Якая маска прырасла да твару?
Аляксандр Кішчанка не баяўся быць ні занадта даверлівым, ні безаглядным, ні адкрытым. І мне хочацца паглядзець на гэтага дзівоснага мастака не з пункту гледжання сухога мастацтвазнаўцы-аналітыка, каментатара, а расказаць пра яго як пра жывую асобу, ні на каго не падобную, самабытную, гарачую, утрапёную. Усе яго кіданні, пошукі ісціны, жыццялюбства і туга па трапяткой, вялікай і радаснай любові, яго ўважлівае і пільнае мастацкае даследаванне новых светаў на Зямлі і ў Космасе — усё гэта змяшчаецца ў такое ёмістае і дзіўнае слова — талент.
У той жа час у Кішчанкі было столькі мастацкіх масак, што няпроста разабрацца, якая з іх прырасла да твару. Аднак праца гэта марная, твар яго ўтоены глыбока ўнутры, пад эпатуючымі словамі, напоўненымі незвычайнымі вобразнымі асацыяцыямі і метафарамі, пад прытчамі аб былях і небылях, якія часам шакавалі якога-небудзь старажыла “здаровага сэнсу”. Чуткамі, легендамі і здагадкамі ўсіх гатункаў гэтая магутная постаць заўсёды была аблепленая, як дно фрэгата — ракавінкамі пасля кругасветнага плавання. Ведаю, частка гісторый з яго быцця — плод выдумкі самога Аляксандра Міхайлавіча. Балазе выдумка, неўтаймаваная, нечуваная, несусветная, як у мастацтве, так і ў жыцці, заўсёды была яго пазітыўнай сутнасцю. Зрэшты, як і ў яго даўняга прыяцеля яшчэ па Кіеве — Сяргея Параджанава, таксама вялікага фантазёра. Дзе выдумка, дзе праўда, дзе фантазія і дзе рэальнасць — хто цяпер разбярэ ў таго ці іншага. І хіба ў гэтым, у рэшце рэшт, справа?
Аднак праўда ў тым, што сумнае наша знаходжанне ў мінулых гадах Кішчанка падрываў сваімі бясстрашна мастацкімі творамі; сваімі вершамі, песнямі і вуснай прозай; філасофскімі разважаннямі аб вечных элементах свету: пра гамеамерыі Анаксагора, пра Платона і Кеплера; спробамі разгадаць таямніцы эксперыментаў Малевіча, Кандзінскага, Маціса, Пікаса, Жана Люрса.
Ён ішоў па замініраваным полі жыцця не з мінашукальнікам, а абвязаны гранатамі, каб выбух быў больш гучны. Ён гінуў і адраджаўся, і зноў гінуў, і зноў адраджаўся. Але пасля яго гібелі, згубы і пераўвасабленняў заставаўся Яго Вялікасць Жывапіс, заставаліся грандыёзныя мазаікі і габелены, якія ўжо яму не належалі і жылі без яго, вызначаючы найноўшыя стылі і напрамкі эстэтычнага ўспрымання свету.
Вядзьмак пэндзля
Аляксандр Кішчанка быў, у самым высокім значэнні слова, творчым дэміургам, творцам, які стварыў вакол сябе не адзін свет, а мноства стракатых, яркіх, вычварных, эстэцкіх, планетарных светаў. І ў гэтым ракурсе ў сучасным свеце па маштабе таленту яго і параўнаць няма з кім. Прынамсі, у бліжэйшай будучыні з’яўленне ў Беларусі падобнай асобы цяжка сабе ўявіць. Кажу гэтыя патэтычныя словы з поўнай мерай адказнасці таму, што гэты вядзьмак пэндзля, як праўдзівы пераемнік гігантаў еўрапейскага Адраджэння, сапраўды валодаў унікальным дарам рэнесанснага ўніверсалізму.
Зрэшты, сам па сабе ўніверсалізм ні пра што не кажа, бо ад яго адзін крок да ўсёеднасці і халтуры. Кішчанка заўсёды ж, пачынаючы з ранніх самастойных работ, выяўляў чыста моцартаўскае высяканне чароўных пластычных мелодый з усяго, да чаго дакраналіся яго магутная рука і вечна бунтуючы розум. Усё, што яму даў Бог: прыродны талент і касмічнае мысленне, мастак рэалізаваў у Беларусі, на яго другой і любай радзіме. Тут ён пражыў большую частку свайго жыцця, і яе, сінявокую Белую Русь, як і сваю першую расійскую калыску — данскую зямлю, — ён натхнёна і горача апяваў у сваіх творах.
