс­тры Зі­на­іды, у кро­вап­ра­літ­най біт­ве ля вёс­кі Ру­ха­ва-Бу­ды пад го­ра­дам Арлом. Факт не­аспрэч­ны: Зі­на­іда Анто­наў­на атры­ма­ла па­ха­ва­ль­ную за под­пі­са­мі ка­ман­дзі­ра ба­та­ль­ёна, ва­енна­га ка­мі­са­ра Ша­лу­дзь­ко і на­ча­ль­ні­ка шта­ба Шу­ля­коў­ска­га. Да сён­няш­ня­га дня так і не вя­до­мае мес­ца па­ха­ван­ня Аста­по­ві­ча. Што зу­сім не дзіў­на: 41-ы тра­гіч­ны для нас “чор­ны” год — год со­цень ты­сяч не­зва­рот­ных страт сал­дат і афі­цэ­раў Чыр­во­най Арміі. Шчы­ра ка­жу­чы, я на­ват вёс­ку пад на­звай Ру­ха­ва-Бу­ды так і не знай­шоў на кар­це ся­род 1845 су­час­ных вё­сак Арлоў­скай воб­лас­ці. Маг­чы­ма, яна, гэ­тая вё­сач­ка, знік­ла ў час вай­ны? Ці існуе пад іншай на­звай?

...Па­чат­ко­вую ад­ука­цыю Аркадзь атры­маў у Гро­дзен­скай муж­чын­скай гім­на­зіі, дзе лі­чыў­ся “пер­шым вуч­нем”, скон­чыў­шы яе ў 1914 го­дзе з за­ла­тым мед­алём. За­ха­ваў­ся ці­ка­вы аль­бом ма­люн­каў алоў­кам, які ён вёў у гэ­тай гім­на­зіі. Па­сля смер­ці та­ты сям’я пе­ра­еха­ла да сва­якоў у Пет­раг­рад, і Аркадзь стаў сту­дэн­там По­лі­тэх­ніч­на­га інсты­ту­та, дзе ён за­ха­піў­ся ма­тэ­ма­ты­кай. Ад­на­ча­со­ва па­чаў за­ймац­ца ў Ры­са­ва­ль­най шко­ле Та­ва­рыс­тва за­ахвоч­ван­ня мас­тац­тваў, ды­рэк­та­рам якой быў ко­ліш­ні пед­агог Ша­га­ла — Мі­ка­лай Рэ­рых. А не­пас­рэд­ным на­стаў­ні­кам у ма­ла­до­га бе­ла­ру­са быў Іван Бі­лі­бін — вы­дат­ны ілюс­тра­тар і сцэ­ног­раф. Як успа­мі­на­ла Зі­на­іда Анто­наў­на, ма­ючы на ўва­зе “пет­раг­рад­скі пе­ры­яд” жыц­ця, “...гэ­та быў свет­лы час, ка­лі мы бы­лі ма­ла­дыя, по­ўныя надзей і энер­гіі... Брат быў ве­ль­мі эру­дзі­ра­ва­ным ча­ла­ве­кам і ў га­лі­не вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, і ў га­лі­не му­зы­кі, лі­та­ра­ту­ры, па­эзіі. З ім бы­ло ці­ка­ва, ста­сун­кі з ім уз­ба­га­ча­лі...”

Але доў­га за­ймац­ца Аста­по­ві­чу ў шко­ле не да­вя­ло­ся. Праз па­ўта­ра го­да ён быў ма­бі­лі­за­ва­ны ў армію — у са­пёр­ны ба­та­ль­ён. А тут грым­ну­ла рэ­ва­лю­цыя, і Аста­по­віч пе­ра­йшоў на бок ба­ль­ша­ві­коў, апы­нуў­шы­ся ў чыр­во­на­армей­скім па­лку ў Хар­ка­ве. Так атры­ма­ла­ся, што ў час во­інскай па­він­нас­ці ма­ла­ды ва­енны інжы­нер змог у гэ­тым го­ра­дзе, та­га­час­най ста­лі­цы Укра­іны, за­ймац­ца і ў мас­тац­кай сту­дыі. Во­сен­ню 1922-га Аста­по­віч дэ­ма­бі­лі­за­ваў­ся. І — на­прас­цяк на ра­дзі­му ба­ць­кі, у вёс­ку На­ва­сёл­кі Мін­скай гу­бер­ні. Гэ­та вё­сач­ка і ста­ла для яго да кан­ца 1920-х “хра­мам і май­стэр­няй” і мес­цам, дзе, акра­мя твор­час­ці, ён у мясц­овай ся­мі­га­до­вай пра­цоў­най шко­ле вы­кла­даў ма­ля­ван­не, чар­чэн­не і ма­тэ­ма­ты­ку. Тут жа, у На­ва­сёл­ках, бя­рэ шлюб са сва­ёй стры­ечнай сяс­трой — да­чкой мясц­ова­га свя­та­ра і вяс­ко­вай на­стаў­ні­цай Ні­най Яку­бо­віч (па­мер­ла ў 1963-м). Вы­ні­кам ка­хан­ня ста­лі сы­ны Арсен і Ва­лян­цін, якія, на жаль, так­са­ма не да­жы­лі да сён­няш­ня­га дня.

