Глыбока драматычныя, з псіхалагічным аб’ёмам аповеды Быкава пра жыццё на вайне прыкмецілі яшчэ савецкія улады, дапасаваўшы іх да сваёй ідэалогіі. Гэта, тым часам, ніколькі не супярэчыла высокай мастацкай якасці пастаўленых паводле іх фільмаў — дастаткова ўзгадаць “Узыходжанне” Ларысы Шапіцька ці “Альпійскую баладу” Барыса Сцяпанава.
Між тым, познія творы Быкава, асабліва прысвечаныя рэпрэсіям 30-х гадоў, утрымліваюць крытыку тагачаснай савецкай палітыкі. Менавіта гэта тэма апошнім часам захапіла розумы незалежных кінематаграфістаў. Два гады таму акцёр і рэжысёр Аляксей Туровіч за ўласны кошт зняў “Жоўты пясочак” — пафасную драму пра забойства чэкістамі беларускай інтэлігенцыі ў Курапатах падчас Вялікага тэрору. Аляксандр Мелехавец патраціў на стварэнне сваёй стужкі амаль дзесяць гадоў жыцця. І трэба прызнаць — гэта была тытанічная праца, асабліва калі меркаваць па тых мітрэнгах, якія напаткалі аўтара. Грошы на здымкі збіраліся праз краўдфандынг, і не вельмі паспяхова. Цягам здымак змяніліся два склады выканаўцаў, сярод якіх былі прадстаўнікі старэйшага і маладога пакаленняў Купалаўскага, Горкаўскага і іншых беларускіх тэатраў. У рэшце рэшт рэжысёр спыніўся на акцёрах больш маладзейшых: Зміцер Давыдовіч сыграў Івана-Снайпера, Арцём Курэнь — настаўніка Ляплеўскага, Ілля Ясінскі — Дубчыка, а сам пастаноўшчык увасобіў сібірака Саўчанку. Але па факце вымушаная чахарда з акцёрамі кардынальна не адбілася на самой стужцы — прынамсі, у тым яе варыянце, які трапіў у кінатэатры. Праблемы тут у іншым.
Трагедыя, якая адбылася ў гады Вялікага тэрору, аб’ядноўвае чатырох розных вяскоўцаў: крыклівага франтавіка Снайпера-Івана, асцярожнага настаўніка Ляплеўскага, непрыкметнага бабыля і алкаголіка Дубчыка і ціхмянага “падкулачніка” Саўчанку. Усім ім зламала жыццё карная машына, прадстаўніком якой з’яўляецца Вусаў — былы мясцовы нкусавец, які непасрэдна катаваў іх сваякоў. Аднойчы, ужо пасля вайны, ён прыязджае па нейкіх справах у вёску да свайго знаёмага. Пачуўшы пра яго з’яўленне Снайпер-Іван падбівае іншых лінчаваць нягодніка.
Быкаў прывычна ставіць герояў перад этычнай дылемай — ці могуць яны пераступіць праз сябе і пайсці на забойства, нават калі праўда на іх баку? Менавіта гэтаму разважанню і тым абставінам, якія падштурхнулі людзей да нялёгкага выбару, і прысвечаны твор. І менавіта гэтага выпрабавання характараў на гуманізм і веру ў непарушнасць агульначалавечых ідэалаў якраз не хапае стужцы.
Кінематаграфічным “Мсціўцам” не стае ўвасаблення не толькі псіхалагічнай прасторы, але таксама і таго гістарычнага бэкграўнду, тых дэталяў, якія гралі б на карысць аповеду. Акцёры граюць на фоне сельскай прыроды — ні табе хат, ні адчування месца і духу пасляваеннай эпохі. Стужка больш нагадвае тэатральную пастаноўку, знятую на свежым паветры. Зразумела, гэта звязана са сціплым бюджэтам, але заканамерна ўзнікае пытанне — калі магчымасцяў не хапае, навошта брацца за складаную экранізацыю? Трэба неяк цвяроза ацэньваць уласныя сілы.
І чым далей, тым больш кіно ідзе па шляху максімальнага спрашчэння першакрыніцы. Рэжысёр пакідае толькі знешні канфлікт — жаданне помсты, нянавісць былых ахвяр — які застаецца разгорнутым павярхоўна. І тое раскрываецца ён хутчэй дзякуючы дыялогам, а не кінематаграфічным знаходкам. Тая ж самая праблема, дарэчы, была і ў “Жоўтага пясочка” Туровіча.
Фільм не выходзіць з рэчышча прамога ўвасаблення літаратурнай першакрыніцы, хоць аўтар і робіць авантурныя вылазкі, гуляючы з кінажанрамі. Вось героі, якія пілі ноч напралёт, сустракаюць забітых і акрываўленых сваякоў, і гэтыя сцэны аформлены як сапраўдны фільм жахаў. А пад песню гішпанскага поп-гурта Baccara Love You Till I Die героі, хоць у марах, але здяйзсняюць сваю помсту.
У відэапрадмове перад паказам рэжысёр кажа, што ствараў сваю стужку, каб ліквідаваць адсутнасць у пракаце беларускамоўнага ігравога кіно. Такая праблема сапраўды існуе — і гэта сапраўды бяда для айчыннай кінематаграфіі. Але пры ўсім гэтым да выкшталцонага прыкладу такога кіно “Мсціўцы”, усё ж, не дацягваюць.
І тут больш няма чаго сказаць. Яшчэ адно прыватнае ўвасабленне быкаўскай прозы апынулася, як кажуць простыя людзі, мастацкай самадзейнасцю. Яна наўрад ці шмат каго б заінтрыгавала, калі б не імя пісьменніка на афішы і беларуская мова, на якой гутараць акцёры. Гэтыя дзве рэчы сёння пераўтварыліся ў сапраўдны нацыянальны феціш, які пакуль яшчэ прыцягвае ўвагу. Але білеты на такое кіно прадаюцца ўсё горш. І яно вытлумачальна.
Тарас ТАРНАЛІЦКІ