Калі так можна сказаць, у Францішка Скарыны і спадара Алеся Жлуткі вельмі даўняе знаёмства. Яшчэ будучы аспірантам Акадэміі навук БССР, а гэта быў канец 1980-х, спадар Жлутка быў запрошаны вучоным-рупліўцам Віктарам Дарашкевічам, каб расчытаць і перакласці лацінамоўныя дакументы, датычныя жыцця Скарыны. І вось цяпер, праз больш як сорак гадоў, спадар Жлутка сам стаў каардынатарам калектыву навукоўцаў, якія вырашылі перавыдаць ужо вядомыя дакументы і дадаць да іх тыя, якія былі выяўленыя пасля 1988 года.
Кніга, як сказана самімі аўтарамі, “адрасуецца спецыялістам у галіне гісторыі і іншых гуманітарных навук, а таксама ўсім, хто цікавіцца гісторыяй Беларусі, лёсам і творчасцю вялікага Палачаніна”. І вельмі шкада, што такая важная праца выйшла накладам усяго 250 асобнікаў і ўжо фактычна стала “бібліяграфічнай рэдкасцю”. Але час даць слова спадару Жлутку.
— Спадар Алесь, чаму менавіта Скарына? Падаецца, яго імя вядома кожнаму беларусу, і ўвагай даследчыкаў, як быццам бы, ён не быў абыйдзены. Чым вас так зацікавіла яго постаць?
— Сапраўды, сама постаць Францішка Скарыны і яго дзейнасць здавён прывабліваюць увагу даследчыкаў не толькі ў Беларусі, але і ва ўсім свеце. Напісаны сотні кніг і тысячы артыкулаў. Тым не менш, у ягонай біяграфіі застаецца яшчэ шмат невядомага і загадкавага. Нявызначаныя дакладныя даты і месцы яго нараджэння і смерці. Ёсць прагалы ў ягоным жыццяпісе, напрыклад, паміж момантам атрымання ступені бакалаўра вызваленых навук у Кракаўскім універсітэце ў 1506 годзе і прамоцыяй на доктара медыцыны ў Падуі ў 1512-м; паміж падуанскім дактаратам і пачаткам друку кніг Бібліі ў Празе ў 1517 годзе; паміж зняволеннем у познанскай вязніцы ў 1532-м, вызваленнем з яе і смерцю каля 1552 года ды іншае.
Мы не ведаем таксама, як і дзе праходзіла яго дзяцінства: у Полацку ці ў Вільні? Дзе ён атрымаў пачатковую адукацыю? Дзе атрымаў ступень магістра вызваленых навук (бо ў Падую ён прыбыў ужо з гэтым тытулам)? Чаму ў пратаколах Падуанскай біскупскай курыі, дзе ён атрымліваў знакі годнасці доктара медыцыны, ён названы сакратаром дацкага караля? З якімі выдатнымі асобамі свайго часу ён кантактаваў і быў знаёмы? Імкненне хоць часткова запоўніць лакуны ў жыццёвым шляху першадрукара і паспрабаваць адказаць на гэтыя ды іншыя пытанні, якія ён паставіў перад намі, і паслужылі штуршком да нашай працы. Дарэчы, у працы бралі ўдзел супрацоўнікі Інстытута гісторыі НАН Беларусі: Алесь Доўнар, Алесь Жлутка і беларускія даследчыкі, якія цяпер жывуць і працуюць у Чэхіі: Павел Котаў і Сяргей Кнырэвіч.
— На сённяшні дзень выяўлены адносна невялікі корпус дакументаў, прама ці ўскосна датычных і самога Скарыны, і яго сям’і. Колькі новых крыніц вы, як галоўны ўкладальнік, уводзіце ў гэтай кнізе ў навуковы ўжытак, і што гэта за дакументы?