“На­ва­сёл­каў­скі пе­ры­яд” жыц­ця Аста­по­ві­ча мож­на па пра­ве лі­чыць най­леп­шым у яго­най твор­час­ці, бо ме­на­ві­та та­ды ён стаў тым пей­за­жыс­там-на­ва­та­рам, што на­заў­сё­ды па­ві­нен увай­сці ў пер­шую пя­цёр­ку, а мо і ў трой­ку, леп­шых да­ва­енных гра­фі­каў Бе­ла­ру­сі. Так, у На­ва­сёл­ках у твор­час­ці май­стра з’яў­ля­ецца зна­ка­мі­тая Аста­по­ві­ча­ва чор­ная аква­рэль-туш, якую твор­ца тон­ка спа­лу­чае з жы­ва­піс­най штры­хоў­кай туш­шу, экс­прэ­сіў­на і шы­ро­ка па­кла­дзе­най на аква­рэ­ль­ны пад­ма­лё­вак. “Мой жыц­цё­вы шлях кан­чат­ко­ва вы­зна­чыў­ся, і да­лей­шыя зме­ны ў ім мо­гуць ад­быц­ца то­ль­кі пад уплы­вам сты­хій­ных сіл...”, — пі­ша ён да сяс­тры Зоі 9 ве­рас­ня 1924 го­да. ”Сты­хій­ныя сі­лы” з’явяц­ца трош­кі па­зней, ка­лі ён пе­ра­едзе ў Мінск...

Сло­вам, вёс­ка На­ва­сёл­кі ста­ла для мас­та­ка сво­еа­саб­лі­вы­мі “ку­па­лаў­скі­мі Ляў­ка­мі”. Пры­ро­да на­ва­ко­ль­ных мясц­ін вы­йшла на пер­шы план яго­най твор­час­ці. Рэ­дкая не­пас­рэд­насць і лі­рыч­насць, пра­ста­та, ды не пра­ста­ка­ва­тасць, вы­яўлен­чай мо­вы ро­бяц­ца ха­рак­тэр­ны­мі ры­са­мі яго ра­бот. І ў гэ­тай га­лі­не яму ня­ма роў­ных. У сва­іх леп­шых тво­рах мас­так пе­рад­ае не­паў­тор­ны на­строй род­най зям­лі, пры­га­жосць звы­чай­най хат­кі з ты­по­вай для Бе­ла­ру­сі клад­кай бяр­вен­няў, сі­лу­эт пу­ні, на­па­ло­ву пры­сы­па­най мяк­кім сне­гам, бу­дын­кі ў ата­чэн­ні ма­ляў­ні­чых дрэў, два­ры ля пры­гу­мен­ня ў трош­кі па­цям­не­лым сне­зе..

Але ча­сам яго кра­яві­ды на­бы­ва­юць ха­рак­тар жан­ра­вых кар­ці­нак, дзе ад­люс­тра­ва­ны лю­дзі ў гар­ма­ніч­ным сін­тэ­зе з пры­ро­дай. На­прык­лад, у арку­шы “З дро­ва­мі” па за­сне­жа­най вяс­ко­вай ву­лі­цы за­прэ­жа­ныя ко­ні па­во­ль­на цяг­нуць бяр­вен­не. На пер­шым пла­не — дзе­ці, якія ідуць у шко­лу. А ў глы­бі­ні — цём­ныя сі­лу­эты хат з бе­лы­мі да­ха­мі, студ­ні з жу­раў­ля­мі, дрэ­вы пад снеж­ны­мі шап­ка­мі. Цуд! Не дзіў­на, што гле­да­чы цёп­ла пры­ма­лі тво­ры мас­та­ка на ўсіх пя­ці Усе­бе­ла­рус­кіх мас­тац­кіх вы­ста­вах тых ча­соў.

У 1929-м Аста­по­віч па­кі­дае На­ва­сёл­кі і да па­чат­ку Вя­лі­кай Айчын­най за­ста­ецца ў Мін­ску, зрэд­ку вы­язджа­ючы за ме­жы Бе­ла­ру­сі. Па­ся­ля­ецца ў до­ме № 97 на ра­гу ву­ліц Ма­га­зін­ная (ця­пер — ву­лі­ца Кі­ра­ва) і Ка­ло­мен­ская (сён­ня — ву­лі­ца Свяр­дло­ва). Пер­спек­ты­вы ста­ліч­на­га жыц­ця, якія яму зда­ва­лі­ся да пры­езду ў Мінск ра­дас­ны­мі і свет­лы­мі, па­сту­по­ва сы­хо­дзі­лі на ніш­то. І гэ­та бы­ло зра­зу­ме­ла. Ужо ішлі пра­цэ­сы су­праць “на­цдэ­маў­шчы­ны”. Ды­рэк­тар Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га му­зея Вац­лаў Лас­тоў­скі, які пер­шым вы­со­ка аца­ніў твор­часць Аста­по­ві­ча, быў арыш­та­ва­ны і сас­ла­ны. А што бы­ло ра­біць у гэ­тых умо­вах мас­та­ку-пей­за­жыс­ту з яго асаб­лі­ва лі­рыч­ным та­лен­там? Трэ­ба бы­ло аль­бо шу­каць іншую пра­цу, на­прык­лад, цал­кам пе­ра­йсці на ці­хую пед­ага­гіч­ную дзей­насць, аль­бо па­чы­наць упіс­вац­ца ў но­выя ўмо­вы, як гэ­та зра­бі­лі бо­ль­шасць бе­ла­рус­кіх мас­та­коў. Трэ­ця­га шля­ху ў Аста­по­ві­ча не бы­ло, ка­лі не лі­чыць та­го, які пры­вёў да гі­бе­лі не­ка­то­рых яго ка­лег, у тым лі­ку ўні­ка­ль­на­га ві­цеб­ска­га гра­фі­ка Яфі­ма Мі­ні­на.

