Сустрэчы ў снах
Цяпер ужо не тое. Калі з’яўляецца рэальная магчымасць пазнаёміцца з цікавым чалавекам, у мяне такой ахвоты і спрыту ўжо не ўзнікае. Пэўна, гэта можна растлумачыць наступным чынам: жыццё і так падарыла мне шчасце мноства сустрэч (доўгіх і кароткіх) з тымі асобамі, якія ў маёй душы пакінулі светлы і глыбокі след. А да новых персонаў сёння нешта сэрца не цягне: пастарэла яно, ці што? Або людзі ўжо не тыя, не “мае”? Адкуль такая ў мяне душэўная індыферэнтнасць?
У той жа час, заўважыў у сабе адну дзіўную рэч. Калі ўспамінаю былое, перад вачыма праходзяць абліччы тых людзей, з якімі мяне ў розныя часы лучылі нейкі душэўныя і духоўныя повязі. І яны, гэтыя людзі, раптам паўстаюць перада мною важка, бачна, рэльефна. Я чую іх галасы, углядаюся ў вочы, абрысы рук, міміку, адзенне. Памятаю нават іх хаду, характэрныя жэсты, звычкі.
У снах мы “сустракаліся” з Аленай Аладавай, Андрэем Бембелем, Заірам Азгурам, Віталём Цвіркам, Сашам Кішчанкам. Тройчы “прыходзіў” да мяне Валодзя Мулявін і аднойчы — Віця Тураў з Мішам Пташуком. Проста містыка нейкая!
Нікога з іх ужо няма ў жывых. Мне гэта таксама здаецца дзіўным: іх ужо няма, а я яшчэ ёсць. Хаджу па зямлі, дыхаю паветрам, успамінаю былое — і ўсе спрабую разабрацца ў тым, ці ёсць жыццё пасля жыцця? Розум, ён кажа “не” — але ж хочацца верыць у адваротнае... І таму недзе ў глыбіні душы сваёй усведамляю нейкі абавязак перад многімі людзьмі, які неабходна ім аддаць хаця б праз вось гэтыя скупыя радкі маёй аўтабіяграфічнай фенаменалогіі.
На шчасце, некаторыя з маіх блізкіх старых сяброў і сёння жывуць — чаму я бязмерна рады. І сярод іх, вядома, Леанід Шчамялёў — мой шматгадовы верны таварыш, вялікі талент, непараўнальны мастак-жывапісец, які нарадзіўся пад сузор’ем Вадалея. Неўзабаве пасля Новага года яму споўніцца ажно 96!
Вядомае выслоўе Nulla dies sine linea (“Ні дня без рыскі”) — сэнс усяго яго жыцця. Гэты лацінскі выраз, які часта цытуюць з заменай апошняга слова, ідэальна прыдатны ў якасці дэвіза для творчага чалавека. Паходзіць ён са знакамітай энцыклапедычнай працы антычнасці — “Натуральнай гісторыі” Плінія Старэйшага, дзе распавядаецца пра грэцкага мастака IV стагоддзя да нашай эры Апялеса, які “меў звычай, як бы ён ні быў заняты, ніводнага дня не прапускаць, не практыкуючыся ў сваім жывапісе і праводзячы хоць адну рысу”. Гэтым выдатным правілам усё сваё жыццё кіраваўся і сам Пліній - нястомны творца ў многіх сферах жыцця. А ўжо значна пазней аўтарства выслоўя стала прыпісвацца Юрыю Алешу.
Суд “за фармалізм”
Адным вераснёўскім вечарам 1965 года я, наваспечаны жыхар Мінска, які зусім нядаўна прыбыў сюды з Ленінграда пасля заканчэння ўніверсітэта, шпацыраваў па галоўным праспекце. Па дарозе мне патрапілася выставачная зала Саюза мастакоў БССР (у тым будынку і цяпер месцяцца салон і галерэя “Мастацтва”). Адчыняю дзверы, заходжу. А там якраз ідзе бурнае абмеркаванне выставы жывапісу Леаніда Шчамялёва і скульптуры Мікалая Якавенкі.
