Маладосць на маршы?

№ 39 (1426) 28.09.2019 - 05.10.2019 г

“Круглы стол” з нагоды Трыенале маладых мастакоў
Сёлета культурная карта сталіцы паболела на адну важкую падзею — Рэспубліканскі конкурс “Трыенале маладых мастакоў”. Яго першы — пілотны — праект, арганізатарамі якога сталі Міністэрства культуры краіны, Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь, Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў, выклікаў шмат водгукаў самага рознага кшталту, аднак пацвердзіў і неабходнасць падобнага агляду. Што адбываецца сёння ў маладым сучасным мастацтве? Наколькі рэпрэзентатыўным аказаўся набор твораў на Трыенале маладых мастакоў? Якім конкурс мусіць быць? Уражанні і вынікі падзеі па ініцыятыве “К” былі абмеркаваныя на адмысловым “круглым стале” ў Нацыянальным гістарычным музеі, у якім прынялі ўдзел: дырэктар музейнай установы, кіраўнік дырэкцыі Трыенале Павел САПОЦЬКА, кандыдат мастацтвазнаўства, загадчыца кафедры мастацка-педагагічнай адукацыі БДПУ імя Максіма Танка Аксана КОЎРЫК, графік, старшыня секцыі "Графіка" Беларускага саюза мастакоў, сябра журы конкурсу Андрэй БАСАЛЫГА, мастак, скульптар Канстанцін СЕЛІХАНАЎ, намеснік старшыні Беларускага саюза мастакоў Глеб ОТЧЫК, графік, выкладчык БДАМ Раман СУСТАЎ, а таксама пераможцы Трыенале, мастачкі Крысціна МЕЛЬНІК і Марыя КОШАЛЕВА. Мадэрыравалі гутарку аглядальнік “Культуры” Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ і мастацтвазнаўца, спецыяльны карэспандэнт газеты Пётра ВАСІЛЕЎСКІ.

Дар'я Амяльковіч: Павел Міхайлавіч, дзякуй за зробленую вамі работу ў арганізацыі Трыенале, а таксама за згоду абмеркаваць вынікі на пляцоўцы музея. І пачну з простага пытання, якое між тым моцна турбавала мастакую грамадскасць. Чаму менавіта Нацыянальны гістарычны музей стаў арганізатарам Трыенале? Як гэта адбылося? І далей — якія мэты і задачы вы сабе ставілі?

Павел Сапоцька: Дзякуй. Мы ўзялі на сябе паўнамоцтвы па арганізацыі падзеі сапраўды нечакана, бо першапачаткова куратарам гэтага мерапрыемства мусіў быць Нацыянальны цэнтр сучасных мастацтваў. Але так склалася, што тэрміны правядзення Трыенале былі ссунутыя, і Міністэрства культуры прапанавала Нацыянальнаму гістарычнаму ўзяць на сябе гэты праект. Нам былі даручаныя менавіта функцыі дырэкцыі, тым больш, што досвед у правядзенні буйных акцый — той жа выставы твораў лаўрэатаў Спецыяльнага фонду Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь па падтрымцы таленавітай моладзі, у нас ёсць. Але, падкрэслю, што ў пул арганізатараў уваходзіла тры структуры — Міністэрства культуры, якое выдаткавала фінансаванне па дзяжпраграме “Культура Беларусі”, Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў і наш музей. Сярод партнёраў, вядома, Беларускі саюз мастакоў і Палац мастацтваў. Асабіста ў нашы абавязкі ўваходзіла абвяшчэнне конкурсу, збор твораў маладых аўтараў, правядзенне адборачнай камісіі, стварэнне экспазыцыі, складанне і публікацыя каталога. А ўжо канчатковае рашэнне па вызначэнні пераможцаў было за журы.

Д.А.: Адразу хочацца ўдакладніць: ці ёсць абмежаванні па ўдзеле ў Трыенале?

/i/content/pi/cult/764/16512/04.JPGП.С.: Толькі ўзроставае. Прыняць удзел у аглядзе мог кожны мастак да 31 года. Мы звярталіся да профільных ВНУ і ССНУ з прапановай удзелу студэнтаў, але конкурс адкрыты і для тых мастакоў, якія нідзе не вучацца, але маюць мастацкі досвед. Фактычна, такія аўтары былі на першым Трыенале. Хачу падкрэліць, што конкурс скіраваны на падтрымку не толькі мастацкіх, але куратарскіх і мастацтвазнаўчых праектаў. На жаль, сёлета
падобных работ назіралася зусім вобмаль, але спадзяюся, што на наступным Трыенале сітуацыя зменіцца.

