Рафал Слізень, скульптар з Наваградчыны

№ 37 (1528) 11.09.2021 - 17.09.2021 г

У 1826 го­дзе клас ску­льп­ту­ры пры Ві­лен­скім уні­вер­сі­тэ­це, які ачо­ль­ваў Ка­зі­мір Ельс­кі, за­га­дам ца­ра Аляк­сан­дра І быў ска­са­ва­ны. Але той ка­рот­кі пе­ры­яд ча­су, які пра­існа­ваў гэ­ты клас (за­сна­ва­ны ў 1803 го­дзе), усё ж пры­нёс свае пла­ды. Сён­ня мы рас­па­вя­дзем пра лёс Ра­фа­ла Слі­зе­ня, ску­льп­та­ра-ама­та­ра, ура­джэн­ца На­ваг­рад­чы­ны.

/i/content/pi/cult/867/18412/pages-15.jpgДзі­ця­чыя га­ды

На­ра­дзіў­ся Ра­фал Слі­зень 9 лі­пе­ня 1804 го­да ў фа­ль­вар­ку Бар­тні­кі, які тры­ма­лі ў арэн­дзе яго ба­ць­кі і які доў­гі час вы­кон­ваў ро­лю цэн­тра­ль­най ся­дзі­бы гэ­тай га­лі­ны ро­ду. Не­дзе ў 1807 го­дзе Ра­фа­ла і бра­та Ато­на (1806-1887) ба­ць­кі ад­да­лі на вы­ха­ван­не да дзя­доў па мат­чы­най лі­ніі — Юзэ­фа і Мар­ця­ны з Бу­коў­скіх Мац­ке­ві­чаў, ста­ра­дуб­скіх страж­ні­каў і гас­па­да­роў ма­ёнтка ў Друц­каў­шчы­не (Ня­свіж­скі ра­ён, блі­зу чы­гу­нач­най стан­цыі Па­га­рэ­ль­цы). На мясц­овых мо­гіл­ках у Друц­каў­шчы­не за­ха­ва­ла­ся кап­лі­ца-па­ха­ва­ль­ня Слі­зе­няў (па­тра­буе апе­кі), ва­кол якой ня­ма­ла па­асоб­ных па­ха­ван­няў прад­стаў­ні­коў гэ­та­га ро­ду.

У 1811 го­дзе ба­ць­кі вяр­ну­лі хлоп­цаў на “ра­дзі­му” і ад­да­лі ў ба­зы­ль­янскую шко­лу ў Во­ль­най. У 1814-м Ра­фал і Атон рас­па­чы­на­юць ву­чо­бу ў сла­ву­тай да­мі­ні­кан­скай шко­ле ў На­ваг­рад­ку, дзе ў гэ­ты час ву­чы­лі­ся Ян Ча­чот і Ад­ам Міц­ке­віч. А яшчэ праз два га­ды, у 1816-м, бра­ты ізноў збі­ра­юцца ў да­ро­гу.

