Псіхатып паспяховага навукоўца

№ 27 (1414) 06.07.2019 - 12.07.2019 г

24 чэрвеня споўнілася 75 гадоў этнамузыколагу Тамары ВАРФАЛАМЕЕВАЙ. Сёлета яна адзначыла і 55 гадоў навуковай дзейнасці. У інтэрв’ю “К” навукоўца распавяла пра свае палявыя даследаванні лакальных музычных культур Беларусі і падзялілася развагамі пра сувязь навукі і адукацыі.

/i/content/pi/cult/752/16291/pages-7-S.jpg

“Праца ў экспедыцыі — не паставіць мікрафон”

— Тамара Барысаўна, вы “экспедытар” з вялікім стажам. Распавядзіце, як пачыналіся вашы паездкі “ў поле”.

— Мая першая экспедыцыя была ў 1970-м годзе ў вёску Цясты Верхнядзвінскага раёна. Я працавала на радыё і таму мела магчымасць карыстацца бабінным магнітафонам “Рэпарцёр-5”. Ён цяжкі, але на той час гэта быў сапраўдны прагрэс! Асабліва ў параўнанні з іншымі — тымі аграмаднымі валізамі, якія мне таксама давялося б цягаць з сабою, калі б я не мела дасягу да тэхнікі радыё. Плёнкі ў вольным продажы не было, і мы бралі тую, якая ўжо пабыла ва ўжытку для запісу радыёпраграм — уся на злепках. Пасля таго, як праграма выходзіла ў эфір, некаторыя стужкі ішлі ў фонд, а некаторыя выкідаліся. Вось імі мы і карысталіся потым у экспедыцыях. Праз нястачу плёнкі першыя гады запісвалі толькі энцыпіты (два куплеты песні), а астатнія словы — у сшытак. Калі з’явіўся “Рэпарцёр-6” і касеты, то ўрэшце атрымалі магчымасць і песні цалкам пісаць, і гутаркі.

— У вас велізарны экспедыцыйны архіў. Дзе ён захоўваецца?

— Запісы першых экспедыцый — у Акадэміі музыкі. Матэрыялы з 1981 года, калі я пачала працаваць у Акадэміі навук, — часткова там, а часткова таксама ў Акадэміі музыкі. Арыгіналы (касеты, бабіны) я захоўваю дома, а электронныя копіі дублююцца ў архіў установы, якая іх лічбуе. На цяперашні момант алічбаваныя матэрыялы толькі да 1990-га года.

— Ці так ужо неабходна навукоўцу праводзіць шмат часу ў “палях”?

— Я лічу, экспедыцыі — гэта вельмі важны складнік навуковай працы. Менавіта там увесь час адкрываецца нешта новае — тое, на чым потым грунтуюцца і ўзважаныя высновы. Але тут важна разумець: праца ў экспедыцыі — не проста паставіць мікрафон і пісаць усё агулам, без разбору. Трэба падрыхтавацца, каб за як мага меншы час атрымаць каштоўнай інфармацыі як мага больш. Гэта прыходзіць з досведам — і з веданнем традыцый у іх разнастайнасці.

— Ці ёсць, на вашу думку, нейкі псіхатып паспяховага навукоўца?

— Даследчыкі бываюць розныя: інтраверты і экстраверты, індывідуалісты і калектывісты, “рацыяналы” і летуценнікі… У залежнасці ад характару, яны папросту па-рознаму падыходзяць да сваёй справы. Да таго ж, істотную ролю адыгрывае пол навукоўца. Жанчынам у нас, канешне, складаней, бо шмат іх часу сыходзіць на побыт, выхаванне дзяцей. Таму так і атрымліваецца, што сапраўдных вышынь у навуцы часта дасягаюць тыя жанчыны, у якіх сям’і і дзяцей няма. Але агулам мужчыны і жанчыны аднолькава здатныя да навукі — у іх проста няроўныя магчымасці, каб ёй займацца. І ўсё ж галоўнае тут — талент.

— Вы займаліся рознай тэматыкай. А якія свае работы лічыце галоўнымі?

— Галоўная сфера маёй дзейнасці — гэта даследаванне песеннага фальклору абрадаў жыццёвага цыклу: радзін, вяселля і пахавання. Календаром я займалася мала і толькі некаторымі яго аспектамі. Мелас каляндарных абрадаў у нас даследаваны лепш, чым сямейных. Запісваючы песні, я, канешне, вывучала і этнаграфічную частку — уласна сямейныя абрады.

— Ці лёгка прасочваюцца сувязі паміж абрадавымі песнямі сямейнага і каляндарнага цыклаў? Ці дастаткова яны даследаваны?

— Гэта вельмі складаная тэма — пэўна, для доктарскай дысертацыі. Можна ўзяць нейкую вёску і даследаваць у гэтым ракурсе мясцовую традыцыю. Але каб атрымаць поўную карціну, канешне, неабходна вывучаць і каляндарную, і сямейную абраднасць усёй Беларусі. Уявіце сабе, колькі на гэта патрэбна часу! Прычым абапірацца толькі на ўжо апублікаваныя матэрыялы недастаткова. Патрэбныя меркаванні саміх носьбітаў, а для гэтага — кантакты з жывымі людзьмі. Калі займацца параўнальнымі даследаваннямі і выходзіць на шырокія абагульненні, высілкаў аднаго спецыяліста можа аказацца недастаткова.