Імёны гэтыя мне ні пра што не казалі, але як малады мастацтвазнаўца, толькі-толькі залічаны ў штат Дзяржаўнага мастацкага музея БССР, я зацікавіўся. Людзей у зале назбіралася досыць шмат, ажно прысесці не было дзе. Наперадзе, за доўгім сталом, месціліся “аксакалы”: Іван Ахрэмчык, Натан Воранаў, Адольф Гугель, Яўген
Зайцаў, Уладзімір Сухаверхаў, Яўген Красоўскі, Абрам Забораў, Фёдар Дарашэвіч, Аляксей Глебаў. У першых шэрагах — іх маладыя калегі Уладзімір Стальмашонак, які нядаўна быў абраны старшынёй праўлення Саюза мастакоў БССР, Альгерд Малішэўскі, Віктар Пратасеня, Гаўрыла Вашчанка, Сямён Герус і нехта яшчэ.
Вядома, тады мастакоў гэтых я не ведаў, і ўсё для мяне было ў навіну. Праўда, калі я, будучы яшчэ шкаляром, жыў у Гродне, некаторыя імёны давялося пачуць з вуснаў тамтэйшых жывапісцаў Івана Дзьмухайлы, Івана Пушкова, Данііла Парахні, Валянціна Савіцкага. Нешта чытаў у газетах, бачыў нейкія рэпрадукцыі... Але гэтыя ўспаміны адбіліся ў памяці вельмі зыбка і невыразна. А калі я з’ехаў у Ленінград, то яны там і наогул выпарыліся як малады дым з трубы вясковай хаты. Тым больш, ніколі я не думаў, што пасля заканчэння ўніверсітэта лёс-індычка назаўжды закіне мяне ў Мінск.
Таму я сціпла перамінаўся з нагі на нагу, стоячы ззаду, злева ад уваходу, ля тумбы з цудоўным скульптурным партрэтам “Хірург” разца Якавенкі. Адтуль добра было аглядаць развешаныя па сценах шчамялёўскія палотны, прывезеныя ім з творчых вандровак па Крайняй Поўначы, Сярэдняй Азіі і Закаўказзі.
Тым часам, абмеркаванне выставы “фармалістаў” Шчамялёва і Якавенкі працягвалася — прычым вельмі бурна, на высокіх нотах. Выступалі, у асноўным, “аксакалы”, маладзейшыя больш маўчалі ці выкрыквалі з месца нейкія рэплікі ў падтрымку аўтараў экспазіцыі. О, колькі папрокаў у “левізне” пачуў тады Леанід ад сваіх старэйшых калегаў! А я вельмі здзівіўся: які фармалізм, якое адступленне ад прынцыпаў сацыялістычнага рэалізму? З карцін Шчамялёва сыходзіла такая жывая энергетыка захаплення, такое нечаканае ззянне фарбаў, такое магутнае выпраменьванне дабрыні і цеплыні, што хацелася крыкнуць: адкрыйце вочы — вы ж прафесіяналы! Няўжо не бачыце, што вам на змену ідзе новае мастацкае мысленне, свабоднае ад ідэалагічных цугляў і канонаў, зацяганых сюжэтна-тэматычных дактрын і “шэрасці”, якая нібыта адпачатна ўласцівая беларускаму мастацтву?
Ведаючы (яшчэ па Ленінградзе і Маскве) тагачаснае небывалае браджэнне ў савецкай выяўленчай творчасці, тут, у Мінску, я інтуітыўна адчуў, што жывапіс Шчамялёва меў не толькі вызначаныя прыкметы, якія адрознівалі яго ад мастацтва нават бліжэйшых папярэднікаў. Ён валодаў нейкімі рысамі, наогул не ўласцівымі для мастацкіх пошукаў другой паловы ХХ стагоддзя! І гэта прымушала ўглядацца ў яго не толькі з пільнасцю бесстаронняга крытыка, але і са шчырым здзіўленнем: што за “белая варона” з’явілася недзе ў “правінцыі”, удалечыні ад абедзвюх савецкіх сталіц? Хоць скрупулёзны крытык мог бы адшукаць у маладым мастацтве Шчамялёва нейкае аддаленае падабенства, скажам, з жывапісам Аляксандра Шаўчэнкі, Паўла Кузняцова, Андрэ Дерена або Кіса ван Донга.