Іх уні­вер­сі­тэ­ты

Ву­чо­ба ў По­ла­цкай езу­іцкай ака­дэ­міі, ку­ды ба­ць­кі ад­пра­ві­лі пад­лет­каў, бы­ла рап­тоў­на аб­арва­ная 20 са­ка­ві­ка 1820 го­да, ка­лі ака­дэ­мія бы­ла за­кры­та. Каб за­вер­шыць ад­ука­цыю, Слі­зе­ні пе­ра­во­дзяц­ца ў Ві­лен­скі ўні­вер­сі­тэт, Ра­фал на фа­ку­ль­тэт усіх на­вук ма­ра­ль­ных і па­лі­тыч­ных, а Атон на фі­зі­ка-ма­тэ­ма­тыч­ны (ву­чыў там фі­зі­ку, хі­мію, за­ало­гію, ба­та­ні­ку і мі­не­ра­ло­гію). Ра­фал, як бо­льш схі­ль­ны да гу­ма­ні­тар­на­га кі­рун­ку, ву­чыў­ся яшчэ і на фа­ку­ль­тэ­це лі­та­ра­ту­ры і пры­го­жых мас­тац­тваў пад кі­раў­ніц­твам сла­ву­та­га мас­та­ка Яна Рус­тэ­ма. Ме­на­ві­та та­ды пра­яві­лі­ся яго твор­чыя здо­ль­нас­ці, і з пад пэн­дзля і пя­ра Ра­фа­ла вы­йшлі ў свет аква­рэ­ль­ныя шмат­лі­кія парт­рэ­ты і ка­ры­ка­ту­ры, а так­са­ма на­кі­ды алоў­кам Фран­ціш­кі з Анцу­таў Ве­раш­ча­кі (цёт­ка Ігна­та Да­мей­кі) і яе сы­на Мі­ха­ла Ве­раш­ча­кі (брат Ма­ры­лі, ка­ха­най Ад­ама Міц­ке­ві­ча, ге­рой ба­лад Ча­чо­та і Міц­ке­ві­ча). Там, у Ві­ль­ні, у 1821-1822 га­дах бра­ты трап­ля­юць пад апе­ку Та­ма­ша За­на, які ста­но­віц­ца іх гу­вер­нё­рам і сяб­рам сям’і. Зра­зу­ме­ла, што не то­ль­кі гэ­та, а так­са­ма зям­ляц­тва з га­лоў­ны­мі фі­ла­рэ­та­мі — Ад­амам Міц­ке­ві­чам, Ігна­там Да­мей­кам, Ануф­рам Пет­раш­ке­ві­чам, Янам Ча­чо­там і інш., — пры­вя­ло Слі­зе­няў у фі­ла­рэц­кае ко­ла. У тыя ча­сы ву­чыц­ца ва ўні­вер­сі­тэ­це і не быць або пра­мя­ніс­тым, або фі­ла­рэ­там ці сяб­рам іншай сту­дэн­цкай су­пол­кі бы­ло, як пад­аец­ца, про­ста не­маг­чы­ма. Але афі­цый­ным сяб­рам фі­ла­рэ­таў стаў то­ль­кі Атон (Ру­жо­вы са­юз), хоць імя Ра­фал так­са­ма ёсць у спі­сах “зла­чын­цаў”.

Та­му, ка­лі ў ліс­та­па­дзе 1823 го­да рас­па­чаў­ся пра­цэс фі­ла­ма­таў-фі­ла­рэ­таў, бра­ты, а так­са­ма іх сяб­ры, тра­пі­лі за кра­ты. Пра­ўда, увяз­нен­не ў му­рах Да­мі­ні­кан­ска­га кляш­та­ра не за­цяг­ну­ла­ся. Ужо ў снеж­ні, дзя­ку­ючы ба­ць­ку і кня­зю Кан­стан­ці­ну Ра­дзі­ві­лу (гас­па­да­ру бліз­кай да Бар­тні­коў Па­ла­неч­кі), хлоп­цаў вы­зва­лі­лі. Атры­маў­шы во­лю, Слі­зе­ні арга­ні­за­ва­лі ў Бар­тні­ках збор фі­нан­са­вай да­па­мо­гі для тых дзя­сят­каў сяб­роў, што за­ста­лі­ся за кра­та­мі.

Пра­ўда, пе­рад гэ­тым бы­лі яшчэ цал­кам са­бе шчас­лі­выя 1821-1823 га­ды, ка­лі ся­дзі­ба Слі­зе­няў у Бар­тні­ках, з-за бліз­кас­ці да Ту­га­на­ві­чаў, За­вос­ся, Мед­вяд­кі, ста­ла фі­ла­мац­ка-фі­ла­рэц­кай Мек­кай. Тут на ва­ка­цы­ях ба­ві­лі час і Зан, Ча­чот, Да­мей­ка і інш. Ста­ві­лі­ся сі­ла­мі са­міх сту­дэн­таў тэ­атра­ль­ныя па­ста­ноў­кі. Ме­на­ві­та ў Бар­тні­ках у якас­ці акто­ра і рэ­жы­сё­ра-ама­та­ра па­чы­наў ві­лен­скі шка­ляр Юзэф Су­рэ­віч, які ў бу­ду­чы­ні стаў ад­ным з са­мых вя­до­мых акто­раў Ві­лен­ска­га тэ­атра, а по­тым ве­ль­мі доў­гі час быў яго ды­рэк­та­рам (пра гэ­ту амаль не­вя­до­мую ў нас асо­бу мы рас­па­вя­дзем у блі­жэй­шых ну­ма­рах “К”).

