Сутнасць рэчаў ад Уладзіміра Парфянка

№ 5 (1392) 02.02.2019 - 09.02.2019 г

Уладзімір ПАРФЯНОК для беларускай фатаграфіі фігура архіважная. Не абысціся без вядомых штампаў у пералічэнні яго рэгалій: заснавальнік і арт-дырэктар галерэі візуальных мастацтваў Nova, куратар, педагог, падзвіжнік, фотакрытык, прадстаўнік Мінскай школы фатаграфіі... А яшчэ нашага сённяшняга суразмоўцу вызначае вострае адчуванне часу, сучаснае мысленне і праніклівы погляд на сутнасць рэчаў, якія яго атачаюць. У гэтым мы пераканаліся падчас гутаркі з мэтрам, закрануўшы ў ёй тэмы ад музея фатаграфіі да цаны шэдэўра. Адказы амаль на ўсе пытанні былі атрыманыя даволі нечаканыя.

/i/content/pi/cult/730/15872/8.JPG— Мы ведаем вас як кіраўніка легендарнай галерэі Nova, сёння — завадатара клуба Blow-up у Нацыянальным цэнтры сучасных мастацтваў, куратара, безумоўна, фатографа... Столькі роляў і, адпаведна, задач! Якая з гэтых іпастасяў, на ваш погляд, пакутуе сёння ад нястачы ўвагі? На якую не хапае часу?

— Б’яце не ў бровы, а ў вока (смяецца). Што магу сказаць? На жаль, з-за арганізацыйнай працы, якая займае мой асноўны час і патрабуе шматлікіх высілкаў, творчая функцыя сыходзіць на другі план. Вы нават у сваім пытанні на першае месца паставілі мой досвед арганізатара, які ажыўляе наш бляклы фатаграфічны ландшафт. Што зробіш — такія рэаліі. Калі пачынаеш рабіць выставу, то даводзіцца спалучаць усе іпастасі: сам здымаеш, сам дамаўляешся, сам курыруеш, сам пішаш прэс-рэліз… Не ведаю, можа быць, у мастакоў гэта іначай, але ў фатографаў збольшага ўсё адбываецца менавіта так.

— І тым не менш, летась у вас адбылася персанальная выстава ў “Кніжнай шафе” ў рамках Месца фатаграфіі, у Музеі-майстэрні Заіра Азгура пад вашым куратарствам быў зладжаны праект “Архіў цела — цела архіва”, заснаваны, уласна, на архіўных матэрыялах галерэі Nova… Літаральна напрыканцы года гледачы НЦСМ маглі бачыць “Калі елкі былі вялікімі” — пашыраны працяг праекта, у цэнтры якога аматарская фатаграфія. Значыць, неяк спалучаць куратара і творцу ў вас атрымліваецца?

— Канешне, хацелася б, каб маіх выстаў было болей, і каб на іх былі новыя работы. Аднак імпэту на ўсё не хапае. Можа быць, сёлета ўдасца завершыць свае старыя праекты ды распачаць новыя. Ваша пытанне падштурхоўвае паглядзець у гэты бок. Вядома, трошкі крыўдна ўвесь час працаваць на чужым полі.

— У працяг пытання пра розныя ролі. Якая з іх, на ваш погляд, цяпер найбольш патрэбная беларускай фатаграфіі?

— Як бы пафасна гэта ні гучала, беларускай фатаграфіі сёння патрэбна проста ўвага. Ды на высокім узроўні. Бо фатаграфія як была гэткай “падчаркай” сярод іншых відаў мастацтваў, так і засталася. Нягледзячы на Месяц фатаграфіі ў Мінску, ці, скажам, наяўнасць асобнай намінацыі ў Нацыянальнай мастацкай прэміі.

— Для вас гэта не аргументы?