Пётра Васілеўскі: Пытанне наконт фармату выставы. Цікава, ці ўлічваўся арганізатарамі Трыенале досвед “Белгазпрамбанка”, шырока вядомага сваімі арт-праектамі? У “Восеньскага салона”, “Арт-Мінска” ўжо склаўся пэўны фармат, выпрацаваныя пэўныя крытэрыі. Ці імкнуліся вы на прыкладзе Трыенале выбудоўваць іншую мадэль падзеі або абапіраліся на тую, якая існуе ў мерапрыемствах вядомага ўдзельніка арт-поля?

П.С.: Скажу так: калі было першае пасяджэнне аргкамітэта, ставілася задача вывучыць досвед арганізацыі адзначаных вамі праектаў. І мы актыўна працавалі з Палацам мастацтваў, Беларускім саюзам мастакоў у гэтым кірунку. Але задачы “перабіць” гэтыя падзеі не было. Хутчэй, зрабіць штосьці паралельнае, сваё.

Адразу хачу зазначыць, што на будучыню неабходна будзе ўдасканаліць палажэнне конкурсу, і ўключыць у яго новыя намінацыі. Напрыклад, “фатаграфія” ды іншыя. Я мяркую, што гэта было б правільна, і надало большай значнасці агляду. Але тое, што Трыенале адбылося ў такім фармаце, і было скіравана на раскрыццё патэнцыялу маладых мастакоў — гэта да пытання пра мэты — добра. Можна сказаць, што калі ў нас ёсць Нацыянальная прэмія ў галіне выяўленчых мастацтваў, то зараз з’явілася мерапрыемства менавіта для моладзі. У кулуарах Трыенале так і называюць. Пашырэнне поля маладога мастацтва, адкрыццё і папулярызацыя новых імёнаў, прэзентацыя іх творчасці — такімі мы бачылі свае задачы.

Д.А.: Андрэй, тады пытанне да вас, як да сябры журы. Якія тэндэнцыі выявіла, на ваш погляд, Трыенале? Ці было заўважным, што маладое мастацтва арыентуецца на фармат “салона”, ці яго мастацкія арыенціры ўсё ж такі іншыя?

/i/content/pi/cult/764/16512/05.JPGАндрэй Басалыга: Я скажу нават так: правядзенне Трыенале проста крытычна своечасова. Яшчэ трошкі — і мы скаціліся б у гэтае салоннае мастацтва. Падазраю, што арганізатары ўсё ж такі мелі на ўвазе прадаставіць альтэрнатыву таму, што ёсць. І гэта вельмі важна.

Безумоўна, мастацтва на продаж мае права быць, яно — запатрабавана і заўжды будзе, але нельга, кажучы ў пераносным сэнсе, каб дрэва мела толькі адну галіну. Лічу, што Трыенале дазволіла наноў прагучаць гэтаму пытанню: а што такое мастацтва сёння ўвогуле? І што такое маладое мастацтва ў прыватнасці?

Д.А.: І што такое маладое мастацтва ў прыватнасці?

А.Б.: Шчыра кажучы, ідучы на выставу, у мяне былі пэўнага кшталту чаканні. Я хацеў, каб мяне здзівілі, прагнуў дзёрзкасці, пэўнага парушэння канонаў. Аднак убачыў штосьці вельмі сярэдняе: так, творы зробленыя на добрым тэхнічным узроўні, творы, як кажуць, пісьменныя, але ці ёсць гэта новае мастацтва? Сумняваюся.

Аксана Коўрык: Адразу хачу ўдакладніць: а якія крытэрыі ацэнкі абірала для сябе журы? Бо для мяне гэта відавочна цяжкі выбар: годных твораў было вобмаль.

А.Б.: Кожны кіраваўся сваім досведам, густамі. Напрыклад, мне блізкае выяўленчае мастацтва — тут я судзіў як “чалавек у тэме”, прафесіянал, а вось у дэкаратыўна-прыкладным хутчэй абапіраўся на свае эмоцыі, агульныя тэндэнцыі. Варта прызнаць, што кожны сябра журы прыкладна кіраваўся падобным жа алгарытмам. На будучыню, канешне, варта было б зрабіць крытэрыі выбару больш празрыстымі. І галоўнае — каб сябры журы былі больш незалежнымі ў сваіх поглядах.