Супрацоўнік МУС

За­кон­чыў­шы ці ў 1824, ці ў 1826 га­дах ву­чо­бу ва ўні­вер­сі­тэ­це, Ра­фал пе­ра­ехаў у Санкт-Пе­цяр­бург, ата­ба­рыў­ся на Фан­тан­цы і па­сту­піў на служ­бу ў Мі­ніс­тэр­ства ўнут­ра­ных спраў. Тут, у Пе­цяр­бур­гу, яго сця­жын­кі пе­ра­кры­жа­ва­лі­ся са сця­жын­ка­мі вя­до­мых мас­та­коў — Аляк­сан­дра Арлоў­ска­га і Він­цэн­та Сма­коў­ска­га (яко­му Ра­фал аказ­ваў ма­тэ­ры­яль­ную да­па­мо­гу). Дзя­ку­ючы ка­му­ні­ка­цыі з та­ле­на­ві­ты­мі мас­та­ка­мі, а так­са­ма маг­чы­мас­ці зна­ёміц­ца з ба­га­ты­мі мас­тац­кі­мі збо­ра­мі, у чы­ноў­ні­ку ізноў аб­удзіў­ся мас­так. Ме­на­ві­та та­ды ён уз­яў у ру­кі шма­ток глі­ны і па­чаў ля­піць з яе мед­аль­ёны. Адзін з іх Ра­фал пры­свя­ціў сла­ву­тай пі­яніс­тцы Ма­рыі Шы­ма­ноў­скай (бу­ду­чая цеш­ча Ад­ама Міц­ке­ві­ча). Вя­до­ма ж, не раз ба­ві­лі­ся раз­ам Слі­зень і Міц­ке­віч, які ў тыя ча­сы ад­бы­ваў сваё “вы­гнан­не”, раз’язджа­ючы па­між Пе­цяр­бур­гам і Ад­эсай.

Вяр­тан­не на ра­дзі­му

У 1830 го­дзе Ра­фал Слі­зень раз­ві­таў­ся са “ста­ліч­ным све­там”, бо ста­ры ба­ць­ка па­тра­ба­ваў да­па­мо­гі па гас­па­дар­цы. У гэ­тым го­дзе на па­гор­ку блі­зу Бар­тні­коў бы­ла ўзве­дзе­на кап­лі­ца-па­ха­ва­ль­ня, аб чым свед­чыць вы­бі­ты на ка­мя­ні над­піс: “Дом веч­нас­ці. 1830” (гл. “К” № 31, 2021). Ве­ра­год­на, гэ­та бы­ла пер­шая спро­ба Ра­фа­ла Слі­зе­ня ў якас­ці архі­тэк­та­ра. Як сцвяр­джа­юць да­след­чы­кі, па­сля вяр­тан­ня Ра­фал Слі­зень актыў­на і па­спя­хо­ва за­ймаў­ся ства­рэн­нем пра­ектаў ся­дзіб у сты­лі англій­скай го­ты­кі.

У 1832 го­дзе Ра­фал Слі­зень ажа­ніў­ся з гра­фі­няй Ка­мі­лай Тыш­ке­віч, два­юрад­най сяс­трой Яўста­ха і Кан­стан­ці­на Тыш­ке­ві­чаў, вя­до­мых сва­ёй апан­та­нас­цю ў збо­ры гіс­та­рыч­ных па­мя­так і бе­ла­рус­ка­га фа­льк­ло­ру.

Атон жа, які аб­раў вай­ско­вую кар’еру, па­ўдзе­ль­ні­чаў у па­ўстан­ні 1831 го­да, але, каб па­збег­нуць рэ­прэ­сій, па­сля за­ду­шэн­ня па­ўстан­ня па­сту­піў на служ­бу ў рас­ійскае вой­ска. Вы­йшаў у ад­стаў­ку у 1834-м і стаў гас­па­да­рыць у Друц­каў­шчы­не, дзе на­пі­саў ве­ль­мі ці­ка­выя ўспа­мі­ны (час­тко­ва над­ру­ка­ва­ныя).

Ра­фал, за­йма­ючы­ся “ка­пі­та­ль­ным бу­даў­ніц­твам” для су­се­дзяў, тым не менш зна­хо­дзіў час і для ўлю­бё­най ску­льп­ту­ры. З гіп­су, глі­ны і брон­зы ён ства­рыў бо­льш за со­тню ста­ту­этак, бюс­таў, парт­рэт­ных мед­аль­ёнаў як вя­до­мых дзея­чаў гіс­то­рыі і ку­ль­ту­ры, так і свай­го бліз­ка­га ата­чэн­ня — сва­якоў і сяб­роў. Ся­род інша­га ім зроб­ле­ны мед­аль­ёны гра­фа Ген­ры­ка Жа­вус­ка­га, сла­ву­та­га пі­сь­мен­ні­ка з бе­ла­рус­кі­мі ка­ра­ня­мі, Юзэ­фа Ка­ра­нёў­ска­га, Кле­мен­ты­ны Гоф­ман, Яўста­ха і Кан­стан­ці­на Тыш­ке­ві­чаў, Та­ма­ша За­на, Яна Ча­чо­та, Анто­на-Эдвар­да Ад­ынца, Мі­ха­ла Ро­ме­ра, пра­фе­са­ра Ад­амо­ві­ча і мно­гіх іншых. Не­вя­ліч­кі бюст Ад­ама Міц­ке­ві­ча быў пад­ара­ва­ны ў 1856 го­дзе Ві­лен­ска­му му­зею ста­ра­жыт­нас­цей Тыш­ке­ві­чаў. Слі­зе­ню пры­піс­ва­юць так­са­ма ства­рэн­не мі­ні­яцюр­ных ко­пій сар­ка­фа­гаў ула­да­роў Рэ­чы Па­спа­лі­тай.

Уво­гу­ле ство­ра­ныя ім меда­ль­ёны і бюс­ты ма­юць ве­ль­мі моц­нае пад­абен­ства з тво­ра­мі інша­га ску­льп­та­ра-са­ма­ву­ка Яна Астроў­ска­га, ура­джэн­ца Аршан­шчы­ны (гл. “К” № 42, 43, 2021). Та­му аўтар­ства ад­на­го і та­го ж прад­ме­та зрэд­час пры­піс­ва­юць то ад­на­му, то дру­го­му. Да­хо­дзіць да кур’ёзаў. На­прык­лад, мед­аль­ён Та­ма­ша За­на мае под­піс Астроў­ска­га, але пры­піс­ва­ецца Слі­зе­ню.

На вя­лі­кі жаль, тво­раў і Астроў­ска­га (які жыў то­ль­кі ску­льп­ту­рай), і Слі­зе­ня (для яко­га гэ­та бы­ло хо­бі) за­ха­ва­ла­ся ў му­зе­ях ве­ль­мі і ве­ль­мі ма­ла, хоць у свой час яны вы­раб­ля­лі бюс­ты і мед­аль­ёны ў да­во­лі знач­най ко­ль­кас­ці. Сён­ня пра­цы Ра­фа­ла Слі­зе­ня за­хоў­ва­юцца ў Вар­ша­ве, Кра­ка­ве, По­зна­ні і ў Ра­кіш­ках (Літ­ва). Але на ра­дзі­ме Астроў­ска­га і Слі­зе­ня шу­каць іх пра­цы мар­на. Чар­го­вы па­ра­докс.