— Так. Бо многія ініцыятывы ў нас робяцца хутчэй насуперак, а не дзякуючы. Дзеля таго, каб убачыць рэальны стан рэчаў, дастаткова проста паглядзець на досвед суседніх краін у гэтай вобласці. У Маскве, скажам, працуе Мультымедыя Арт Музей, у якім фатаграфія мае свой сталы дом. У Літве яшчэ ў савецкія часы на фатаграфію і баскетбол зрабілі стаўку  — і сёння гэта прызнаныя брэнды краіны. У Польшчы праходзяць розныя фотафестывалі, нават працуе аўкцыён польскай фатаграфіі… Ва Украіне адкрываюцца галерэі, ладзяцца шматлікія падзеі. Можа быць, у іх няма такога буйнога фестывалю як у нас, але затое ўкраінцы не першы год робяць друкаваны часопіс, прысвечаны фатаграфіі. А ў нас ці ёсць падобнае выданне?

Гэта ўсё разам стварае асяродак, аснову для далейшага развіцця фатаграфічнай практыкі. Давайце будзем шчырымі: у параўнанні з гэтымі прыкладамі намаганні нашых энтузіястаў — гэта не той узровень. У нашай краіне фатаграфія да гэтай пары не атрымала належнай падтрымкі  — пра што сведчыць хаця б адсутнасць нацыянальнага фатаграфічнага музея або галерэі.

— На вашу думку, чаму ў нас да гэтай пары фатаграфія так і засталася, як вы яе называеце, “падчаркай”?

— Бо яна не асэнсоўваецца як інструмент фарміравання нацыянальнай ідэнтычнасці. Хоць гэта відавочна, на мой погляд. Кожны гісторык выкарыстоўвае фатаграфію як крыніцу інфармацыі.

Больш за тое, у працяг тэмы магу зазначыць, што ў нашай краіне да гэтай пары няма Нацыянальнай партрэтнай галерэі. Яе наяўнасць — таксама важны паказчык свядомасці нацыі. Няўжо ў нас няма годных людзей, якіх можна было б назваць элітай Беларусі? Няўжо нельга сабраць іх партрэты ў адным месцы? Вядома, у гэтай галерэі я бачу і фатаграфічныя выявы.

— Акурат напрыканцы мінулага года Нацыянальны мастацкі музей зрабіў такі праект…

— Так. Але фатаграфію ў Нацыянальным мастацкім музеі не ўспрымаюць як від мастацтва. Там фатаграфічных партрэтаў не было. Акрамя таго, учора гэта выстава працавала, а цяпер — ужо іншая экспазіцыя. А тыя ж турысты павінны мець магчымасць наведаць падобны праект у любы час.

— І якім ён вам бачыцца?

— Як асобная галерэя, музей, што мае адпаведны профіль. Мяркую, такая ўстанова карысталася б вялікай папулярнасцю. Бо гэта ж знаёмства з абліччамі людзей, якія жылі на нашай тэрыторыі здавён і жывуць сёння. (Дадам, што датаванне работ на выставе ў Нацыянальным мастацкім сканчалася 2000-м годам. Але што ж апошнія гады? Якія ў нас сёння героі?) Мяркую, можна сабраць вельмі цікавую калекцыю партрэтных работ, але ніхто пакуль гэтым не займаўся.

— Дарэчы, партрэтныя галерэі ёсць у нашых тэатрах. Падчас антрактаў людзі з вялікай цікавасцю разглядаюць выявы артыстаў, што звычайна вісяць у фае. І гэтыя фатаграфіі — ужо ўнёсак у гісторыю. Вось і магчымыя фонды для будучай Нацыянальнай партрэтнай галерэі. Аднак са скрухай можна зазначыць, што многія здымкі артыстаў зроблены на нізкім узроўні, па-аматарску… У чым тут корань праблемы? Калі парушылася камунікацыя паміж фатографамі і тэатраламі?

— Мне падаецца, што гэтая камунікацыя рэдка калі выбудоўвалася. Не толькі паміж дадзенымі цэхамі. У свой час Барыс Луцэнка запрасіў вядомых беларускіх фатографаў Галіну Маскалёву і Уладзіміра Шахлевіча зрабіць тэатральныя партрэты для Рускага тэатра. І гэта, мабыць, адзіны прыклад такога плённага супрацоўніцтва. (Хаця, дапускаю, што пра іншыя я не ведаю). Цікава было б сёння на тыя работы паглядзець.