Так ці інакш, Аркадзь Анто­на­віч пры­няў са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ныя зме­ны ў кра­іне і, ад­па­вед­на, пе­ра­асэн­са­ваў і сваё мас­тац­тва. Каб пра­кар­міц­ца, да­во­дзі­ла­ся за­ймац­ца за­каз­ной хал­ту­рай кштал­ту пла­кат­ных кам­па­зі­цый пра апра­цоў­ку кал­гас­на­га лё­ну ці па­ра­шут­на­га дэ­сан­ты­ра­ван­ня. Урэш­це, па­тра­ба­ва­ль­ны мас­так і сам гэ­та раз­умеў. У ліс­це да сяс­тры ад 9 кас­трыч­ні­ка 1932 го­да ён пі­ша: “…На вы­стаў­ку ўзя­лі пяць ма­люн­каў, ха­ця, па-мой­му, яны, без­умоў­на, сла­быя... Трош­кі зра­бі­ла­ся сум­на. У мя­не кож­ная ня­ўда­ча спа­ра­джае яшчэ бо­ль­шае жа­дан­не пе­ра­мо­гі. Яшчэ га­доў ча­тыр­нац­цаць у ма­ім рас­па­ра­джэн­ні… Яшчэ па­ва­юем...”

Але “па­ва­яваць” на по­ўную моц яму не да­вя­ло­ся: “са­цы­яліс­тыч­ная рэ­ча­існасць” па­тра­ба­ва­ла ад мас­та­коў не “сляз­лі­вай лі­ры­кі”, не пей­за­жаў на­строю, не па­эзіі зям­лі, а — зу­сім інша­га. Ка­неш­не, Аста­по­віч не мог не ства­раць тое, што чыс­та і шчы­ра лю­біў, без ча­го про­ста жыць не мог — у асноў­ным, пей­за­жы Мін­ска і яго ма­ляў­ні­чае на­ва­кол­ле, якія ён ра­біў то­ль­кі “для ся­бе” і для бліз­кіх сяб­роў. Так бы мо­віць, ні­чо­га “за­ба­ро­не­на­га”. Тым не менш, у 1938 го­дзе Аркадзь Анто­на­віч не­ча­кан­на быў арыш­та­ва­ны орга­на­мі НКУС і на­кі­ра­ва­ны ў ма­гі­лёў­скую тур­му. За­раз цяж­ка ска­заць — ці праз па­клёп “сяб­роў” і ка­лег па пэн­дзлю (та­кое час­та бы­ва­ла ў тыя га­ды), ці яшчэ з не­йкай пры­чы­ны. Што бы­ло б да­лей — вя­до­ма. Але Аста­по­ві­чу ве­ль­мі па­шан­ца­ва­ла: па­сля ча­ты­рох­ме­сяч­най ад­сід­кі ён быў вы­зва­ле­ны. Якраз у гэ­ты час Мі­ка­лая Яжо­ва, “ста­лін­ска­га на­рка­ма” і ка­та, які сам апы­нуў­ся ў ску­ры “во­ра­га на­ро­да”, змя­ніў “мяк­кі” Лаў­рэн­цій Бе­рыя, што вы­пус­ціў час­тку бяз­він­на асу­джа­ных з тур­маў і ГУ­ЛА­Га.

Ну а по­тым вай­на. За­ха­ваў­ся апош­ні ліст мас­та­ка з фрон­та, які ён да­слаў сва­ёй сяс­тры Зі­не, ейна­му му­жу Іва­ну Ба­ча­ро­ву і пля­мен­ні­цы Ні­не. Ха­чу пры­вес­ці яго цал­кам.

“12 лі­пе­ня 1941 г. Да­ра­гія Зі­нач­ка, Іван Аляк­сан­дра­віч і Ні­нач­ка! На­пі­саў два ліс­ты, але не ве­даю, ці атры­ма­лі вы іх. Я ўжо ў час­ці, хут­ка бу­ду ве­даць свой ад­рас, та­ды на­пі­шу. А ця­бе, Зі­нач­ка, пра­шу та­ды не­адклад­на па­ве­да­міць, ці ёсць якія звес­ткі ад Ні­ны, якую я з хво­рым Се­нем і Ва­лем па­кі­нуў у в. Ка­ра­лёў Стан (кал­гас Ле­ні­на) ля стан­цыі Ка­ло­дзіш­чы, за 15 км ад Мін­ска, у сям’і Фі­лі­по­ві­ча. Хо­чац­ца спа­дзя­вац­ца, што яны як-не­будзь ад­туль вы­бра­лі­ся, та­ды яна вам на­пі­ша. Сла­бая ў мя­не надзея ўба­чыць іх зноў ці хоць бы да­ве­дац­ца, што яны жы­выя. Але хо­чац­ца спа­дзя­вац­ца на гэ­та. Я зда­ро­вы. Но­гі, якія кры­ху пад­біў пад­час пе­ра­хо­ду, пра­хо­дзяць. Ця­пер га­лоў­нае пы­тан­не для мя­не — гэ­та лёс Ні­ны і дзя­цей. Каб ве­даў, што з імі, ці ўсё доб­ра, бо­льш бы я ні­чо­га не ха­цеў. Ца­лую вас усіх. Ваш Аркадзь”.