Але тады, у зале Саюза мастакоў, я гэтага не сказаў. Прайшло толькі некалькі тыдняў, як я з’явіўся ў Мінску, і, зразумела, адчуваў сябе яшчэ тут чужынцам.
Пасля абмеркавання выставы я падышоў да Шчамялёва, прадставіўся, і, выказаўшы сваё захапленне яго жывапісам, нахабна напрасіўся ў ягоную майстэрню.
— У чым пытанне? — усміхнуўся ён і тут жа пацягнуў мяне з залы.
Праз паўгадзіны, прыхапіўшы па дарозе пару бутэлек таннага пладова-ягаднага віна, мы падняліся ў творчы прыстанак мастака на шостым паверсе, у мансардзе дома № 18 па Ленінскім праспекце. Вось з таго часу ўсё і пачалося.
Сузіраючы нараджэнне шэдэўраў
Апісаць нашы ўзаемаадносіны на працягу пяці дзясяткаў гадоў — задача практычна невыканальная. Для гэтага трэба валодаць, па меншай меры, талентам стваральніка “Сагі пра Фарсайтаў” або “Былога і думаў”, а ў мяне такіх літаратурных здольнасцяў няма. Да таго ж, у нашым сяброўстве былі і такія моманты, якія належаць толькі нам дваім, а чытачу яны мала цікавыя.
Я ганаруся, што быў, напэўна, першым, хто ў 1960 — 1970-я гады ў майстэрні Шчамялёва мог пастаянна назіраць “пачатак пачатку” яго твораў: першыя вугальныя рыскі на белым палатне або “сілуэты” будучых кампазіцый, віртуозна зробленых наўпрост пэндзлем, нараджэнне натурных малюнкаў і накідаў, выкананых фламастарам ці каляровым алоўкам у “кішэнным” нататніку.
А якое трапяткое пачуццё я зведваў, калі аглядаў толькі што скончаныя палотны, што яшчэ пахнуць свежай, нявысахлай фарбай! Літаральна на маіх вачах нараджаліся такія шэдэўры, як “Ветэраны”, “Партызаны. Рэквіем”, “Навальніца. 22 чэрвеня 1941 года”, “Працаўнікі муз” ды многія-многія іншыя. Так, з’яўленне практычна амаль усіх знакавых работ Лёні, уключаючы нацюрморты і пейзажы, адбывалася “пры мне”. Рэдкае шчасце для мастацтвазнаўцы!
І па першым часе я здзіўляўся, чаму мастак не ставіць, як заведзена, свой аўтограф і дату ў кутку скончанага палатна, нават такога выбітнага, як “Маё нараджэнне”. Памятаю, першыя подпісы з’явіліся толькі пасля 1972 года...
А ў прамежках паміж творчасцю цякло звычайнае наша мітуслівае жыццё. У ім было ўсё: святы душы і асабістыя драмы, якія і ў мяне, і ў яго скончыліся разводамі (“любовная лодка разбилась о быт…”) і ўступленнем у новы перыяд сямейнага жыцця, галеча, безграшоўе і зрэдку — раскошныя баляванні. Былі хваробы і знядужанасць, звязаная з залішнім захапленнем алкаголем. Былі непрыемнасці па “грамадскай лініі” і нечаканае дзяржаўнае прызнанне. Было рэзкае непрыманне шчамялёўскай творчасці некаторымі калегамі і чыноўнікамі ад культуры, якое часам даходзіла да грубых інсінуацый. Але была і заўсёдная шчырая любоў гледачоў, асабліва моладзі...
Барыс КРЭПАК