— Спадзяюся, вы не ў масцы? — нечакана для сябе пачула я. Разгубілася, пачала “алёкаць”, скардзячыся на дрэнную сувязь, каб крыху выйграць час. І вырашыла перавесці ўсё ў жартачкі:
— Ну, журналісты ды крытыкі — тыя яшчэ “бацылы”, але ж не да такой ступені, каб ім нават на адлегласці рот маскай закрываць. Дарэчы, што вы супраць масак маеце? Гэта ж, можна сказаць, гістарычна абумоўлены тэатральны рэквізіт.
— У сучасных умовах тэатральная маска — паняцце састарэлае, — адказ быў болей чым сур’ёзным: мой гумар “не прайшоў”, адбіты сустрэчнай атакай. — Больш за тое, яна ўтрымлівае ў сабе нейкі злавесны пачатак. Маска — гэта заўсёды страшна. І няма розніцы, якая яна насамрэч: медыцынская, карнавальная, тэатральная.
— А як жа тады тая ж камедыя дэль артэ? Яе традыцыі апошнім часам даюць усё больш парасткаў у сучасным тэатры, сучаснай рэжысуры. Дый самы знакаміты на постсавецкай прасторы фестываль і расійская нацыянальная тэатральная прэмія так і называюцца — “Залатая маска”. Вы штосьці маеце супраць?
— Не падабаецца мне такое азначэнне — ні “залатая”, ні “маска”. Бо ніводнае з гэтых слоў не адпавядае чалавеку. Гэта штосьці наноснае, штучнае, з чалавекам не звязанае. Маска хавае сапраўднае, праўдзівае. Многія ўвогуле развучыліся быць шчырымі, нават з самімі сабой.
— Як бы тое ні было, у творчасці схавацца немагчыма. Выходзіць артыст на сцэну — і адразу бачна, што ў яго за душой. Незалежна ад таго, каго ці што ён іграе, нават калі гэта нейкая інструментальная музыка. Гэтак жа — з літаратурнымі творамі. Вашы ж таксама так ці іначай “аўтабіяграфічныя”?
— Гэта закон творчасці: кожны акцёр і драматург выкарыстоўвае свой жыццёвы вопыт, і чым таго вопыту болей — тым лепей. Але ж ён не залежыць наўпрост ад узросту. Гэта штосьці іншае. Мяне вельмі радуе, калі хтосьці здзіўляецца з маіх твораў: маўляў, няўжо гэта прыдумкі, а не рэальныя гісторыі? Як кажуць, кожны пісьменнік заўжды піша адную і тую ж кнігу — сваё жыццё. Але штораз па-рознаму.
— У вашым жыцці была вёска на Віцебшчыне, дзе прайшло дзяцінства, бацька-франтавік. Можна без цяжкасці прасачыць, як гэта адбілася ў вашай творчасці, дзе вялікае месца займаюць і каларытныя вясковыя персанажы, замалёўкі, і тэма вайны. Адны “Радавыя” чаго каштуюць! Але ж у вас за плячыма былі і ПТВ нафтавікоў, і праца манцёрам сувязі, слесарам. Штосьці не памятаю, каб героямі вашых твораў былі прадстаўнікі гэтых прафесій.
— Бо не ў гэтым справа! Я ж кажу: галоўнае — чалавек. Чым ён зарабляе — не так важна, як тое, што ў яго ўнутры. Мяне часта запытваюць: “Вечар” — гэта пра вашых бацькоў? І так, і не. Бо ўсё гэта — яшчэ і пра мяне, усё “выцягнута” з мяне самога. Дастаеш штосьці са сваёй душы — і карыстаешся гэтым. Любой твой герой — гэта ўсё роўна ты сам. Незалежна ад таго, хто ён па прафесіі. Незалежна ад узросту, полу, часу, бо мінулае — гэта ж таксама паралелі з сучаснасцю. Так, навакольны свет, абставіны ўздзейнічаюць на чалавека, але толькі ад яго самога залежыць, як ён паступіць, як распарадзіцца сваёй душой.
— Што тады выратуе свет — душа? Культура, прыгажосць, праўда — што?
— Вера.
— У царкоўным сэнсе ці больш шырокім, агульначалавечым?
— Скажу іначай — любоў. Бо любоў — гэта і ёсць вера. Але свет павінен зрабіць усё магчымае, каб яго не трэба было выратоўваць. Бо чыйсьці подзвіг, нечая ахвяра — гэта і нечыя недапрацоўкі, недагляд.
— Любові ў свеце стала меней?
— Яна даўно ідзе на спад, і мы, як ні горка асэнсоўваць, гэтага заслужылі. Бо калі і надалей будзем кіравацца іншымі каштоўнасцямі, надыдзе катастрофа. Мяне гэта хвалюе не толькі як творцу, але і як бацьку, дзеда. Малодшаму з трох маіх унукаў нядаўна споўнілася тры гады. І я занепакоены, у якім свеце ён будзе жыць.
— А як выхоўвалі сваіх дзяцей? Ці хапала на гэта часу? Ведаю, ваш сын Максім стаў мастаком, распісвае храмы. Дачка Алеся — юрыстам.
— Неяк спецыяльна ўздзейнічаць, выхоўваць — немагчыма. Можна толькі ўласным прыкладам. Гэта не я сказаў — Леў Талстой.
— На вас самога — хто з пісьменнікаў паўплываў? Вы неяк гаварылі, Шукшын?