“Этнаграфічныя рэгіёны — гэта не фікцыя”

— Вы аб’ехалі ўсю Беларусь двойчы. На вашу думку, ці адпавядае прынятая сёння класіфікацыя гісторыка-этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі Віктара Цітова рэальнаму музычнаму ландшафту нашай краіны?

— Віктар Сцяпанавіч вывучаў розныя аспекты традыцыйнай культуры беларусаў па дасяжных яму друкаваных крыніцах — так бы мовіць, буйнымі мазкамі. Калі этнамузыколагі бяруць толькі музычны аспект і даследуюць яго вельмі глыбока, то атрымліваецца трохі іншая карціна: вярхоўе Дзвіны і Дняпра (у Цітова яны адносяцца да Паазер’я) — гэта адзіная з Падняпроўем стылявая зона. Дасюль, напрыклад, па тыпавых напевах вяселля дакладна вызначаецца мяжа рассялення полацкіх і смаленскіх крывічоў. У дробязях можна бясконца ўдасканальваць класіфікацыю, ссоўваць і ўдакладняць пераходныя зоны, але агулам Цітоў мае рацыю — за выключэннем хіба Усходняй Віцебшчыны.

— Ці можна казаць пра асобны гісторыка-этнаграфічны рэгіён Цэнтральная Беларусь у музычным плане? Або гэта толькі зона кантактаў і ўзаемаўплыву Палесся, Панямоння, Паазер’я і Падняпроўя?

— Па музычных прыкметах Цэнтральная Беларусь — гэта зона інтэрферэнцыі, уплываў з Усходу, Захаду, Поўначы і Поўдня. Вакол Мінска існавалі вёскі, дзе мы з Зінаідай Якаўлеўнай Мажэйка ў 1979 годзе запісвалі тыя мелодыі, якіх у іншых рэгіёнах няма. Цяпер ужо, мабыць, праз пашырэнне сталіцы, такога матэрыялу не знойдзеш. Адпаведна, пэўныя свае асаблівасці этнамузычны ландшафт Цэнтральнай Беларусі мае. Але калі картаграфаваць дакладна, то гэта будзе, відаць, папросту адна з лакальных традыцый.

— Наколькі яны могуць адкарэктаваць наша ўяўленне пра буйныя рэгіёны?

— Канешне, калі маляваць буйнымі мазкамі, разумееш, што гісторыка-этнаграфічныя рэгіёны Беларусі — гэта не фікцыя. Але калі пачынаеш вывучаць іх глыбей, яны рассыпаюцца на лакальныя традыцыі, якія адна ў адну пераходзяць. І атрымліваецца, што няма ні цэнтра, ні перыферыі, ні ядзер. Калі мы пачнем з паў-
ночнага Усходу і прыйдзем на паўднёвы Захад, то ўбачым там нешта амаль супрацьлеглае першаму пункту шляху. Прыкладам, спявачкі з Гарадоцкага раёна Віцебскай вобласці і Жабінкаўскага Брэсцкай проста не “разумеюць” адны адных, бо музычныя “мовы” іх абсалютна розныя.

“Патрэбна “прышчэпка”  культуры”

— Як, на вашу думку, павінна быць наладжана супраца паміж навучальнымі ўстановамі, якія рыхтуюць работнікаў культуры, і ўстановамі культуры на месцы?

— Патрабаванні культуры “на месцах” і падрыхтоўка кадраў часта не супадаюць. Найбольш глыбіннае засваенне спеўных традыцый адбываецца на кафедры этналогіі і фальклору БДУКіМ, дзе ёсць спецыялізацыя “этнафоназнаўства”. Але, па-першае, яе выпускнікоў на ўсю краіну катастрафічна не хапае, а па-другое — выпускнікі вымушаны прыстасоўвацца да патрабаванняў той установы культуры, куды яны накіроўваюцца пасля заканчэння ўніверсітэта. І далёка не заўсёды акцэнт там робіцца на захаванні, падтрымцы і папулярызацыі менавіта мясцовага аўтэнтычнага фальклору. Не сакрэт, што рэгіянальнай культуры, як правіла, адводзіцца роля абслугоўвання насельніцтва.

— А ці могуць быць захавальнікамі традыцыі гарадскія моладзевыя суполкі кшталту Студэнцкага этнаграфічнага таварыства?

— Можна сказаць, што на змену аўтэнтычнаму фальклору ўжо прыйшлі другасныя формы. Традыцыйная культура ў горадзе — другасная ў любым выпадку. Але нават калі другаснымі формамі кіруе свядомы спецыяліст, гэта таксама можа быць вельмі добра. Беларусам патрэбна спецыфічная “прышчэпка” сваёй традыцыйнай культуры. Напрыклад, на тым узроўні, як у краінах Балтыі з іх святамі песні.

— Пытанне толькі ў тым, якую стратэгію тут абраць…

— Каб традыцыя трывала ўваходзіла ў жыццё дзяцей і моладзі, патрэбныя доўгатэрміновыя праграмы. Тады малады чалавек паступова наблізіцца да ўзроўню носьбіта аўтэнтычнай культуры. Носьбітам ён, магчыма, не стане, але падыйдзе вельмі блізка, і гэта дасць яму ўсведамленне прыгажосці і каштоўнасці нематэрыяльнай спадчыны.

Алена ЛЯШКЕВІЧ,

супрацоўніца Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі