Некалькі тэкстаў асвятляюць паралелі між беларускім (ці, шырэй — славянскім) фальклорам і з’явамі культуры фіна-ўгорскіх народаў (эстонцаў, сэту, тувінцаў). Пошук тыпалагічных паралеляў дазваляе не толькі вызначыць агульнае і адметнае, але таксама глыбей зразумець элементы асобных традыцый. Хочацца выдзеліць артыкулы “Сельскія могілкі ў беларускай народнай культуры і па-за ёй” Сяргея Грунтова і “Тыпалагічныя паралелі ў абрадах пераносу Свячы у беларусаў і шанавання бога Пека ў сэту” Ірыны Смірновай. Яны прыцягваюць увагу да пытанняў, пра якія ўжо шмат напісана рознымі даследчыкамі, але новыя палявыя матэрыялы і пашырэнне кантэксту параўнання маглі б дапоўніць ці нават абвергнуць старыя тэорыі.
Наруб на магіле — не толькі беларуская і не толькі сялянская адметнасць
Сяргей Грунтоў у сваім артыкуле праблематызуе паняцце “сельскія могілкі” і паказвае, як пашырэнне яго разумення адкрывае новыя магчымасці інтэрпрэтацыі. У мясцовасці, якая сёння лічыцца сельскай, могуць знаходзіцца могілкі колішніх мястэчак, родавыя дваранскія ўсыпальніцы. Калі казаць пра могілкі, дзе хавалі сялян, то прыхадскі пагост мог знаходзіцца ў горадзе, а надгроб’і мяшчан мала адрозніваліся ад сялянскіх. На сельскіх могілках могуць сустракацца вельмі нетыповыя помнікі. Даследчык прапануе любыя адыходы ад канону ўспрымаць як магчымасць перагледзець схему апісання ды інтэрпрэтацыі “сельскіх могілак”.
Варварынская свяча ў вёсцы Басценавічы Мсціслаўскага раёна.
У якасці аднаго з прыкладаў навуковец разглядае нарубы (пабудовы ў выглядзе хатак) на могілках. Мы прывыклі ўспрымаць іх як вельмі старажытныя па паходжанні помнікі, частку менавіта сялянскай культуры, нават этнавызначальны прызнак культуры беларусаў. Старажытнасць такіх пабудоў не выклікае сумневаў, яны сустракаюцца яшчэ ў раннім жалезным веку. Між тым, калі паглядзець на аб’ект шырэй, то помнікі ў выглядзе хатак мы знойдзем і ў яўрэяў, і ў шляхты. Сяргей Грунтоў заклікае выкарыстоўваць межы азначэнняў для пашырэння даследаванняў.
Наколькі мне вядома, адзіны на ўсю Беларусь цэлы наруб сёння застаўся ў вёсцы Баркі Клічаўскага раёна. Гэта надмагілле памерлага ў 1929 годзе Кузьмы Цмыга і яго жонкі Праскоўі, якое рэгулёва паднаўляюць іх нашчадкі. Цяпер яно накрыта рубероідам. Таму, мабыць, пабудова і захавалася. Побач — сучасны мураваны помнік. Некаторыя жыхары раёна кажуць, што пад “церамком”, як тут называюць наруб, пахаваны стараверы. Магчыма, мы назіраем гісторыю як з курганамі: у народнай памяці незвычайныя пахаванні не ўспрымаюцца месцамі спачыну продкаў, ператвараючыся ў “шведскія магілы”, “татарскія”, “французскія”, нават “партызанскія” — нейкіх “чужых”. У той жа час, стараверы таксама маглі ставіць на магілах нарубы. Шырока распаўсюджаны від стараверскіх помнікаў — крыж з трохкутным навершам. Магчыма, наверша сімвалізуе неба, але асацыяцыі са страхой дома таксама ўзнікаюць. Такія крыжы маглі зваць “галубец”, як і нарубы.
Перанос міхайлаўскай свячы ў вёсцы Вяляцічы Барысаўскага раёна.
Сяргей Грунтоў не закранаў паралеляў з фіна-ўгорскімі народамі, напэўна, таму, што апісваў надмагільныя “хаткі” на тэрыторыі Беларусі, даводзячы, што гэта могуць быць не толькі сялянскія помнікі. Між тым, нарубы былі ў фіна-ўграў, увогуле пабудовы такога тыпу распаўсюджаны па шырокай тэрыторыі Еўразіі. Прыцягненне гэтага матэрыялу дазволіла б яшчэ больш пашырыць даследчае поле, яшчэ раз падыскутаваць аб канцэпцыі фіна-ўгорскага субстрату беларусаў, прапанаванай Іванам Ласковым.
Перанос мікольскай свячы ў вёсцы Новая Слабодка Клічаўскага раёна.
“Труна — хата для нябожчыка” — гэта, бадай, архетып. Недарма труну могуць называць яшчэ “дамавіна”. Апошняя назва, дарэчы, сустракаецца як мясцовая для нарубаў. У песнях можна пачуць такое сімвалічнае апісанне пахавання:
“Яны бруснейка часалі, да хатачку будавалі.
Яны думалі — святліца, ажно цёмная цямніца.”
“Сельскія могілкі” пры ўсёй праблемнасці гэтага паняцця рыхтуюць нам яшчэ шмат адкрыццяў. Драўляныя надмагіллі імкліва разбураюцца. Хочацца верыць, што аматары краязнаўства ўважліва іх фіксуюць і калі-небудзь цікавыя фотаздымкі нарубаў яшчэ трапяць у навуковы зварот.
Свяча — усё ж сімвал хатняга агменю?