Канстанцін Селіханаў: Дазвольце ў працяг тэмы распавесці пра свае ўражанні. Скажу шчыра, пабачанае на выставе мяне моцна расчаравала. Андрэй тут адзначыў пэўны акадэмізм твораў маладых аўтараў, — для мяне гэты акадэмізм выглядаў ужо не проста як знак прыналежнасці да пэўнай прафесіі, а як кансервацыя. Асабліва творы дэкарытыўна-прыкладнога мастацтва — у мяне ўзнікла адчуванне, што я знаходжуся ў 1980-х. Ну вось праўда, анічога не змянілася з тае пары! Жывапіс — тут для мяне відавочна прачытвалася жаданне мастакоў спадабацца, ды на ўсялякі выпадак — прадаць работу. Такая зона камфорту. Больш-менш няблага на фоне іншых выглядала толькі графіка. Але пытанне ўзнікае: а дзе ж дух адмаўлення? Дзе ж выклік усяму, усім, які, здаецца, мусіць быць уласцівы творчасці маладых?

А.К.: Я з вамі згодная. На мой погляд, удзельнікі выставы прадэманстравалі цудоўны ўзровень майстэрства. Аднак з арыгінальнымі ідэямі тут — поўны правал. Ці маладыя аказаліся не ў стане гэтыя ідэі данесці да гледача — магчыма і такое. І тады пытанне я сфармулявала б так: а як жа можна навучыць дзёрзкасці? Выкажу меркаванне, што, напэўна, дзёрзкасць выпраменьваецца тады, калі ты пераадольваеш пэўныя рамкі. Дык вось, мне падаецца, што ў нас з гэтымі рамкамі вялікія праблемы. Іх ніхто не можа вызначыць — няма крытэрыяў. І атрымоўваецца ў выніку як у тых “безадказных бацькоў” — дзеці пачынаюць намацваць межы, і не знайшоўшы іх, сыходзяць у адрыў. А хтосьці займае абарончую пазіцыю — і хоча проста падабацца.

К.С.: Ды я проста бачу як некаторыя маладыя мастакі “хаваюцца” за спінамі сваіх настаўнікаў, замест таго, каб вынаходзіць сваю мову і тэму.

Ведаеце, у нас і так вельмі шмат ладзіцца падзей, дзе мы баімся адзін аднога пакрыўдзіць. На праектах “Белгазпрамбанка” ўсе ўсіх любяць — я маю на ўвазе тое, што на выставы бяруць творы большасці аўтараў. І тут я назіраў падобную ж карціну. А можа быць, нам не варта быць такімі лаяльнымі? Давайце зробім больш жорсткі адбор, пры гэтым павялічыўшы ўзростовую планку — скажам да гадоў 35. Скажу шчыра — калі я быў бы куратарам гэтай выставы, у мяне была б амаль пустая зала. Больш за тое, практыка абіраць знаёмае кола людзей у журы — вельмі заганная. Яна не садзейнічае развіццю дыскусіі вакол мастацтва ды акурат і параджае тое, што мы ўбачылі.

Д.А.: Добра, давайце трошкі падсумуем. Былі агучаныя праблемы ў арганізацыі, якія варта выправіць — узняць узроставую планку ўдзельнікаў, зрабіць больш жорсткім адбор, журы мусіць складацца такім чынам, каб не было канфлікту інтарэсаў. Павел Міхайлавіч напачатку таксама агучыў задачу пашырэння колькасці намінацый…

Раман Сустаў: І я б дадаў да гэтых заўваг адсутнасць рэкламы падзеі. Зараз мы вельмі жорстка судзім творы ўдзельнікаў Трыенале, адзначаем неблагі ўзровень графікі, але вялікая колькасць людзей проста не ведала пра гэту выставу. За межамі экспазіцыі засталася прыстойная колькасць таленавітых творцаў. Ці можам мы пры такім раскладзе казаць пра агульны ўзровень маладога мастацтва?

А.К.: А можа гэта і ёсць тая сітуацыя, у якой мы зараз знаходзімся?!