Ніхто не стане спрачацца, што ў дзяржаўным мастацтве “вялікай формы” — у мазаіках і габеленах, якія і сёння, праз гады, не страцілі свайго эстэтычнага значэння, — Кішчанка дасягнуў найлепшых вынікаў. Аднак сам лічыў сябе перш за ўсё жывапісцам-станкавістам. Для яго праца ў майстэрні ля мальберта была не толькі працай, не толькі задавальненнем, але і сродкам заўсёды заставацца самім сабой, гэта значыць максімальна выяўляць сябе, сваё нутро, сваё разуменне рэчаіснасці, свой лад думак, не звязаны ніякімі дзяржзамовамі, зацверджанымі канонамі і знешнімі абставінамі. Яго карціны былі для яго сэнсам жыцця, самааддачай, самаспаленнем, ён як бы пераліваў кроў сваёй душы ў свае палотны...
“Сусветны рэалізм” — а што гэта?
Мне часта задаюць гэтае пытанне, гаворачы пра творчасць Кішчанкі. Хачу выказаць свой пункт гледжання. Яшчэ ў юнацтве, у перыяд знаходжання ў Львове і Кіеве, пачалося яго сур’ёзнае захапленне антычнай філасофіяй — філасофіяй Космасу, філасофіяй Светабудовы. Гэтае захапленне з часам плаўна перайшло з тэарэтычных пошукаў у практычную рэалізацыю ўласных фармальна-пластычных прынцыпаў. Знаёмства з філасофіяй Анаксагора і Платона, а ўслед за імі — з класічнай філасофіяй Канта і Гегеля, са старажытнаіндыйскай філасофіяй спрыяла ўсведамленню перадпачатку светабудовы, законаў, рытмаў і сэнсаў Сусвету і чалавека як часткі агульнай касмалагічнай сістэмы. Думка аб прыналежнасці чалавека да Космасу падвышала ўзровень яго самасвядомасці, вызначаючы ўласную значнасць як часткі цэлага. Гэта не дазваляла адчайвацца, давала сілы выжыць, адводзячы ад суворай рэчаіснасці ў свет абстрактных фантазій, мадэрнавых гіпотэз і салодкіх мрояў. Але менавіта ў Беларусі — на аснове вывучэння разнастайных філасофскіх сістэм з іх бачаннем “новай” светабудовы, у Кішчанкі ўзнікае уласны самабытны вобразна-пластычны стыль, не падобны да ўсіх папярэдніх і наступных стыляў сусветнага выяўленчага мастацтва. Гэты стыль, дакладней напрамак, ён і назаве “сусветным рэалізмам”.
З ліста Аляксандра Кішчанкі, дасланага мне з Багучар (1991): “Чытаю Брэхта пра мастацтва. Я зусім усё разумею інакш. Ён юрыст, навуковец, філосаф, драматург і вельмі лагічны. Але ў мастацтве часта бярэ верх інтуіцыя. Інтуіцыя — мой канёк... Я ляжу на ложку, і ў госці да мяне ў дом уляцела Галактыка. Так, некалькі планет. Яны кружацца. Яны таямніча велічныя незвычайным светлавыпраменьваннем: нейкія зеленаватыя тоны — ад рэзка белых да блакітнавата-шэрых адценняў. І гучыць нечуваная музыка цішыні. Калі ледзь прыкрыць вочы і падняць галаву ўверх, то можна разгледзець блізкіх мне людзей. Яны блакітнаватыя з жаўцізной і ў чорна-белым кантрасце. Часам жэстыкулююць. Як бы гавораць са мной і вечнасцю. Аб чым? Расшыфраваць можна, але для гэтага трэба патрапіць у іншае вымярэнне. Пакуль мне гэта не ўдаецца. Але, ты разумееш, Бора, маё жытло — гэта ўжо частка Галактыкі. Напэўна, там закладзена сапраўдная праўда. А я званы госць Космасу. А дзе ж праўда зямная?..” Мне здаецца, што ў гэтых думках і тоіцца пэўная разгадка таямніцы яго “касмічнага жывапісу”. Якраз на адкрытай учора ў Нацыянальным мастацкім музеі выставе глядач можа ўбачыць некалькі палотнаў гэтага дзіўнага, на першы погляд, кірунку.