Апя­кун і на­стаў­нік

Пад апе­кай Ра­фа­ла Слі­зе­ня пэў­ны час зна­хо­дзі­лі­ся зга­да­ны Ян Астроў­скі, мас­так Він­цэнт Сма­коў­скі, які з Пе­цяр­бур­га пе­ра­браў­ся ў Ві­ль­ню (у яго Слі­зень на­быў не­ка­ль­кі тво­раў) і “Ка­ру­пац­кі, ма­ла­ды мас­так з Ві­ль­ні”. А вя­до­мы ску­льп­тар яўрэй­ска­га па­хо­джан­ня Марк Анто­ка­льс­кі, ужо стаў­шы вя­до­мым, ад­дзя­чыў па­мяць на­стаў­ні­ка, раз­ві­ва­ючы мас­тац­кі та­лент да­чкі Ра­фа­ла, Ма­рыі (ску­льп­тар­кі, якая ву­чы­ла­ся яшчэ і ў пра­фе­са­ра Гру­дэ­ра ў Дрэз­дэ­не). У пер­шай па­ло­ве 1840-х га­доў Слі­зень рас­па­чаў збі­раць ма­люн­кі Яна Рус­тэ­ма і вуч­няў фа­ку­ль­тэ­та лі­та­ра­ту­ры і пры­го­жых мас­тац­тваў Ві­лен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та, ма­ючы на­мер вы­даць іх у рэ­пра­дук­цыі раз­ам з жыц­ця­ры­са­мі аўта­раў. У той са­мы час Слі­зень быў аб­ра­ны га­на­ро­вым інспек­та­рам школ у Ігу­ме­не.

А яшчэ ста­лі Ра­фал і Атон апе­ку­на­мі Яна Ча­чо­та, які ў снеж­ні 1844 го­да стра­ціў пра­цу ў Храп­то­ві­чаў у Шчор­сах і за­стаў­ся без срод­каў для існа­ван­ня. Ня­гле­дзя­чы на тое, што Ча­чо­ты бы­лі да­во­лі раз­га­лі­на­ва­ным ро­дам, не ў сва­якоў, а ў сяб­роў Ян Ча­чот знай­шоў пры­ту­лак. Год пра­жыў Ча­чот у Бар­тні­ках, по­тым год у Да­лма­таў­шчы­не (у Анто­на Вяр­боў­ска­га, сяб­ра-фі­ла­рэ­та), а з во­се­ні 1846 па вяс­ну 1847 Ча­чот жыў ужо ў Во­ль­най у Ра­фа­ла.

Да­рэ­чы, быў Слі­зень вер­ным і ўдзяч­ным сяб­рам Та­ма­шу За­ну. Ка­лі той ехаў на сваё вя­сел­ле ў Ле­бе­дзе­ва, Ра­фал пад­ара­ваў яму чац­вёр­ку ко­ней. А по­тым ма­ла­дыя пад­час шлюб­на­га пад­арож­жа за­ві­та­лі і ў Бар­тні­кі, і ў Во­ль­на.

Пад Ві­ль­няй у Лю­ба­ва

Апош­нія га­ды жыц­ця Ра­фал Слі­зень раз­ам з сям’ёй жыў у Лю­ба­ве, не­па­да­лёк ад ко­ліш­няй ста­лі­цы ВКЛ. У да­вед­ні­ках сцвяр­джа­ецца, што па­мёр Ра­фал 20 мая 1881 го­да або ў Во­ль­ным , або ў Лю­ба­ве. Зной­дзе­ная мет­ры­ка смер­ці ўсё рас­стаў­ляе па сва­іх мес­цах. Смерць на­пат­ка­ла Слі­зе­ня 19 мая ў Лю­ба­ве. Там жа яго і па­ха­ва­лі — “в пе­ще­ре под кап­ли­цей”. Пра­ўда, уз­рост Слі­зе­ня за­пі­са­ны па­мыл­ко­ва, бо яму бы­ло не 86 год, а 76.

Дум­кі

Уліч­ва­ючы, што прац Ра­фа­ла Слі­зе­ня і Яна Астроў­ска­га ў Бе­ла­ру­сі не за­ха­ва­ла­ся, мо пад­умаць аб пра­вя­дзен­ні вы­ста­вы, каб па­ба­чыць тое, што за­хоў­ва­ецца па-за меж­амі Бе­ла­ру­сі?

Аўтар: Зміцер ЮРКЕВІЧ
калумніст газеты "Культура", арт-куратар