П.С.: Хачу адразу адказаць наконт рэкламы. Яна была. Анонсы на ТБ, радыё, аб’явы ў сацсетках. Мы разаслалі электронныя лісты па ўсіх профільных навучальных установах, афіцыйныя звароты. Асабіста тэлефанаваў кіраўнікам, дэканам, але хтосьці з іх адгукнуўся, а хтосьці абмежаваўся аб’явай у інстаграме. Я сам выкладаю ва БДУКіМ, і ведаю, што ў такіх выпадках трэба рабіць — уплываць, нават зацягваць студэнтаў на конкурсы, выставы, спектаклі. Іначай — нічога не будзе. Я часта пытаюся ў моладзі наконт актуальных падзей культуры. Які фестываль зараз ладзіцца ў Мінску? Якія Дні культуры праходзяць? І толькі 5 працэнтаў з курса даюць адказ. Астатнім — не цікава. Яны не ведаюць. І ў гэтым плане роля выкладчыкаў, педагогаў, куратараў курсаў, нават былых, вельмі вялікая. Калі не падштурхнуць студэнта — ён не адкрые для сябе новае. Усё трэба раздрукаваць, паказаць, данесці. Не толькі Трыенале, але і іншыя акцыі.

Р.С.: Я цалкам згодны. Матывацыя студэнтаў зараз вельмі нізкая. Выкладаючы ў Акадэміі, я пакідаю ў адмысловым чаце аб’явы аб конкурсах, праграмах, на якія можна падаваць заяўку. І працэнт тых аўтараў, хто адгукаецца, — вельмі малы. Я не ведаю, у чым тут прычына: магчыма, увогуле варта шукаць іншыя фарматы, нават іншую мову камунікацыі з моладдзю. Але яна не адгукаецца і на такія прапановы як Трыенале, ды і на замежныя выставы таксама. Моладзі цікавае штосьці больш “адвязнае”: тая ж Кастрычніцкая, напрыклад, фестываль Vulica Brazil…

К.С.: Мне ўвогуле падаецца, што сувязь паміж нашымі настаўнікамі і маладым пакаленнем не выбудаваная, не тое каб страчаная. Вы зараз казалі пра вучняў, а давайце спытаем пра настаўнікаў, якія выкладаюць у ВНУ, ССНУ. Ці многія з іх ходзяць на тыя ж выставы, спектаклі, канцэрты? Ці можна паставіць пытанне нават больш востра: а ці стварае наша мастацкая адукацыя пры такім падыходзе той асяродак, дзе нараджаюцца новыя ідэі?

А.Б.: Ведаеце, я проста ўдзячны лёсу, што ў часы перабудовы патрапіў у Глебаўскае вучылішча, дзе выкладалі маладыя мастакі: Ігар Цішын, Наталля Залозная, Ала Бізнюк. Яны проста перавярнулі нашу свядомасць у той час. Па-сутнасці, яны сфарміравалі сённяшняе пакаленне актыўных мастакоў. Роля настаўнікаў вельмі важная.

А.К.: Студэнты заўжды ідуць на асобу. І сёння ў нас ва ўніверсітэце ёсць тыя выкладчыкі, якія любяць і ведаюць свой прадмет, і адпаведна яны і цікавыя вучням. Цікавасць і нараджае цікавасць.

К.С.: Магчыма, калі б наша сістэма была пабудаваная такім чынам, што студэнты маглі самі выбіраць сваіх настаўнікаў, — многае змянілася ў агульным клімаце. Можа быць, палепшылася б сітуацыя з той матывацыяй. Па-другое, я памятаю прыклад Лявона Тарасевіча, які на прагляды запрашаў куратараў, галерыстаў, якія прасоўваюць аўтараў. Студэнты разумелі, што іх творчасць будзе запатрабаваная, што іх чакаюць, і гэта іх заахвочвала. У працяг тэмы адукацыі. У той жа Варшаўскай акадэміі адкрылі аддзяленне “новыя медыя”, дзе цудоўна спалучаюцца і жывапіс, і скульптура, і інсталяцыя. Калісьці ў БДТМІ таксама не было кафедры манументальнага жывапісу. Але ж час патрабаваў, і адкрылі.Так і з новым мастацтвам.

П.В.: Дазвольце тады задаць такое пытанне. Мы сёння шмат казалі пра матывацыю і яе адсутнасць, а мне падумалася: усё ж матывацыя — гэта мусіць быць задача мастака альбо клопат дзяржавы? І калі мы ўпіраемся ў хібы адукацыі — якую мадэль нам варта абіраць, каб убачыць наватарскія творы, якіх не хапала на Трыенале?