“Свяча” — гэта комплекс рытуальных прадметаў, што можа складацца са свечкі, абраза і ручніка, якім пакрыты абраз. Можа быць толькі свечка ці толькі абраз, “ікона”, якую ўсё роўна могуць зваць “свячой”. Да асноўнага комплексу могуць дадавацца іншыя атрыбуты: вялікі драўляны крыж, штучныя кветкі. Свяча захоўваецца ў адной хаце год, налета яе пераносяць да наступнага гаспадара. Свечка можа быць розных памераў, часам вельмі вялікая, сукацца штогод напярэдадні пераносу ці далеплівацца. Па апошніх публікацыях становіцца зразумела, што перанос свячы — абрад, распаўсюджаны па ўсёй беларускай этнічнай тэрыторыі з усхода на захад, а поўнач яшчэ чакае даследчыкаў. Напрыклад, абрад Свяча зафіксаваны ў вёсцы Брусы Мядзельскага раёна, на мяжы з гісторыка-этнаграфічным рэгіёнам Падзвінне.
“Церамок” (наруб) на могілках вёскі Баркі Клічаўскага раёна.
У артыкуле Ірына Смірнова даводзіць, што параўнальная характарыстыка Свячы і падобных да яе абрадаў у фіна-ўгорскіх народаў можа быць ключом да разумення сутнасці гэтага дзеяння. Пры гэтым даследчыца лічыць слушнымі меркаванні і навукоўцаў, якія бачылі ў Свячы рысы дахрысціянскіх вераванняў, і тых, хто лічыў яе адгалоскам братчын (баляванні брацтваў — суполак напалову царкоўнага кшталту, якія ў Беларусі і Украіне вядомыя з XV стагоддзя) і прафесійных саюзаў, і тых, хто даводзіў уплыў праваслаўных традыцый. Аднак, параўноўваючы беларускі абрад Свяча і традыцыі шанавання бога Пека ў праваслаўнай фіна-ўгорскай народнасці сэту (жывуць на эстонска-рускім памежжы), Ірына Смірнова прыходзіць да высновы: “галоўны абрадавы прадмет (свяча і драўляная фігурка са свячамі) увасабляюць агульнага продка, які здольны паўплываць на дабрабыт… сям’і, ураджай збожжа і прыплод свойскай жывёлы. Беларуская і сэтуская традыцыі захавалі асноўны змест і сэнс дахрысціянскіх культаў”.
На шляху да такой высновы даследчыца адзначае антрапаморфнасць Свячы ў некаторых беларускіх вёсках, аналізуе абрадавыя дзеянні, звязаныя з яе пераносам, піша, што яны “структуруюцца як памінальныя: аплакванне, вынас з дому, маркіроўка шляху саломай, палатном, святочныя стравы, якія суадносяцца з памінальнымі… Развітанне са Свячой раўназначнае развітанню з памерлым чальцом сям’і”. Для далейшых даследаванняў могуць быць істотнымі самыя дробныя дэталі дзеяння, а таксама суджэнні інфармантаў. Вялікай дапамогай навукоўцам маглі б стаць аўдыя- і відэазапісы мясцовых работнікаў культуры. Напрыклад, у вёсцы Вяляцічы Барысаўскага раёна кажуць: “Ікона як жывы чалавек у хаце”; “як аддасі, — усё роўна як каго-та пацяраў, як чалавека адправіў”. Акрамя таго, увага да абрадаў пераносу Свячы, якія часта ўспрымаюцца хутчэй як царкоўныя і таму мала фіксуюцца спецыялістамі па фальклоры на месцах, магла б пашырыць іх вядомую геаграфію.
Стараверскае надмагілле ў вёсцы Наваянчына Барысаўскага раёна.
Ірына Смірнова піша: “Існуе меркаванне, што вобраз хатняга бога Пека ў традыцыі сэту злучыўся з вобразам святога Мікалая, які карыстаўся ў іх асаблівай пашанай”. На дзень святога Мікалая ў Беларусі зафіксавана пераносаў Свячы больш, чым на іншыя святы. Аднак, абрад мог прымяркоўвацца амаль да любога свята, “да найбольш істотных перыядаў аграрнага цыклу (вясновы сеў, агляд усходаў, збор ураджаю)”, як піша даследчыца. Яна адзначае таксама падабенства Свячы і Багача (народная назва свята Раства Багародзіцы 21 верасня). Хутчэй за ўсё, перанос свячы на Багач у Ігуменскім павеце, апісаны этнографам Адамам Багдановічам, — гэта прыватны выпадак агульнабеларускай Свячы. У іншых апісаннях Багача свяча не згадваецца. Для далейшых даследаванняў паралеляў між гэтымі святамі таксама істотныя былі б падрабязныя сучасныя сведчанні носьбітаў традыцый.
Для даведкі:
Зборнік “Місія выканальная-2” — адзін з вынікаў супрацы Цэнтра даследванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі і Эстонскага літаратурнага музея. З 2016 года ладзіліся супольныя палявыя даследаванні, канферэнцыі, публікацыі, праходзілі стажыроўкі беларусаў у Эстоніі. Вынікам стала ўзаемаўзбагачэнне і абмен вопытам.
Назву “Місія выканальная” меў першы беларуска-эстонскі зборнік навуковых артыкулаў, выдадзены ў 2018 годзе. Яна перафразуе назву фільма “Місія невыканальная”, сцвярджаючы, што фалькларыстыка — навука актуальная і перспектыўная, прыдатная і для аналізу з’яў традыцыйнай культуры, і стракатых інфармацыйных плыняў у сучасным свеце.
Алена ЛЯШКЕВІЧ, супрацоўніца Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі
Фота аўтара