Леў Юдзін

Ма­лод­шы ка­ле­га Аста­по­ві­ча — ві­цяб­ча­нін Леў Юдзін на­ра­дзіў­ся ў го­ра­дзе на Дзві­не ў 1903 го­дзе ў ся­м’і Аляк­сан­дра Гаў­ры­ла­ві­ча Юдзі­на — аген­та ві­цеб­ска­га Та­ва­рыс­тва со­ле­за­вод­чы­каў. Быў стры­ечным бра­там зна­ка­мі­тай Ма­рыі Ве­ні­ямі­наў­ны Юдзі­най — вы­дат­най пі­яніс­ткі, пед­аго­га і пі­сь­мен­ні­цы. Яшчэ шко­ль­ні­кам Лё­ва па­чаў на­вед­ваць май­стэр­ню Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча ў Ві­цеб­скім вы­шэй­шым мас­тац­кім ву­чы­ліш­чы, по­тым працягнуў ву­чо­бу ў свай­го на­стаў­ні­ка ў Ві­цеб­скім мас­тац­ка-пра­ктыч­ным інсты­ту­це. У гэ­ты час ён быў чле­нам аб’яднан­ня УНО­ВИС (“Утвер­ди­те­ли но­во­го ис­кус­ства”). Не бу­ду ўда­вац­ца ў ана­ліз гэ­та­га аб’яднан­ня, бо пра яго “К” шмат пі­са­ла.

Вы­стаў­кі УНО­ВИ­Са ад­бы­лі­ся ў Ві­цеб­ску ў 1921 і 1922 га­дах, а так­са­ма ў клу­бе імя Се­за­на пры мас­коў­скім ВХУ­ТЕ­МА­Се. 14 — 20 мая 1922-га пра­йшла апош­няя вы­стаў­ка тво­раў чле­наў гэ­та­га аб’яднан­ня, і на гэ­тым гіс­то­рыя ві­цеб­ска­га аван­гар­да скон­чы­ла­ся. Хут­ка амаль усе мас­та­кі-на­ва­та­ры па­кі­ну­лі Ві­цебск. Леў Юдзін раз­ам з К.Ма­ле­ві­чам, В.Ерма­ла­евай, М.Су­еці­ным і І.Чаш­ні­кам пе­ра­ехаў у Пет­ра­град. Трош­кі пра­ву­чыў­ся ва ВХУ­ТЕ­ИНе, ён по­тым, у 1923 го­дзе, стаў су­пра­цоў­ні­кам ГИН­ХУ­Ка (Дзяр­жаў­ны інсты­тут мас­тац­кай ку­ль­ту­ры), які да 1926-га ўзна­ча­ль­ваў Ма­ле­віч. З’яўля­ючы­ся асіс­тэн­там апош­ня­га, Юдзін да­па­ма­гаў яму пра­ктыч­на ва ўсіх па­чы­нан­нях: у рос­пі­се фар­фо­ру, ства­рэн­ні архі­тэк­тур­ных і гіп­са­вых ма­дэ­лей, на­ву­ко­вых да­сле­да­ван­нях і г. д.

На па­чат­ку 1930-х Леў Аляк­сан­дра­віч ува­хо­дзіў у так зва­ную “Гру­пу жы­ва­піс­на-плас­тыч­на­га рэ­аліз­му”. А не­ўза­ба­ве ў су­вя­зі з арыш­там В.Ерма­ла­евай і У.Стэр­лі­га­ва гру­па рас­па­ла­ся. Ад­нак свай­го пер­ша­га на­стаў­ні­ка — Ма­ле­ві­ча — Юдзін па­ва­жаў са­ма­адда­на, ха­ця аўтар “Чор­на­га квад­ра­та” не­адной­чы спра­ба­ваў, пра­ўда, без асаб­лі­ва­га по­спе­ху, пе­ра­адо­лець сты­хій­нае імкнен­не свай­го вуч­ня да на­ту­ры, да “ві­зу­аль­най рэ­аль­нас­ці”. І пад­ста­вы ў Ма­ле­ві­ча на тое бы­лі: яшчэ ў Ві­цеб­ску Юдзін быў за­ўзя­тым па­сля­доў­ні­кам суп­рэ­ма­тыз­му, а тут, на­пры­кан­цы 1920-х, па­чаў сум­ня­вац­ца ў ісці­не гэ­та­га на­прам­ку. Так зда­ры­ла­ся, што да гэ­та­га ча­су рус­кае аван­гар­днае мас­тац­тва, бы “лю­бов­ная лод­ка”, раз­бі­ла­ся аб по­быт — аб жыц­цё гра­мад­ства, уваг­на­на­га ў бяз­дон­не той ідэ­ало­гіі, што па­ра­дзі­ла не­цяр­пі­масць да эстэ­тыч­ных уто­пій і ад­ва­гі на­ва­та­раў но­ва­га мас­тац­тва.

Леў Юдзін, як і мно­гія яго ад­на­дум­цы, улі­лі­ся ў но­вы на­кі­ру­нак “рэ­аль­ных фак­таў ча­су”, ка­лі яшчэ не чыс­та­га “сац­рэ­аліз­му”, дык бліз­ка­га да яго. Па сва­ёй на­ту­ры Юдзін, у ад­роз­нен­не ад на­стаў­ні­каў, быў не та­кі ра­цы­яна­ліс­тыч­ны, як вя­лі­кія ства­ра­ль­ні­кі мас­тац­кіх уто­пій. Ён за­ўсё­ды за­ста­ваў­ся шчы­рым і кры­ху на­іўным ле­ту­цен­ні­кам, не­вы­чэр­пна вы­на­ход­лі­вым у сва­іх ма­ляў­ні­чых уяў­лен­нях, што па­тра­ба­ва­лі ўсё ж кан­крэт­нас­ці і яснас­ці, асаб­лі­ва — у афар­млен­ні дзі­ця­чых кні­жак. Для Юдзі­на но­вае жыц­цё зда­ва­ла­ся доб­рым і свет­лым, пра­сяк­ну­тым све­жы­мі фар­ба­мі і аса­біс­тай твор­чай энер­гі­яй, якая, на яго по­гляд, маг­ла аб’яднаць усё, што бы­ло і ёсць у све­це, пе­ра­кро­іць і пе­ра­ра­біць яго па чар­ця­жах і ма­дэ­лях во­ль­най ра­ман­тыч­най фан­та­зіі.