К.С.: Гэта ўсё звёны аднаго ланцужка. Калі малады чалавек бачыць, што ў ім зацікаўлены, з’яўляецца і матывацыя. Калі яго работу, да прыкладу, закупляе музей, яго запрашаюць на выставы і гэтак далей, — ён пачынае верыць у сябе. Дарэчы, у кантэксце пытання магу ўзгадаць расійскую прэмію “Інавацыя”, пераможцы якой атрымліваюць грошы на рэалізацыю ўласнага праекта. Мне падаецца, што такая мадэль падтрымкі — менавіта калі ацэньваецца ідэя, і потым на яе рэалізацыю вылучаюцца сродкі, магла б стаць выдатным захадам для заахвочвання маладых.

Глеб Отчык: Я магу дадаць у сваю чаргу, што ў нас не хапае паслядыпломнай адукацыі. Раней былі Мастацкія майстэрні Міхаіла Савіцкага, дзе выпускнікі маглі ўдасканальваць свае навыкі, веды, майстэрства пасля атрымання дыплома. Сёння такой магчымасці няма. Гэта да пытання пра дзяржаўную падтрымку. Прычым, калі вяртаць такую практыку, сёння майстэрні мусяць быць ужо разнастайных плыняў — класічнага мастацтва, сучаснага… І прызнацца, з апошнім у нас зусім складана. Акурат зараз у нас вучыцца студэнтка з Вялікабрытаніі, і мы не можам знайсці ёй адмыслоўца па профілі.

Р.С.: Гэта ўсё гучыць выдатна, а давайце паглядзім на тое, што ёсць у рэальнасці. Калі да нас у Акадэмію мастацтваў прыходзяць студэнты, яны вельмі часта не ўсведамляюць таго, што іх чакае, увогуле, навошта яны прыйшлі. Бацькі нас пытаюцца пра адно: а прафесія ў яго будзе? Ні пра якія новыя сэнсы гаворка не ідзе. І часцей за ўсё пад прафесіяй маецца на ўвазе вось гэта тэхнічнасць, прафесіяналізм, калі чалавек здолее па выхадзе з ВНУ штосьці зрабіць сваімі рукамі. Усведамленне таго, што мастацтва нараджаецца не толькі з тэхнікі, няма. У гэтым сэнсе наша адукацыя вельмі інерцыйная, і праблема ўдвая ўскладняецца тым, што гэту інерцыйнасць ад яе, уласна, і чакаюць, патрабуюць.

А.Б.: А хто сёння ёсць мастак, так? Гэта ўжо далёка не кропкавае паняцце. Зараз не дастаткова быць адно скульптарам, графікам ці жывапісцам, сёння ты вынаходзіш ідэю — і шукаеш ёй адпаведную форму. Магчыма, нам варта абраць такі сярэдні шлях, без крайнасцяў — і спалучыць канцэптуальнае мастацтва і прафесійнае ў адукцыйным працэсе?

К.С.: Варта выбірацца з гэтай жорсткай клеткі “графікі”, “скульптуры”, “жывапісу”. Сёння цалкам іншыя рэчы з’яўляюцца актуальнымі.

Р.С.: Але сістэма пакуль працуе так — па інерцыі. А тыя людзі, хто пачынае штосьці рабіць нечаканае — у выніку з’яджаюць за мяжу. Бо тут яны не знаходзяць сабе месца.

Д.А.: Мяркую, што самы час спытаць нашых пераможцаў Трыенале пра іх пазіцыю. Ці бачаць яны магчымасці рэалізацыі ў нашым асяродку? Чым для іх сталася Трыенале маладых мастакоў?

Крысціна Мельнік: Прызнацца, зараз на абмеркаванні мне было вельмі непрыемна чуць, што мы, маладыя, раўняемся на камерцыйнае мастацтва. Для мяне мастацтва, у першую чаргу, гэта спосаб разарабрацца ў тым, што адбываецца у сабе, мой шлях развіцця — потым ужо ўсё астатняе. Я стварала свой твор напачатку для сабе — потым ужо з’явілася яго выставачная гісторыя. Што да Трыенале, вядома, для нас яно сталася вельмі важнай пляцоўкай. Перамога на ім была для мяне цалкам нечаканай, і тым больш прыемна, што лаўрэаты Трыенале атрымоўваюць грашовыя прызы. Гэта істотная падтрымка.