Рэбус, што так і не разгаданы
Кішчанка быў мастаком, які бясконца шукаў, шмат эксперыментаваў, спрабаваў распрацоўваць тэмы, для яго, на першы погляд, неўласцівыя, чужыя, у выніку чаго станавіўся занадта складаным і незразумелым для глядацкага ўспрымання. Так здарылася, напрыклад, з яго карцінамі “Клятва масонаў” і “Цемрашалы”, хоць ён і не разлічваў паказваць іх на выставах. Гэта былі своеасаблівыя спробы “ўвайсці ўнутр” вельмі “слізкіх” і супярэчлівых з’яў, звязаных са станам грамадства на пераломным этапе сацыяльных і рэлігійных катастроф канца ХХ стагоддзя. У падобных творах, якія часта выклікалі здзіўленне непадрыхтаваных глядацкіх вачэй, хавалася толькі яму зразумелая і неабходная пластычная і вобразная знойдзенасць. Можа, збольшага таму і па сённяшні дзень Кішчанка застаецца жывапісцам, творчасць якога не зусім даацэненая сваім часам.
Між тым імкненне да нейкага сінтэзу, да вялікай формы, да манументальнасці ў станковай творчасці было заўсёды яму цікава. І ў той жа час ён быў “іншым дрэвам”, кажучы вобразнай мовай. У адрозненне ад сваіх калегаў-традыцыяналістаў, яго менш за ўсё хваляваў сацыяльны змест сваіх карцін, ён усведамляў самакаштоўнасць прыгажосці жывапісу, пластычнай мовы палатна. Штодзённае, паўсядзённае ён даводзіў да важнага і значнага праз дзіўнае святло і дзіўны цень, праз беспаветранае асяроддзе, якое можна параўнаць з чароўным маляўнічым сфумата рэнесансных мастакоў. А што да вобразаў асобных людзей, то яны цікавілі мастака як малы, але вельмі значны фрагмент Быцця — часта прыўзнятага Быцця, амаль сакральнага, а шматфігурныя групы ў вялікіх кампазіцыях — як фрагмент Светабудовы. Збіраючы, разглядаючы і асэнсоўваючы падобныя фрагменты, Кішчанка выбудоўваў з іх маштабную і складаназлучаную карціну Сусвету. “Я трымаюся рукой рака // За касмічны блакіт. // Іншай нагой дыназаўра // Я ўпіраюся ў поўню...” Сапраўды, такім жа верлібным паэтам мастак быў у сваіх “сусветных” карцінах, якія прапарцыйна наратыўныя і сімвалічныя, што адкрывала шырокую прастору для тлумачэнняў .
Ды і па сёння “сусветны рэалізм” Кішчанкі — па-сапраўднаму неразгаданы рэбус для мастацтвазнаўцаў. Некаторыя спробы нашага брата-крытыка расшыфраваць гэты рэбус не прывялі да пераканаўчых вынікаў. Шмат размаўляючы і гутарачы з Аляксандрам Міхайлавічам на гэты конт, сам я прыйшоў да такой высновы. Перш за ўсё, сістэма своеасаблівых ідэаграм-вокнаў, ідэаграм-ілюмінатараў, праз якія можна “ўвайсці” ў касмічную прастору.
Яго ідэаграмы- сімвалы
У Кішчанкі ў шырокім сэнсе пад ідэаграмай я разумею тып выявы з актыўным вобразна-сімвалічным падтэкстам. Адной з асаблівасцяў падобных ідэаграм з’яўляюцца ўласныя элементы, большую частку якіх складаюць сімвалы і алегорыі. Яны транслююць пэўны акцэнт утрымання, таму выступаюць у якасці спецыфічнага спосабу зносін аўтара з гледачом. У асноўным, гэта прадметна-графічныя сімвалы: круг, круглая сфера, рашотка, прастакутнік, квадрат, ромб, крыж, німб, кольцы, вострыя і полыя прадметы, лодкі, музычныя інструменты. Гэта сімвалы біясвету: дрэвы, сланечнікі, грушы, яблыкі, вішні, кавуны, марскія ракавіны, дэльфіны. Гэта каларыстычныя сімвалы: чырвоны, карміна-пунсовы, сонечна-жоўты, сіні, блакітны, бірузовы, зялёны, чорны колеры.