І тут во­пыт Ма­ле­ві­ча ста­на­віў­ся для Юдзі­на як бы про­йдзе­най ста­ды­яй ка­лі­сь­ці ўда­ла­га экс­пе­ры­мен­ту, які ў но­вых умо­вах ака­заў­ся не­пат­рэб­ным. І не дзі­ва, што тыя, з ка­го яшчэ не вы­йшаў “дух” экс­пе­ры­мен­та­тар­ства і “ле­віз­ны”, у 1930-я га­ды бы­лі зніш­ча­ны ма­ло­хам ста­лін­скіх рэ­прэ­сій. Гэ­тая гор­кая ча­ша аб­мі­ну­ла, на шчас­це, Льва Юдзі­на. Ён аца­леў. Як бы ўці­ха­мі­рыў­ся. Урэш­це, усё сваё жыц­цё ён па­збя­гаў уся­ля­кай па­лі­ты­кі. Так ці інакш, ён цал­кам пе­ра­йшоў на стан­ко­вую гра­фі­ку, кніж­на-ча­со­піс­нае афар­млен­не і “па­пя­ро­вую ску­льп­ту­ру”, у якіх мас­так да­сяг­нуў вы­шэй­ша­га май­стэр­ства. Пра­ктыч­на ўсе 1930-я га­ды пра­пра­ца­ваў у дзі­ця­чым ад­дзя­лен­ні Дзяр­жаў­на­га вы­да­вец­тва, што дру­ка­ва­ла цу­доў­ныя дзі­ця­чыя ча­со­пі­сы “Чиж” і “Ёж”. Яго і тут не кра­ну­лі, ха­ця не­ка­то­рыя чле­ны рэ­дка­ле­гіі бы­лі рэ­прэ­сі­ра­ва­ны як “во­ра­гі на­ро­да”.

Ме­на­ві­та ў гэ­ты пе­ры­яд Юдзін здру­жыў­ся з та­кі­мі цу­доў­ны­мі мас­та­ка­мі та­го ча­су, як Па­вел Кан­дра­ць­еў, Эду­ард Кры­мер і Тэ­адор Пеў­знер. За два га­ды да вай­ны Юдзін пры­ду­маў дзве кні­гі, пры­све­ча­ныя свя­точ­ным сус­трэ­чам гэ­тых са­мых бліз­кіх яго ад­на­дум­цаў. Спра­ва ў тым, што гэ­тая не­раз­луч­ная чац­вёр­ка здзяй­сня­ла доў­гія пад­арож­жы па На­ўга­род­скай, Ле­нін­град­скай аб­лас­цях, па­ўднё­вай Бе­ла­ру­сі і Укра­іне. Успа­мі­ны Юдзі­на якраз і ад­люс­тра­ва­ны ў гэ­тых кні­гах пад на­зва­мі “Охти­нь­ки” и “Бя­гу­чыя спра­вы”. Гэ­та пад­ра­бяз­ныя апі­сан­ні по­бы­ту, алоў­ка­выя і аква­рэ­ль­ныя на­кі­ды, ка­ры­ка­ту­ры, шар­жы і бег­лыя под­пі­сы да іх. Ёсць і вод­га­ла­сы га­ра­чых дыс­ку­сій ды спрэ­чак па­між па­сля­доў­ні­ка­мі Ма­ле­ві­ча, што за­ста­лі­ся яшчэ на во­лі, і іх раз’­юша­на­га анты­по­да — мас­та­ка Дзміт­рыя Міт­ро­хі­на, які, да­рэ­чы, у пе­рад­ва­енныя га­ды ака­заў моц­ны ўплыў на Юдзі­на як вы­дат­ны май­стар раз­цо­вай гра­вю­ры. Апош­нія прад­ва­енныя ра­бо­ты Юдзі­на — се­рыя він­ша­ва­ль­ных па­што­вак са­мым бліз­кім сва­ім вы­шэй­па­мя­нё­ным сяб­рам, у якіх вы­ка­рыс­тоў­ваў вя­сё­лыя аплі­ка­цыі з цу­ке­рач­ных фан­ці­каў з да­ма­ля­ва­ны­мі смеш­ны­мі дэ­та­ля­мі.

З пер­шых дзён вай­ны Юдзін па­спеў пра­йсці ка­рот­ка­тэр­мі­но­выя кур­сы ка­ман­дзі­раў, атры­маў­шы зван­не ма­лод­ша­га лей­тэ­нан­та. Кан­дра­ць­еў і Кры­мер па­йшлі на фронт, слу­жы­лі на аві­яба­зах ва­енна-па­вет­ра­ных сіл Бал­тфло­та. Пеў­знер, які ад­мо­віў­ся ад эва­ку­ацыі, за­стаў­ся ў бла­кад­ным Ле­нін­гра­дзе і ў сту­дзе­ні 1942-га за­гі­нуў ад го­ла­ду...