— І Чэхаў. Ён не паказваў, як трэба жыць. Не павучаў. А сумленна маляваў, якія мы ёсць. І Шукшын рабіў тое ж самае. Яго аповеды пра гэткіх “цудзікаў” з народа (“дзівакоў” — гучыць крыху іначай) мяне так натхнілі, што захацелася пісаць. Я адчуваў яго герояў, “прапускаў” іх праз сябе. Адчуваў і тое, што пісьменнік таксама іх не з пальца высмоктваў. Яны ў яго — жывыя людзі, а не тыя, хто мае ці не мае рацыю. Сярод беларускіх творцаў мяне заўсёды захаплялі Колас, Купала, Караткевіч, Янка Брыль, Генадзь Бураўкін… Карацей, уся лепшая айчынная і сусветная літаратура.
— Вы пачалі пісаць, калі ўжо знаходзіліся ў сферы творчасці: пасля заканчэння тэатральна-мастацкага інстытута, які цяпер стаў Акадэміяй, працавалі ў ТЮГу — акцёрам і адначасова ў літчастцы.
— І гэта мне дапамагала. Я і дагэтуль лічу, што мастак павінен прыглядацца да чалавека, а не да тых ці іншых знешніх рэчаў. І менавіта чалавека, як гэта робяць акцёры, ён павінен “жывапісаць” (у гэтым слоўцы — бы два іншых, таму ўзнікаюць дадатковыя сэнсы).
— Ці атрымліваецца гэта ў маладых драматургаў, сцэнарыстаў? Не хацелася іх навучыць? Бо вашы “Белыя росы” — кінакласіка на ўсе часы.
— Яшчэ ў студэнцкія гады я ўцяміў адну простую ісціну: навучыць — немагчыма. Нічому! А вось навучыцца — можна. І трэба! Што ж да нястачы добрых сцэнарыяў і п’ес, дык гэта вечная праблема. Так заўсёды было: п’ес — быццам бы многа, нават замнога. Драматургіі — мала.
— Вашы творы перакладаліся на розныя мовы. Сярод іх не толькі руская: літоўская, польская, славацкая, туркменская, узбекская, украінская, эстонская, іншыя. П’есы ставіліся паўсюль. Але ж былі і вашы аўтарскія “пераклады” на мовы іншых відаў мастацтваў: я маю на ўвазе найперш балет “Вітаўт” на ваша лібрэта — паводле вашай жа п’есы, што ставілася ў Купалаўскім тэатры.
— Так, балет “Вітаўт” ідзе ў нашым Вялікім тэатры ўжо сем гадоў, паказваўся ў замежжы. Вячаслаў Кузняцоў — вельмі таленавіты кампазітар, найцікавейшы чалавек. Працаваць з ім — адно задавальненне. Галоўнае ў такіх, як вы сказалі, “перакладах” (хаця гэта ніякія не пераклады, нават у пераносным сэнсе слова, гэта проста іншы жанр) — каб уся пастаноўчая каманда глядзела ў адзін бок. Прычым у той жа бок, што і аўтар. Яшчэ, працуючы над балетным лібрэта я зразумеў, што ў ім, апрача ўсяго, павінна быць… музыка. Менавіта так: не толькі прыгожа выкладзены сюжэт, добры літаратурны тэкст, але і нейкая ўнутры схаваная музыка. Ведаеце, так прыахвоціўся, што разам з Кузняцовым мы стварылі яшчэ адзін балет, пакуль сцэнічна не ўвасоблены — “Знак Белабога”: лібрэта — маё, музыка — Кузняцова. Астатнія сакрэты раскрываць пакуль не хочацца.
— Будзем чакаць! Заўсёды хочацца спадзявацца на шчаслівы лёс кожнага твора. У канцы мінулага года на эксперыментальнай сцэне Новага драматычнага тэатра адбылася прэм’ера спектакля “Пёс Белага вострава” паводле вашай п’есы. Але крыўдна, што так і не быў пастаўлены, да прыкладу, ваш мюзікл “Белыя росы”, напісаны ажно 16 гадоў таму.
— Мне таксама крыўдна, асабліва за Эдуарда Зарыцкага, які стварыў цудоўную музыку. Працуючы над тым ці іншым творам, ніколі не ведаеш, як складзецца яго лёс. Часам гэта не прадказальна, асабліва ў дачыненні да публікі. Але ж здараюцца і ўсялякія “падводныя плыні”, пралічыць якія бывае складана.
— Тэатральная суполка, як і ўсялякае з’яднанне творцаў, — заўжды крыху “тэрарыум”. Бо ў кожнага — свае амбіцыі, жаданне “скарыць увесь свет”, а гэта не заўсёды бывае магчыма. Калісьці вы ўзначальвалі часопіс “Мастацтва”, былі адным з арганізатараў і кіраўнікоў Драматычнага тэатра Беларускай арміі. Больш за чвэрць стагоддзя (а дакладней, 28 гадоў) з’яўляецеся старшынёй Беларускага саюза тэатральных дзеячаў, выступаючы гэткім міратворцам. Складана “разрульваць” магчымыя канфлікты?
— Не перабольшвайце. У тэатры ў кожнага — свае правы, абавязкі, нарэшце, свой статус. Там ёсць з-за чаго “змагацца”. А СТД сёння — грамадскае аб’яднанне, цалкам дабраахвотнае. Спадзявацца на тое, што гэты творчы саюз здольны раз і назаўжды вырашыць усе набалелыя пытанні, дарэмна. Наша місія ў іншым — трымацца разам, дапамагаць адзін аднаму. І памятаць, што ўсе мы — адной крыві. Як сябры дзяцінства, пародненыя, спакрывёныя любоўю да мастацтва, у якім, насамрэч, месца хопіць усім.
— А самы шчаслівы ўспамін дзяцінства?
— Снягі і сонца. І дажджы. У дзяцінстве ўсё — самае сапраўднае. Важна потым усё гэта не згубіць…
Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