Так, не кожны дырэктар тэатра разумее значнасць гэтай працы. Ды і плаціць прафесіяналу, канешне ж, трэба. Значна прасцей зрабіць здымкі ўласнымі сіламі ці запрасіць знаёмых. У нас такая сітуацыя характэрна для ўсяго культурнага поля: кожны сам па сабе дзесьці працуе, але неяк у адзіны арганізм фатографам, артыстам, кінематаграфістам, музыкантам злучыцца не ўдаецца.

Лічу, што больш актыўнай тут мусіць быць роля Беларускага аб’яднання фатографаў.

— Дарэчы, вы з’яўляецеся сябрам арганізацыі?

— Не, у свой час я з яе выйшаў. На мой погляд, саюз усё ніяк не можа знайсці сваю місію. Таму я лічу за лепшае не з’яўляцца яго сябрам.

— Добра. А што, на ваш погляд, сёння магло б зрабіць аб’яднанне дзеля ўмацавання пазіцый фатографаў і фатаграфіі?

— Маё меркаванне — трэба дамагацца рэальных прэферэнцый для сябраў аб’яднання. Ды ў цэлым фатографаў. Сёння ні ў ніводнага з іх няма магчымасці на нармальнай аснове, а не па камерцыйным кошце, зняць памяшканне для майстэрні. Калі мы кажам пра фатаграфію як пра мастацтва, значыць фатографу — як і мастаку — патрэбная прастора для творчай працы. Чамусьці ніхто ў такім ключы не думае. Але фатаграфічныя творы, паміж тым, дзесьці робяцца. Фатографы адаптуюць свае кухні і спальні пад “цёмны пакой”, хтосьці шчыруе за камп’ютарам побач з ложкам, хтосьці акупіруе падвалы і гаражы. І ўсе да такога стану рэчаў ужо прызвычаіліся. Але ж гэта ненармальна! Мастакі або дызайнеры маюць пэўныя прэферэнцыі, каб зняць тэхнічнае памяшканне пад свае патрэбы, і толькі фатографы застаюцца ні з чым. Вось гэтых ільготаў для фатографаў і трэба дамагацца. Ужо адна пастаноўка такога пытання мяняе стаўленне да “чалавека з фотаапратам”. Вядома, такія захады ўзмацнілі б прэстыж саюза. Бо гэтая праблема адразу раскрывае і палажэнне фатаграфіі, і тых, хто ёю займаецца.

— Уладзімір, а вось такое пытанне ў дадатак. Апошнім часам у Беларусі здарыўся “бум” архіўных праектаў. Скажам, адкрыццё архіву Пятра Таранды з-пад Баранавічаў. Нацыянальны гістарычны музей сёння прадстаўляе спадчыну Савы Сіўко з Любчанскага краю. Ёсць яшчэ праект “Веха” на чале з Лесяй Пчолкай, які збірае вясельную фатаграфію… Магчыма, гэтыя архівы маглі б стаць асновай будучага музея фатаграфіі, пра які вы казалі вышэй?

— Тая архіўная ліхаманка, што распачалася ў апошнія гады — вельмі добры знак. Бо менавіта архівы паказваюць той аб’ём, глыбіню і гістарычную перспектыву, якой раней мы былі пазбаўлены ў дачыненні фатаграфіі. Яны раскрываюць магчымасці фота як сродку нацыянальнай ідэнтыфікацыі, — акурат тое, пра што я казаў. Людзі паступова пачынаюць усведамляць гэта, бо раней многія фотамастакі меркавалі, нібы гісторыя пачынаецца з іх. А тут высвятляецца, што нягледзячы на ўсе жыццёвыя перыпетыі і катастрофы ХХ стагоддзя, заўсёды былі людзі, якія здымалі, і здымалі таленавіта. Той жа архіў Таранды адкрыў нам Заходнюю Беларусь 1950-х, або архіў Савы Сіўко, які паказаў міжваенны час Любчанскага краю. І калі мы знойдзем тое, што пакуль нераскрыта, невядома, — а я ўпэўнены, што гэтыя аўтары ёсць і чакаюць свайго часу ды прызнання, — мы з асобных пункціраў атрымаем суцэльную лінію — карціну нашай нацыі, яе гістарычны партрэт. Безумоўна, такім чынам можа скласціся і экспазіцыя Музея фатаграфіі.

