Рэжысёр Уланмырза Карыпбаеў заканчвае Расійскі дзяржаўны інстытут сцэнічных мастацтваў, вучыцца ў лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Расіі, прафесара Генадзя Трасцянецкага. На мінулым Міжнародным маладзёжным тэатральным форуме “М.@rt-кантакт” малады рэжысёр быў запрошаны зрабіць эскіз да спектакля “Матчына поле” па аповесці Чынгіза Айтматава — разам з акцёрамі тэатра. Дададзім, што яшчэ адна выхаванка той жа майстэрні — Каміля Хусаінава — летась паставіла ў Магілёве “Жоўты пясочак” паводле аповесці Васіля Быкава, а таксама асістыравала Трасцянецкаму, калі той ставіў у нас “Трох прыгажунь”. Так што кантакты з Санкт-Пецярбургам ужо трывалыя і плённыя.
У цяперашнім прэм’ерным спектаклі акцёры распавядаюць гісторыі сведак вайны. Кожны сам абіраў для сябе матэрыял, жорсткіх рамак рэжысёр не ставіў. Перад намі з’яўляюцца не героі страшэнных падзей часоў Вялікай Айчыннай вайны і нават не абязлічаныя асобы, а менавіта акцёры, якія дзеляцца з гледачом, чаму выбралі менавіта такую гісторыю сярод шэрагу іншых. І падчас сваіх аповедаў пераўтвараюцца ва ўдзельнікаў ваенных падзей. Абраны прыём дапамагае гледачу таксама “прымерыць” на сябе тыя падзеі. Толькі навошта было апранаць усіх у джынсы і клятчастыя кашулі? Бо выглядала гэта неяк недарэчна, незразумела, не ўспрымалася вокам.
У пачатку спектакля ўзнікае спіс імёнаў загінулых, іх узрост і горад, адкуль яны родам. Усё гэта праецыруецца на экран, але паверх яго на некаторай адлегласці нацягнуты вузкія дыяганальныя палосы. З-за гэтага праекцыя быццам “мільгае”, трапеча, ствараючы адчуванне бясконцасці спіса — і пульсацыі нашых сэрцаў.
Важным элементам сцэнаграфіі (мастак — Аляксандр Якунін) сталі чамаданы, расстаўленыя па сцэне. Напачатку спектакля кожны з апавядальнікаў бярэ адзін з іх — як нейкі груз мінулага, вопыт-горб за спіной, пра які нялёгка распавесці і які цяпер будзе з ім назаўжды. Пэўна, вы звярталі ўвагу, што людзі, перажыўшы ваеннае ліхалецце, на ўсё жыццё захоўваюць звычку збіраць са стала і даядаць хлебныя крошкі, а не выкідваць іх. Здаецца, дробязь, але за ёй хаваецца невылечная траўма галоднага дзяцінства. Якога, дарэчы, увогуле не было, бо, як кажа адзін з апавядальнікаў, замест дзяцінства ў яго была вайна, гады маленства прамінулі яго.
Гэтыя ж чэмаданы выносяць на сцэну ў канцы спектакля. Груз нікуды не знік і наўрад ці знікне. Кожны з акцёраў запісаў на дыктафон сваю гісторыю — і ўсе запісы яны ўключаюць адначасова. Атрымліваецца шматгалоссе, у якім нічога не зразумела, але гэта і ёсць тое, што вайна пакінула пасля сябе. Шматгалоссе пацярпелых, што даносіцца з цемры страт, і руіны на тых месцах, дзе былі дамы, руіны ў сэрцах. Мабыць, менавіта гэта дае ключ да расшыфроўкі жанравага азначэння спектакля — “сімфонія недзіцячых успамінаў”.
Да тых успамінаў у час прагляду спектакля падсвядома дадаюцца нашы ўласныя. Калі мы чуем са сцэны нейкія дэталі накшталт таго, што і як размешчана ў сялянскай хаце, іншыя дробязі быту, у галаве выбудоўваецца шэраг асабістых сямейных асацыяцый. Бо амаль у кожнага ёсць бабуля, якая жыве або жыла ў вёсцы і распавядала пра дэталі побыту. Адным з эпізодаў спектакля ўвогуле становіцца запісаная па тэлефоне размова артысткі са сваёй бабуляй, дзе тая згадвае ваенныя часы. Праз такія сувязі мы яшчэ больш эмацыйна ўспрымаем усё, пра што гаворыцца.
Напрыклад, эпізод, у якім бабуля прывозіць салдату падарунак — яблык. А той не можа адразу яго з’есці, бо ў гэтым яблыку — і ягонае дзяцінства ў вёсцы, хата, бабуліна любоў. Так жа востра счытваем гэтыя асацыяцыі і мы, бо маем падобныя ўласныя.
Адным з самых моцных і напружаных момантаў падаўся той, дзе фашысты пераганяюць з вёскі жывёлу. Здавалася б, людзі тут не гінуць, ды смерць акружае іх шчыльна, вымушаючы бачыць пакуты тых, каго яны расцілі, часта ўспрымаючы сябрамі (герой і сапраўды называе свайго быка — сябрам).
Удалым быў таксама фрагмент, дзе сямігадовая дзяўчынка распавядае, як засталася адна з шасцімесячным сынам сястры. Яна называе немаўля проста “хлопчыкам”, і ад гэтай безназоўнасці становіцца жудасна, як пры адмове ў праве на будучыню. Калі дзіця памірае, дзяўчынка вырашае пахаваць яго ў старым куфары і застаецца зусім адна.
Ролю дзяўчынкі выконвае кранальная Анжаліка Барчан, якая ляжыць у чамадане. Напрыканцы аповеду чамадан закрываецца і двое акцёраў выносяць яго са сцэны. Седзячы ў зале, у гэты момант мы і самі адчуваем, што нам няма чым дыхаць, быццам і нас зачынілі ў труне.
Ды ўсё ж калі рэжысёр звяртаецца да дакументальных тэкстаў, вельмі цяжка бывае знайсці для іх адпаведную мастацкую прастору: тэкст увесь час будзе імкнуцца засланіць усё астатняе. І ў “Апошніх сведках” гэта вельмі адчувальна. Артысты іграюць добра. Гарманічна ўпісаліся ў акцёрскую каманду нават дэбютанты Лізавета Кароткая і Ягор Шабетнік. Але як бы ні стараліся артысты, тэкст робіць больш за іх. Менавіта ён уздзейнічае на гледачоў — куды больш за іншыя мастацкія сродкі і ўласна рэжысёрскае рашэнне.
Алена БЫКАВА