Самы характэрны пластычны элемент у большасці кішчанкаўскіх карцін “сусветнага рэалізму” — аб’ёмны чатырохкутнік, упісаны ў круг. Яшчэ старажытнымі мудрацамі чатырохкутнік лічыўся ідэальнай формай, якая з’яўляецца мадэллю космасу, а круг — падставай калоны, той восі, якая праходзіць праз цэнтр Сусвету. Чатырохкутнік жа — і сімвал Зямлі, паколькі бакі яго ўяўляюць сабой чатыры бакі свету — свайго роду чатыры сцяны. Усведамленне зямлі, як Дома, адбілася на архітэктуры, якая ў сваіх пабудовах абапіралася на гэтыя сімвалы.
У касмічнай прасторы палотнаў Кішчанкі вельмі важную ролю адыгрывае і свабоднае размяшчэнне праславутых клетак — своеасаблівых канструкцый, якія трывала “трымаюць” палатно, як шкілет трымае чалавека, як арматура ў скульптара, як нота ў музыцы, не даючы карціне разваліцца. У той жа час у гэтай бязважкай “нотнай сістэме” ёсць усё: і лірыка, і драма, і меланхолія, і захапленне, і запал, і пяшчота, і музыка ад высокіх да нізкіх нот. Калі ў музыцы кожная нота знаходзіцца на якім-небудзь радку натанома або паміж радкоў, то ў жывапісе Кішчанкі кожны элемент, знак таксама знаходзіцца строга на пэўных пазіцыях.
Магчыма я памыляюся, але мне здаецца, што ёсць семантычнае сваяцтва паміж тэмбрам у музыцы і каларытам у жывапісе. Каларыт — гэта адна з найважнейшых сістэм эмацыйнай выразнасці ў жывапісе, а ў музыцы каларытам з’яўляецца тэмбр. Гэта значыць, што ў жывапісе каларыт — найбольш музычны элемент, у музыцы — найбольш маляўнічы. Як пісаў Чурлёніс: “Сусвет уяўляецца мне вялікай сімфоніяй; людзі як ноты”. Уяўляю сабе фантастычную трыяду: жывапісец і кампазітар Чурлёніс, вынаходнік колерамузыкі Скрабін і жывапісец Кішчанка. Чым не роднасныя душы?
Прастора Кішчанкі, сатканая з вялікіх і маленькіх элементаў, сапраўды, велічная, грацыёзная і бясконцая. Гэты “сусветны рэалізм” спачатку паглынае гледача, як нейкая “чорная дзірка” ў сусвеце, але потым дзіўным чынам на сятчатцы вока палатно аддрукоўваецца дзіўна цэласным, скончаным элементам, з-за чаго палатно прыцягвае гледача як магутны магніт. Вось мы бачым умоўныя планеты, з якіх струменіцца жывая вада — жыццё; дэльфіны з’яўляюцца ці то з мора, ці то з космасу, ці то проста з зямлі; талеркі і вазы з дарункамі зямлі, якія вольна, як на хвалях, плаваюць у паветры... Такое ўражанне, што мастаку на няшчаснай зямлі мала месца.
Вось такі быў Кішчанка-жывапісец — вечны вандроўнік-пілігрым, які прайшоў па зямлі “сонцам апалены”, і ўсё жыццё шукаў сапраўдную свабоду духу, эстэтыку духу. Астранаўт, які спрабаваў прарвацца ў таямнічыя нябёсы, у невядомыя паветраныя далі, туды, дзе няма ніякага гарызонту, ніякіх бар’ераў, ніякіх правілаў “добрага тону”, ніякіх ідэалагічных завес. Менавіта там можна свабодна разгарнуцца ва ўвесь абсяг, дзе можна авалодаць глыбіннымі таямніцамі духоўнай колерарытмікі і гэткім чынам знайсці верную дарогу да сэрцаў зямлян...
Барыс КРЭПАК