— Але шукаць можна доўга...

— Ёсць і іншыя шляхі. Напрыклад, купіць работы сусветнавядомых зорак фатаграфіі — Хельмута Ньютана, Рычарда Аведона, ды хоць бы Роберта Мэплторпа. Калі ласка, можна так і зрабіць — вядома, пры наяўнасці немалых грошай. Скарыстацца такой наднацыянальнай мадэллю музея. Але баюся, што ў нашым выпадку хутчэй трэба разлічваць на
падарункі, чым на закупкі (смяецца). Варыянтаў таго, якім можа быць музей — мноства. Важна сёння распачаць хаця б саму размову пра яго.

— А ў нас ёсць свае слупы айчыннай фатаграфіі?

— Вядома, я аднёс бы да іх Яна Булгака. Няхай ён не быў беларускамоўным аўтарам, але па ментальнасці яго творы — гэта тэксты тутэйшага чалавека. Ян Булгак нарадзіўся на беларускіх землях, яго бацькі — адсюль. Таксама знакавая постаць — Антон Прушынскі, які зрабіў іканічны здымак Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча. Міранскі, Юркоўскі, Дашкевіч… Ды той жа Пятро Таранда. Гэта імёны, якія з’яўляюцца гонарам гісторыі беларускай фатаграфіі.

Тут дарэчы будзе ўзняць пытанне наконт архіваў сучасных фатографаў. Каму яны дастаюцца, калі аўтары сыходзяць у лепшы свет? Добра яшчэ, калі спадчына творцаў трапляе ў добрыя рукі. А калі не? Тады гэтая важная частка ўжо сучаснай гісторыі фатаграфіі сыходзіць у нікуды.

— Дарэчы, Мінская школа фатаграфіі, да якой належыць цэлая плеяда фатографаў — у тым ліку, і вы — стала сапраўдным феноменам напрыканцы 1980-х, калі ўзнялася хваля цікавасці заходняга свету да савецкіх краін. Якім, на вашу думку, быў галоўны ўнёсак школы ў гісторыю беларускага фота?

— Мінская школа фатаграфіі — гэта такое лакальнае стварэнне, групоўка фатографаў, якім у сваіх творах удалося
выйсці за межы агульнапрынятай савецкай фатаграфіі. Памятаю, у 1994 годзе нашы работы ўдзельнічалі ў выставе “Мастацтва фатаграфіі Расіі, Украіны і Беларусі” ў Маскве. Экспазіцыя была “разбітая” на тры павільёны. І адчувалася, што па настроі і стылістыцы беларускі павільён мае сваё аблічча, адрозніваецца ад астатніх. А прайшло ж усяго пяць — сем гадоў пасля таго, як мы, маладыя фатографы, пазнаёміліся ў студыі фотаклуба “Мінск”!

— Але і мінскі фотаклуб другой паловы ХХ стагоддзя таксама дэманстраваў добры ўзровень. Яго сябры намагаліся выйсці за ўстаноўленыя ідэалагічныя рамкі… Узнавім той жа фестываль “Фатаграфіка”, які ладзіў фотаклуб.

— Ой, далёка не ўсе імкнуліся гэта рабіць! Фотаклубы і задумваліся савецкай уладай як формы кантролю за людзьмі, якія захапляюцца фота. Так, магчыма, у кагосьці і з’яўляліся асобныя нечаканыя і смелыя выявы, але яны рэдка паказваліся публічна, калі ўвогуле паказваліся. Той жа Віктар Бутра здолеў паказаць свае работы менавіта ў межах выставы, а не з рук, толькі ў 2000-я. Акурат на хвалі пратэсту супраць “прычасанай” фатаграфіі і паўстала Мінская школа, распачаўшыся як аб’яднанне студыйцаў пад кіраўніцтвам Валерыя Лабко.