А вось Льву Юдзі­ну, як і Арка­дзю Аста­по­ві­чу, доў­га па­ва­яваць не да­вя­ло­ся: ка­ман­ду­ючы ўзво­дам, 9 ці 10 ліс­та­па­да 1941 го­да ён за­гі­нуў у пер­шым жа баі пад вёс­кай Усць-Тос­на (за­раз — гіс­та­рыч­ны ра­ён го­ра­да Атрад­нае)... Гэ­та быў па­ча­так стра­тэ­гіч­най кон­трнас­ту­па­ль­най апе­ра­цыі 54-й арміі Ле­нін­град­ска­га фрон­ту су­праць буй­ной Ціх­він­скай гру­поў­кі фа­шыс­таў, якая, на жаль, скон­чы­ла­ся ня­ўда­ла. На­пя­рэ­дад­ні бою, па злой іро­ніі лё­су, Юдзін атры­маў “бронь” ад Са­юза мас­та­коў, але ад­мо­віў­ся вы­ка­рыс­таць не­ча­ка­ны “пад­ару­нак”. Мас­так па­лі­чыў гэ­та здрад­ніц­твам у ад­но­сі­нах да бай­цоў свай­го ўзво­да.

У жніў­ні 1941 го­да, ужо з фрон­та, Юдзін пі­саў: “Пер­шы час за­пат­ра­ба­ваў сто­ль­кі ду­шэў­ных сіл, каб пры­вык­нуць да но­вых аб­ста­він, што я на не­йкі пе­ры­яд зу­сім пе­ра­стаў быць мас­та­ком. Мас­тац­тва ад­ышло да­лё­ка. Я ду­маў, што гэ­та над­оўга. Аказ­ва­ецца, не. Зноў і зноў па­ўста­юць пе­рад мною лю­бі­мыя рэ­чы. Не, яны пе­ра­жы­лі арке­бу­зы і ка­мен­ныя ядры, пе­ра­жы­вуць і тан­кі, і га­зы. З Рэ­мбран­там, мне зда­ецца, ні­чо­га не зро­біш. Гэ­та ве­ль­мі су­ця­ша­ль­на”... Апош­ні ліст з фрон­ту быў ад­праў­ле­ны ім 6 ліс­та­па­да 1941-га: “Ле­нін­град. М.А. Га­ро­ха­вай. 20.00. Мая да­ра­гая жон­ка! Він­шую ця­бе і сы­ну­лю з над­ыхо­дзя­чым свя­там! Не так важ­на, што гэ­тая па­штоў­ка пры­йдзе па­зней. У гэ­ты ўра­чыс­ты дзень я з ва­мі, мае лю­бі­мыя! Ру­ха­ючы­ся па да­ро­зе ў сваю часць, я ве­даю, што і вы ду­ма­еце пра мя­не за­раз. Пра­язджаў мі­ма твай­го до­ма. Якім но­вым па­ка­заў­ся мне мой го­рад, якім цу­доў­ным! Ля­жым на на­рах, бал­бо­чам. Цёп­ла, свет­ла, мы цал­кам пад’еўшыя. Та­ва­ры­шы рас­каз­ва­юць пра баі, у якіх удзе­ль­ні­ча­лі...”

Леў Зе­він

Пі­шу пра гэ­та­га мас­та­ка, за­гі­нуў­ша­га пад Ржэ­вам у 41-м, і рап­там успа­мі­наю пра­ніз­лі­выя рад­кі бес­смя­рот­на­га вер­ша Аляк­сан­дра Твар­доў­ска­га: “Я убит подо Рже­вом” і “...ни пет­лич­ки, ни лыч­ки с гим­нас­тер­ки мо­ей…”

...Звес­ткі пра гэ­та­га та­ле­на­ві­та­га мас­та­ка-ві­цяб­ча­ні­на Льва Зе­ві­на ў лі­та­ра­ту­ры і срод­ках ма­са­вай інфар­ма­цыі надзвы­чай ску­пыя. По­мню, што на­ват у час ме­рап­ры­емстваў, пры­све­ча­ных 80-год­дзю Ві­цеб­скай мас­тац­кай шко­лы (1998 г.), яго­нае імя за­ста­ло­ся зу­сім не­заў­важ­ным. Ха­ця не­шта пра яго­нае жыц­цё ды твор­часць як бы мі­ма­ходзь і сус­тра­ка­ла­ся ў не­ка­то­рых успа­мі­нах яго су­час­ні­каў і ў не­шмат­лі­кіх арты­ку­лах рас­ійскіх мас­тац­тваз­наў­цаў.

…Ка­лі па­ча­ла­ся Вя­лі­кая Айчын­ная вай­на, 37-га­до­вы Леў Якаў­ле­віч Зе­він не стаў шу­каць бяс­печ­на­га пры­стан­ку ў ты­ле, а амаль ад­ра­зу ж, 7 лі­пе­ня 1941-га, па­йшоў у ва­енка­мат, каб за­пі­сац­ца доб­ра­ахвот­ні­кам у Чыр­во­ную Армію. Раз­ам з ім быў і яго бліз­кі сяб­ра — зям­ляк з Го­ме­ля і стры­ечны брат пі­сь­мен­ні­ка Ана­то­ля Ры­ба­ко­ва — мас­так Леў Аро­наў. Аб­одва яны і ад­бы­лі на мес­ца служ­бы пад Ржэў. Але там Аро­наў хут­ка цяж­ка за­хва­рэў на язву страў­ні­ка. Зе­він пе­ра­ка­наў па­лка­вое на­ча­льс­тва, што трэ­ба ад­пра­віць та­го ў шпі­таль, і Аро­на­ва на­кі­ра­ва­лі ў тыл, у эва­ку­ацыю.

А што да са­мо­га Льва Зе­ві­на, то яму не па­шан­ца­ва­ла. Сля­ды яго губ­ля­юцца на­пры­кан­цы 1941-га, ка­лі ён аб­ара­няў пад­ыхо­ды да Мас­квы. Не­вя­до­ма, як і дзе за­гі­нуў мас­так. Мо­жа, пад Кле­мя­ці­на або пад Сы­чоў­кай, пад Ду­ні­на ці Але­ні­на, а мо­жа, у Ман­ча­лаў­скіх ля­сах — усё ка­ля Ржэ­ва, дзе па­ляг­ла 369-я страл­ко­вая ды­ві­зія, у якой ён, па не­ка­то­рых звес­тках, па­чы­наў слу­жыць. Хто ве­дае… За­тое ўжо за­раз вя­до­ма, што Ржэў­ская біт­ва 1941 — 1943 гг. бы­ла, ба­дай, ад­ной з са­мых кро­вап­ра­літ­ных за ўсю гіс­то­рыю той вя­лі­кай вай­ны.

Апош­няя кар­ці­на мас­та­ка — “Швей­ная фаб­ры­ка ў Ві­цеб­ску”, пра якую мас­тац­тваз­наў­ца Аляк­сандр Ром по­тым на­пі­саў так: “Са шчым­лі­вым па­чуц­цём раз­гля­да­еш яе... Што з но­вым, свет­лым, пра­стор­ным бу­дын­кам, дзе, ма­быць, лёг­ка і доб­ра пра­ца­ва­ла­ся? Што з гэ­ты­мі цу­доў­ны­мі, кры­ху за­ўзя­та-кплі­вы­мі, але раз­важ­лі­вы­мі дзяў­чы­на­мі? Тут пра­йшла жа­лез­ная кры­ва­вая пя­та гіт­ле­рыз­му. Ру­іны і за­сму­ча­ныя це­ні, якія за­клі­ка­юць да по­мсты... Які лёс ні спас­ціг бы аўта­ра гэ­тай кар­ці­ны, што ўстаў у шэ­раг мсціў­цаў, хай не­да­ка­заў ён мно­гае і за­над­та ра­на пе­ра­рваў­ся яго­ны твор­чы шлях, вы­ні­кі гэ­та­га ня­доў­га­га жыц­ця — пры­го­жыя...”

...Яшчэ бу­ду­чы шко­ль­ні­кам, 14-га­до­вы Лё­ва Зе­він стаў на­вед­ваць мас­тац­кую сту­дыю Юда­ля Пэ­на. У 15 — апы­нуў­ся ў На­род­най мас­тац­кай шко­ле Мар­ка Ша­га­ла. Гэ­та, зна­чыць, 1918-ы. Да­рэ­чы, ран­нія ма­люн­кі і аква­рэ­лі юна­ка бы­лі ство­ра­ны якраз пад уплы­вам Ша­га­ла. Ну а ка­лі з’явіў­ся но­вы “ме­сія” — Ка­зі­мір Ма­ле­віч, з ліс­та­па­да 1920 го­да юны Зе­він уліў­ся ў ка­гор­ту ўна­ві­саў­цаў: та­ды ўльт­ра­но­вае ву­чэн­не Ма­ле­ві­ча з яго суп­рэ­ма­тыз­мам ста­ла яму блі­жэй за ві­зі­яне­ра Ша­га­ла, ха­ця Марк За­ха­ра­віч лі­чыў яго ад­ным з леп­шых сва­іх вуч­няў.

Але ду­маю, што свае “жы­ва­піс­ныя пра­бле­мы” Зе­він па­чаў па-сап­раў­дна­му рэ­алі­зоў­ваць то­ль­кі та­ды, ка­лі ў Ві­цеб­ску сус­трэў Ро­бер­та Фа­ль­ка-пед­аго­га, а по­тым раз­ам з ім во­сен­ню 1921-га з’ехаў у Мас­кву, каб прад­оўжыць сваю ву­чо­бу ў яго май­стэр­ні ле­ген­дар­на­га ВХУ­ТЕ­МА­Са. Пад­крэс­лю, што гэ­тую вху­тэ­ма­саў­скую шко­лу, акра­мя Зе­ві­на, пра­йшлі і не­ка­то­рыя іншыя сла­ву­тыя бе­ла­рус­кія мас­та­кі, у тым лі­ку І.Ахрэм­чык, М.Фі­лі­по­віч, А.Шаў­чэн­ка, Г.Ніс­кі, М.Аксе­ль­род.

У год за­кан­чэн­ня ВХУ­ТЕ­МА­Са Зе­він па­ка­заў на вы­стаў­цы дып­лом­ных ра­бот сваю ве­ль­мі ўда­лую кар­ці­ну “Ра­бо­чая сям’я”, па­сля ча­го атры­маў най­вы­шэй­шую ўзна­га­ро­ду — твор­чую па­ездку ў Па­рыж. Ка­ман­дзі­роў­ка не ад­бы­ла­ся, пры­чы­на — ад­сут­насць ва­лю­ты… Але Зе­він доў­га не пе­ра­жы­ваў. У 1925-м са сва­імі кар­ці­на­мі пры­мчаў­ся ў Мінск, каб стаць удзе­ль­ні­кам Пер­шай Усе­бе­ла­рус­кай мас­тац­кай вы­ста­вы. У на­ступ­ныя га­ды не пра­пус­ціў астат­нія ча­ты­ры ана­ла­гіч­ныя вы­ста­вы і юбі­лей­ную экс­па­зі­цыю “Мас­та­кі БССР за 15 га­доў”. А яшчэ па­ра­ле­ль­на ўдзе­ль­ні­чаў у вы­ста­вах са­вец­кай гра­фі­кі і ма­люн­ка ў Лон­да­не, Оксфар­дзе, Ман­чэс­тэ­ры ды Лі­вер­пу­лі…

Яго сяб­ра, жы­ва­пі­сец і гра­фік Ба­рыс Рыб­чан­каў успа­мі­наў: “…Леў Зе­він не­вя­ліч­ка­га рос­ту, па-юнац­ку строй­ны, зграб­ны, па-біб­лей­ску пры­го­жы і ахай­ны, амаль па­ры­жа­нін. Пры­ро­джа­ны жы­ва­пі­сец, аб­ажаў Ба­на­ра. Да ВХУ­ТЕ­МА­Са па­бы­ваў у па­ло­не Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча і Ла­за­ра Лі­сіц­ка­га. Цу­доў­на ры­са­ваў. У кам­па­зі­цыі пра­яўляў па­тра­ба­ва­ль­насць, якая вы­клю­ча­ла ўсё вы­пад­ко­вае, не­абгрун­та­ва­нае”.

З Ба­ры­сам Фё­да­ра­ві­чам я быў трош­кі зна­ёмы ў па­чат­ку 1980-х: мя­не з ім у Мас­кве па­зна­ёміў Ула­дзі­мір Ста­ль­ма­шо­нак. Пра­ўда, ужо та­ды Рыб­чан­каў меў сур’ёзныя пра­бле­мы з ва­ча­мі, але пра­цяг­ваў муж­на тва­рыць.

…Па вя­лі­кім ра­хун­ку, жыц­цё Зе­ві­на ў 1930-я бы­ло да­во­лі бед­нае на падзеі. Амаль кож­ны год ездзіў у ка­ман­дзі­роў­кі на эцю­ды. Зі­мой — ня­стом­ная пра­ца ў май­стэр­ні над парт­рэ­та­мі, пей­за­жа­мі, на­цюр­мор­та­мі. Па­бы­ваў у роз­ных ре­гі­ёнах Са­юза. Але лепш за ўсё яму пра­ца­ва­ла­ся ў Бе­ла­ру­сі і ся­рэд­няй Рас­іі. Ён ма­ля­ваў пей­за­жы, як пра­ві­ла, ма­ле­нь­ка­га па­ме­ру, амаль мі­ні­яцю­ры. Маг­чы­ма, тут бы­ло жа­дан­не праз ма­лое ска­заць мно­гае пра пры­ро­ду, якая яго па­ла­ні­ла, жа­дан­не да­сяг­нуць без­да­кор­най, без­за­ган­най да­клад­нас­ці ва­лё­раў, моц­най па­стоз­най фак­ту­ры, інтэн­сіў­нас­ці ко­ле­ру і яркас­ці. Асаб­лі­ва яго пры­цяг­ва­лі пры­ваб­ныя, ча­роў­ныя ку­точ­кі Ві­цеб­ска, што за­хоў­ва­лі яшчэ ў 30-я га­ды тую ста­ра­жыт­ную ўту­ль­насць, якую так лю­бі­лі, ска­жам, Да­бу­жын­скі і Ша­гал, зям­ля Ві­цеб­шчы­ны, аб­мы­тая да­жджа­мі і аху­та­ная бла­кіт­ны­мі ту­ма­на­мі... Меў ра­цыю Ро­берт Фа­льк, ка­лі ска­заў пра свай­го лю­бі­ма­га вуч­ня: “Ня­гле­дзя­чы на ўплыў зна­ка­мі­тых май­строў жы­ва­пі­су, Льву Зе­ві­ну ўда­ло­ся за­стац­ца са­мім са­бой, знай­сці свой стыль, сваю ма­не­ру: дзіў­на пяш­чот­ныя, лёг­кія ко­ле­ры, мяк­кая плас­ты­ка, да­клад­ны пад­бор фар­баў…”

Сап­раў­ды, у Зе­ві­на быў свой свет, які ён па­ста­янна ма­ля­ваў і пі­саў: сям’я, бліз­кія сяб­ры, ся­род які наш зям­ляк Гео­ргій Ніс­кі, сціп­лыя прад­ме­ты по­бы­ту ў ва­сь­мі­мет­ро­вым па­коі ў ве­лі­зар­най ка­му­нал­цы, ма­лю­се­нь­кая “фа­зэн­да” ў Пад­мас­коў­і. Яго ве­да­ла ўся мас­тац­кая Мас­ква як ве­ль­мі спа­гад­лі­ва­га, ду­шэў­на­га ча­ла­ве­ка, цу­доў­на­га му­зы­кан­та, па вы­гля­дзе “пад­обна­га на Пуш­кі­на”. І яго стры­ма­ныя ка­мер­ныя тво­ры, ча­сам по­ўныя пры­ха­ва­на­га дра­ма­тыз­му, на­бы­лі не­ка­ль­кі пра­він­цый­ных му­зе­яў, а так­са­ма Трац­ця­коў­ка і Рус­кі му­зей.

Мо­жа, ка­лі-не­будзь і мы, бе­ла­ру­сы, уба­чым мас­тац­тва на­ша­га зем­ля­ка ў Мін­ску ды Ві­цеб­ску?..