— У зборнік “Францыск Скарына ў дакументах і сведчаннях” увайшло 85 дакументаў і наратыўных сведчанняў, датычных Скарыны і ягонай сям’і. Сюды трапілі ўжо публікаваныя ў зборніку пад рэдакцыяй Віктара Дарашкевіча (“Францыск Скарына. Зборнік дакументаў і матэрыялаў. Мінск, 1988 г.”) матэрыялы, а таксама 33 новыя, выяўленыя пасля 1988 года.
У нашай кнізе ўсе тэксты публікуюцца паводле новых археаграфічных патрабаванняў, забяспечаныя адпаведным навуковым апаратам і падрабязнымі каментарыямі. З новых матэрыялаў у кнігу ўключаныя сярод іншага: запіс з дзённіка папскага цырымонімайстра Парыса Грасі, дакумент, які дазваляе адкінуць ранейшую версію пра другое імя Скарыны “Георгій”, наратыўныя сведчанні Парацэльса пра падарожжа ў Літву-Беларусь і паразу ў Вільні ад мясцовых дактароў медыцыны, чатыры дакументы сына Скарыны Сымона (Сімяёна), два з якіх аўтографы, дакументы і сведчанні пра сустрэчу доктара медыцыны Францішка, які прыбыў з Польшчы з Марцінам Лютэрам, два дакументы на старабеларускай мове з 1603 і 1605 гадоў (пры супастаўленні з ранейшымі матэрыяламі яны дазваляюць уключыць у лік блізкіх родзічаў Скарыны Еску Скарыну, які мог быць пляменнікам альбо сынам Францішка Скарыны).
— Ці удалося Вам зрабіць “прарыўныя адкрыцці”, ці ўсё ж гэта толькі ўдакладненні некаторых вядомых фактаў?
— Запіс у дзённіку папскага цырымонімайстра Парыса Грасі 6 жніўня 1512 года пра дацкую дэлегацыю да папы Юлія ІІ на V Латэранскі сабор дазваляе зрабіць выснову пра сувязь з гэтай місіяй Францішка Скарыны, які 9 лістапада ў Падуі выступае пад тытулам сакратара дацкага караля, і яго магчымым навучанні ў Капенгагенскім універсітэце паміж 1506 і 1512 гадамі. У 1995 годзе вядомы беларускі гісторык і скарыназнаўца Георгій Галенчанка выявіў у Пазнанскім дзяржаўным архіве і апублікаваў копію, зробленую непасрэдна з арыгінала абарончага ліста, выдадзенага Жыгімонтам І 25 лістапада 1532 года і ўнесенага асабіста Францішкам Скарынам у яго прысутнасці ў актавую кнігу Пазнанскай гарадской рады. Гэтая знаходка дазволіла канчаткова адкінуць доўга бытаваўшую версію пра наяўнасць у Скарыны другога імя “Георгій” (Georgius), якое памылкова было ўнесенае ў недакладную другую копію таго ж дакумента замест звычайнага, сугучнага тытула Скарыны “Egregius” (выдатны).
— Алесь Суша, намеснік дырэктара НББ, выказаў думку, што Скарына мог быць “вялікалітоўскім дыверсантам”, які выконваў пэўныя заданні па-за межамі ВКЛ (прыкладам, у Прускім герцагстве, адкуль ён звёў у ВКЛ друкара і лекара вялікага князя Альбрэхта Брандэнбурскага). Ёсць версія, што Скарына нібыта меў намер атруціць славутага немца Марціна Лютэра. Наколькі гэтыя чуткі ўдалося пацвердзіць ці абвергнуць?
— Выяўлены намі ў выданні 1564 года Ёгана Аўрыфабра, першага выдаўца лістоў і іншых твораў Лютэра, тэкст пра прыезд у Вітэнберг з Польшчы доктара медыцыны Францішка, які нібыта шукаў магчымасці выдаць Біблію на сямі мовах, дазваляе з большым даверам аднесціся да гіпотэзы Барталамея Капітэра, які атаясамляў гэтага Францішка з доктарам медыцыны Францішкам Скарынам з Полацка. Дадатковыя аргументы на карысць такога атаясамлення можа даць супастаўленне тэкста Аўрыфабра з творам Ёгана Матэзіюса і з лістамі Лютэра з 1520, 1524 і 1525 гадоў. Пацвердзіць версію пра “дыверсійную” дзейнасць Францішка Скарыны дакументальна не прадстаўляецца магчымым. Пра намер нейкага доктара медыцыны нібыта атруціць Лютэра вядома з саміх сведчанняў рэфарматара, апублікаваных у нашай кнізе, але ні ў адным з апісаных эпізодаў гэта не пацвердзілася, у тым ліку судова. Даследчыкі звяртаюць увагу на тое, што Лютэр быў даволі прымхлівы і баяўся замаху на сябе. Ён нават быў упэўнены, што ворагі атручвалі катэдры і амбоны, з якіх ён прапаведваў.
— Вядома, што славуты доктар і алхімік Парацэльс, падчас свайго турнэ па Еўропе (а праходзіла яно і праз землі Беларусі), пабываў у Вільні, дзе ў навуковых баталіях быў нагалаву разбіты мясцовымі дактарамі медыцыны. Што дакладна вядома аб гэтым цікавым выпадку?
— Вядома са сведчанняў самога Парацэльса ў яго ўласных творах, што ў перыяд з 1520 да 1524 гадоў ён падарожнічаў па цэнтральнай і ўсходняй Еўропе, у тым ліку быў у Літве-Беларусі ды пацярпеў паразу ў дыскусіі з медыкамі ў Вільні. У гэты ж перыяд у Вільні знаходзіўся і Скарына, які ў 1523 і 1526 гадах дакументальна засведчаны як лекар Віленскага біскупа Яна. Вакол біскупа Яна тады гуртавалася кола выдатных навукоўцаў і літаратараў, медыкаў. Наўрад ці Скарына мог прапусціць нагоду паўдзельнічаць у дыспуце з Парацэльсам.
— Падкажыце, калі ласка, што на сённяшні дзень вядома навукоўцам пра продкаў, сваякоў і нашчадкаў славутага друкара? Ці ўдалося выявіць нешта новае?
— Ідэнтыфікаваны яшчэ адзін блізкі родзіч Скарыны, полацкі радца Еска Скарына, які можа быць пляменнікам альбо сынам першадрукара. Больш поўную інфармацыю маем цяпер пра сына Скарыны Сымона (Сімяёна).
— А ці ўдалося прыадкрыць дзверы таямніцы, дзе ж быў пахаваны Скарына і ці ёсць хоць адзін шанец знайсці месца яго апошняга спачыну?
— Вядомы беларускі вучоны, прафесар Адам Мальдзіс выказаў здагадку, што апошнія гады свайго жыцця Францішак Скарына мог правесці ля свайго сына Сымона (Сімяёна), які жыў у Інджыхувым Градцы ў Чэхіі. Даследаванні ў чэшскіх архівах, у тым ліку абласным архіве ў Тршэбані, дзе добра захаваліся дакументы з XVI стагоддзя, могуць, на маю думку, істотным чынам дапамагчы ў пошуках месца пахавання Скарыны.
— Ці з’явіліся за час, які прайшоў ад выхаду кнігі, новыя дакументы і сведчанні? І ці плануецца выданне, якое б занялося раскрыццём таямніц радаводу Скарыны ?
— Паколькі кніга выйшла сёлета, то звестак пра новыя знаходкі пакуль не з’яўлялася. Але ў ёй зададзеныя кірункі пошукаў і будзем спадзявацца, што ў перспектыве мы можам стаць сведкамі новых адкрыццяў. Кароткія звесткі па радаводзе Скарыны, заснаваныя на апублікаваных дакументах, змешчаныя ў каментарыях да нашага выдання. Удакладніць і пашырыць гэты радавод цяпер — новая задача для даследчыкаў, перад усім для спецыялістаў у галіне генеалогіі.