— У чым заключаўся ваш пратэст?

— Мы спрачаліся са старым падыходам да фатаграфіі. Шукалі новыя тэмы і аб’екты, спрабавалі розныя тэхнікі апрацоўкі выявы, працавалі з ананімнай фатаграфіяй. Проста зафіксаваць рэальнасць нам было недастаткова. Мы хацелі ўнесці ў выяву сваё аўтарскае адчуванне, погляд, нерв, і дзеля гэтага выкарыстоўвалі самыя розныя інструменты.

— Гэта значыць, што ваш пратэст выкрышталізоўваўся ў стылі? У эстэтыцы?

— Не, не толькі. Але гэты новы падыход да выявы не ўсім быў да спадобы. Таму выставу Аляксандра Угляніцы ў 1987 годзе проста закрылі. Фатограф ладзіў яе ў Траецкім прадмесці падчас свята горада, на адкрытым паветры, як бы сёння сказалі. Аніякіх пратэстаў і дэкларацый! Выключна фатаграфіі, на якіх былі зафіксаваны розныя прадметы, сітуацыі, станы. Крывыя цагліны, што атачаюць клумбу. Нейкая памыйная котка. Аб’едкі на стале. Такая нізкая, панкаўская эстэтыка. Яе хапіла, каб хтосьці выклікаў міліцыю, і фатаграфіі былі сарваныя.

— Магчыма, іх бы і сёння сарвалі...

— Магчыма (смяецца). Але гэта не значыць, што не трэба спрабаваць перавярнуць мастацкія ўстоі, аспрэчыць або па-новаму асэнсаваць дасягненні папярэднікаў, неяк адштурхнуцца ад іх. Мне асабіста гэтага вельмі не хапае ў нашай маладой фатаграфіі.

— На ваш погляд, які фотатвор можна лічыць шэдэўрам? Хто вызначае яго каштоўнасць? Грамадства? Чалавек?

— Мяркую, каштоўнасць твору вызначае не грамадства, якое паглынае ўсё, а прафейсінае кола — тыя людзі, якія разумеюць што такое мастацтва жывапісу, фатаграфіі. Тут можна прывесці прыклад работ Барыса Міхайлава, якога ў свой час дакаралі за антысавецкую пазіцыю ў мастацтве. Паглядзіш на яго фатаграфіі і падумаеш: “Які жах!” Але ён сёння — адзін з самых дарагіх фатографаў. Рынкавы кошт яго прац — тысячы долараў. Ён у свой час з’ехаў жыць у Берлін, і, патрапіўшы ў іншы асяродак,
займеў высокія пазіцыі ў мастацкіх колах. Яго работы, магчыма, і не рабіліся з мэтай стаць шэдэўрамі — але сталі.

— Тады адразу ўзнікае наступнае пытанне. Ці рынак — вызначальная ўмова для таго, каб “з’явіўся” шэдэўр?

— Гэта тыя рэчы, якія ідуць паралельна. Калі ёсць шэдэўр, у яго мусіць быць рынкавы кошт. І звычайна ён даволі высокі.

— У нашай краіне ёсць рынак мастацтва?

— Мяркую, што мы жывём на іншай планеце. Калі ён і ёсць, я не ведаю, па якіх законах ён функцыянуе. І гэта адна з праблем фатаграфіі, у тым ліку.

— Калі я купляю фатаграфію, я ўваходжу ў сферу рынкавых адносін?

— Гэта толькі пачатак. Сапраўдны рынак пачынаецца тады, калі вы не толькі купляеце, але і перапрадаеце набыты тавар. Скажам, вы купілі фатаграфію Ігара Саўчанкі за 400 долараў і паспрабавалі прадаць яе за 1000. Вось гэта ўжо крок да рынкавых стасункаў. А калі вы купілі твор і ўсяго толькі павесілі яго ў сябе дома — вы толькі спажывец.