Марыя Кошалева: Магу падтрымаць Крысціну ў тым, што з’яўленне праектаў для моладзі — гэта вельмі значны крок з боку дзяржавы. Я скончыла Глебаўскае вучылішча, Акадэміі мастацтваў і магістратуру ў Гданьску, і магу зазначыць, што ў суседняй краіне падобных мерапрыемстваў — шмат. Ёсць конкурсы для студэнтаў у межах Акадэміі, потым адпаведныя выставы-агляды з вызначэннем лепшых сярод профільных навучальных устаноў. У нас пакуль “Восеньскі салон”, і, вось, урэшце, Трыенале. Але добра, што штосьці пачынае змяняцца.

Д.А.: Якія стратэгіі ўласнага развіцця вы абіраеце?

М.К.: Можна сказаць так: у маіх прыярытэтах — развіваць уласную творчасць. І ў гэтым сэнсе я не абмяжоўваю сябе выключна асобай педагога — імкнуся шукаць магчымасці паўсюль. Увесь час манітору інтэрнэт на прадмет мастацкіх падзей, конкурсаў, адукацыйных праграм, імкнуся прымаць у іх удзел, падарожнічаць. Свет сёння адкрыты, магчыма, не ўсе мае маладыя калегі гэта разумеюць, але гэта так і ёсць.

К.М.: Нядаўна я прымала ўдзел у Кіеўскай біенале ляўкасу. І мяне там уразіла такая рэч: па-першае, тое, што я туды патрапіла, хоць і беларуска, па-другое, што кіеўскія мастакі, тыя, на якіх раўняюся, сардэчна віталі і цікавіліся маёй творчасцю. У нашым асяродку мне гэтага вельмі не стае. Магчыма, у нас такая адкрытасць не прынятая, але часам падаецца, што беларускія сталыя мастакі глядзяць на маладых не тое што паблажліва, а і з недаверам. А ты прагнеш гэтага кантакту.

А.Б.: Магу падсумаваць, абапіраючыся на карціну, якую абмалявала Марыя, што ў Польшчы канкурэнцыі паміж студэнтамі садзейнічае само поле, калі ёсць шмат профільных ВНУ, акадэмій… І ў гэтым сэнсе мы моцна прайграем, бо сярод мастацкіх вышэйшых профільных устаноў маем толькі адну Акадэмію мастацтваў.

Д.А.: Ці ёсць пэўныя ініцыятывы ад Саюза мастакоў, якія маглі б спрыяць гэтай канкурэнцыі, развіццю асяродка?

Г.О.: Мы ініцыіруем розныя калектыўныя выставы, але мастацкі асяродак на іх адгукаецца па-рознаму. Скажам, была тэма “Яблычны спас” — і мастакі ахвотна прынялі ў такім праекце ўдзел, а вось агучаная тэма “Год супраць хатняга гвалту” не вылікала зацікаўленасці. Зараз мы рыхтуем новы праект з удзелам чатырох буйных ІТ-кампаній, і, спадзяюся, што гэта калабарацыя прынясе свой плён.

Д.А.: Падводзячы вынікі, магу сказаць наступнае. Трыенале маладых мастакоў стала ў пэўным сэнсе даследчай пляцоўкай, што выявіла актуальны ўзровень маладога мастацтва і пазначыла праблемы ў нашым адукацыйным і мастацкім полі. Тут і агучаныя вышэй інэрцыйнасць адукацыйнай сістэмы, адсутнасць матывацыі з боку студэнтаў, фармальнае стаўленне мастакоў, неабходнасць дадатковых праграм і конкурсаў, грантаў для мастацкага асяродка, што заахвочвала б аўтараў да рэалізацыі. Што да арганізацыі конкурсу, дык, сыходзячы з актуальнага паняцця мастацтва, варта было б значна пашырыць і сетку намінацый, увёўшы ў яе скажам, “відэа -арт”, “фатаграфію”, ды іншыя. Трыенале падняло шмат пытанняў, пазначыўшы, паміж тым, неабходнасць падобных падзей.

П.С.: Яшчэ на будучыню мне не хацелася б адпускаць лаўрэатаў конкурсу пасля яго завяршэння, так бы мовіць, у “вольнае плаванне”. Маўляў, атрымалі ўзнагароды, раздалі інтэрв’ю — і на гэтым усё. Варта садзейнічаць іх далейшай прамоцыі — выставамі ў музеях, у тым ліку на нашых пляцоўках, актыўнасцямі, працягваць гэту лінію. Каляндарны перыяд Трыенале скончыўся, але работа па папулярызацыі імёнаў мусіць працягвацца.