— А які наступны крок?

— Напэўна, аўкцыён. Рынак — гэта пэўны ланцужок дзеянняў, які вызначае кошт аўтарскай мастацкай працы. Калі вы дзейнічаеце толькі ў рамках аднаго сегменту — гэта не рынак.

— Хто галоўны гулец на рынку?

— У нас, відавочна, дзяржава. Бо яна вызначае кошты, за якія купляюць творы мастакоў у калекцыі музеяў.

— Атрымоўваецца, чым большы кошт дае дзяржава за твор мастака, тым больш ён цэніцца звычайным спажыўцом?

— Безумоўна, дзяржава павінна задаваць тон. Менавіта так усё і працуе. Калі пакупнік даведваецца, што карціна пэўнага творцы набытая Нацыянальным мастацкім музеем за вялікую суму, ён пачынае па-іншаму ставіцца як да аўтара, так і да яго работ. Але праблема ў тым, што працэс закупкі, імёны мастакоў, назвы набытых работ, іх кошты — усё гэта, на жаль, сёння для нас закрытыя даныя. Ва ўсялякім разе, мы не маем такога задавальнення, як пачынаць раніцу з аб’явы ў газеце пра тое, што твор пэўнага беларускага мастака быў куплены за некалькі тысяч умоўных адзінак пэўнай музейнай установай. Вось гэта быў бы стымул для грамадства цаніць сваіх мастакоў і інвеставаць у іх творчасць.

— Дзе сёння можна набыць беларускую фатаграфію?

— Добрае пытанне. Беларускае аб’яднанне фатографаў, трэба аддаць яму належнае, спрабуе рабіць адмысловыя падзеі, падчас якіх можна набыць работы аўтараў. Таксама ёсць фатаграфія і ў некаторых мастацкіх галерэях, але ў невялікай колькасці. Вядома, гэта праблема.

— У Нацыянальным цэнтры сучасных мастацтваў ёсць калекцыя фатаграфіі?

— Ёсць. Не менш за 400 работ. Палова з іх — фатаграфіі Ігара Саўчанкі.

— Самы час задаць пытанне: а што для вас — добрая фатаграфія?

— Літаральна на гэтым тыдні мы глядзелі фільм пра Ёзэфа Бойса — нямецкага мастака, вядомага сваімі радыкальнымі мастацкімі праектамі. Ён сказаў, што вызначае для сябе твор мастацтва тым, ці ёсць у ім энергія. Я цалкам згодны з такой трактоўкай. Добрая для мяне фатаграфія тая, у якой ёсць энергія — нягледзячы на тое, што на ёй выяўлена і як яна зроблена.

— Вам не падаецца, што ў сучасным жыцці стала надта шмат фатаграфіі? Раней тэхніка была не ў кожнага, людзі, здымаючы на плёнку, цанілі кожны кадр. Сёння ўсе маюць мабільныя тэлефоны з камерамі і дастаюць іх з любой нагоды, здымаюць, спараджаючы вялікую колькасць выяваў. Як тут зарыентавацца?

— Мала ведаць літары — трэба навучыцца пісаць. Вось і сёння, напэўна, прыйшоў час вучыцца асновам візуальнай культуры. У фатаграфіі ёсць свае асаблівасці, як і ў жывапісе, скульптуры, іншых мастацтвах. Так, лічыцца, што ў ёй усё проста: зірнуў у вочка — і ўсё зразумела. Але гэта не так: мы бачым толькі тое, што ведаем…

— Тое, што кожны з нас здымае на мабільны тэлефон — гэта фатаграфія?

— Я бы хутчэй назваў гэта фотавыявай, якая можа стаць фатаграфіяй. Але пакуль яшчэ яна ёй не стала.

Пытанні задавалі Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ, Іна НАРКЕВІЧ, Пятро ВАСІЛЕЎСКІ, Настасся ПАНКРАТАВА, Ганна ШАРКО.

Аўтар: Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ
аглядальнік газеты "Культура"