Кавалкі золата ў чырвонай раме

№ 50 (1385) 15.12.2018 - 22.12.2018 г

Старажытны міф пра трох кітоў, якія сваімі спінамі падпіраюць зямлю, сёння стаў ідыёмай, сімвалам непарушнай асновы. Калі такія апоры існуюць у мастацтве, то гэта творцы, якія нягледзячы на моду і час застаюцца вернымі сабе і сваім прынцыпам. Адна з іх — Зоя Літвінава. 27 лістапада вядомая беларуская мастачка адзначыла 80-гадовы юбілей.

/i/content/pi/cult/723/15757/7.jpgЯе імя гучыць далёка за межамі нашай краіны, а карціны захоўваюць зборы Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі, Траццякоўскай галерэі, Рускага музея… Зоя Літвінава — заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь, кавалер французскага ордэна “За заслугі ў галіне літаратуры і мастацтва” і ордэна Францыска Скарыны. Сёння здаецца неверагодным, што яе першая персанальная выстава адбылася толькі ў 50 гадоў у Полацку.

— Я не наракала, у той час гэта была звычайная з’ява: выстаўляліся толькі салідныя мастакі, з імёнамі, — кажа Зоя Літвінава. — Працавала і была ўпэўнена ў сваёй пазіцыі, без яе нічога ні ў каго не атрымаецца. Для мяне прырода і жыццё цудоўныя сваёй рэальнасцю. А мастацтва, жывапіс — гэта ўмоўнасць, адносіны творцы да свету. Як ты будзеш яго адлюстроўваць — твая справа. Але шукай сваю пластыку, выяўленчыя сродкі. Гэта для мяне з самага пачатку з’яўлялася важным. Таму і мой жывапіс ніколі не быў натуралістычным.

— Рашэнне стаць мастаком узнікла яшчэ ў дзяцінстве?

— Так. Я нарадзілася ў Веткаўскім раёне, дзяцінства выпала на цяжкі пасляваенны час. Вельмі любіла прыроду — неба, ваду, пясок, прастору... А калі скончыла школу, то сказала бацькам, што хачу толькі маляваць. Наш сусед параіў звярнуцца да хлопца з суседняй вёскі, Жоры Абрамцава, які вучыўся ў мастацкім вучылішчы. Так і зрабіла. Ён паглядзеў уважліва на мае малюнкі на невялікіх аркушах і прапанаваў даць мне некалькі ўрокаў. Я вельмі хвалявалася! Здавалася, што калі зараз не зразумею нечага вельмі важнага, то і мастаком ніколі не стану.

Але справа пайшла, мы малявалі, назбіралі дастатковую колькасць работ і я адправіла па пошце дакументы ў вучылішча. Недзе пры перасылцы яны згубіліся, таму адказу не атрымала, а калі прыехала ў Мінск, іспыты ўжо даўно ішлі. Заставалася чакаць наступнага года. Усю восень, зіму, вясну з раніцы да ночы я малявала — а ўвосень паступіла! А яшчэ праз пяць гадоў патрапіла і ў інстытут. У мяне былі добрыя настаўнікі — Аляксандр Кішчанка, Альгерд Малішэўскі, Гаўрыіл Вашчанка. У вучылішчы шмат дапамагаў Сяргей Пятровіч Каткоў, вельмі таленавіты чалавек, улюбёны ў жыццё і жывапіс. Ён стаў для мяне і Настаўнікам з вялікай літары, і вялікім сябрам. Я жыла ў яго доме і сябравала з дачкой, Святланай Катковай.

— Якой вам запомнілася вучоба ў інстытуце?

— Спачатку яна не надта складвалася. Усе побытавыя, пастановачныя рэчы мне не падабаліся, я заўсёды шукала глыбокі змест. І тады Аляксандр Кішчанка прапанаваў перавесціся на манументальнае аддзяленне, якое ў той час набыло дзённую форму навучання. Гэта было самае вернае для мяне рашэнне. Я магла не спісваць з натуры, а мысліць, самастойна задумваць пастаноўку і падбіраць да яе рашэнні. Такая праца неверагодна цікавая і вельмі мне блізкая. Я ўвогуле мяркую, што першае, з чаго трэба пачынаць вучыць дзяцей — гэта мысліць. Навошта адразу выціскаць на палітру ўсе фарбы, калі ты перад імі яшчэ бездапаможны? Як вучыцца маляваць з натуры, калі сёння дзень пахмурны, а заўтра сонца, і ўжо іншыя рэфлексы? Лёгка можна заблытацца. Такая пастаноўка нічога не дае. Сапраўдная школа — гэта мысленне, гэта вырашэнне задач, якія пастаянна трэба змяняць. Так яно і было на манументальным аддзяленні, ды і выкладчыкі на ім з’яўляліся людзьмі новай фармацыі — Вашчанка, Кішчанка, Стальмашонак.

— Напэўна, дзякуючы ім вы спрычыніліся да беларускай мастацкай школы…

/i/content/pi/cult/723/15757/6.jpg— Яны неслі нам еўрапейскае мастацтва. Я памятаю, як разам з курсам Аляксандра Кішчанкі паехала ў Ленінград. Канешне, мы зайшлі і ў Мухінскае вучылішча, куды ў той час ехалі вучыцца маладыя людзі з усяго Савецкага Саюза. Мінск для іх быў правінцыяй. Але Кішчанка настойваў, што і беларуская наша мастацкая школа знаходзіцца на высокім узроўні. Узнікла спрэчка, якую палічылі мэтазгодным вырашыць практычна. Зрабілі пастаноўку і абралі з кожнага боку па студэнце, каб паглядзець, хто лепей справіцца з заданнем — Пашу Абрамчава і мяне. Я, калі пачынаю маляваць, то ўжо ні пра што іншае не думаю — і толькі чую, як Кішчанка мяне хваліць. А ў Пашы не пайшоў малюнак. І бачу, як губляе ён сваю самаўпэўненасць, пачынае нервавацца, хвалявацца. А калі параўналі нашы работы, дык мая відавочна лепей. Для ўсіх гэта была прыемная нечаканасць, што беларуская школа таксама моцная і цікавая. Нас усіх аб’ядноўвала мастацтва, мы шукалі свае шляхі ў ім.

— Вас не засмучае, што многія гледачы чакаюць ад жывапісу менавіта копіі рэальнасці?

— Гэта пытанне культуры і вопыту. І гэта бяда грамадства. Так, камусьці дастаткова і прыгожага падабенства да рэальнасці. Але гэта не азначае, што трэба імкнуцца стаць зразумелым для кожнага. У мастака іншая задача.

— Але мастаку патрэбна, каб яго разумелі…

— Так, гэта само сабой. Пакуль не прайшлі мае першыя выставы ў Беларусі і за мяжой, я не адчувала, быццам раблю нешта цікавае іншым. Гэта вельмі дрэнна і вельмі цяжка. Так не павінна быць. Але я рабіла тое, што лічыла патрэбным — і выжыла. Хаця многія зламаліся.

— Вам дапамагала ваша ўнутраная сіла?

— Я пра гэта не думала. Проста я такая, якая ёсць. Але ў жыцці хапала рознага, цяпер не хачу пра гэта ўзгадваць і не на каго не крыўдую. Жыць у барацьбе вельмі складана, але ні ў чым я не змяніла сваіх пазіцый: не рабіла моднае і актуальнае, не працавала на сацыяльную тэму, не ілюстравала жыццё, не выконвала заказных партрэтаў. А ў той час, калі мае работы не прадаваліся, я дарыла іх добрым знаёмым і сябрам.

— Аднак потым усё змянілася. Што гэтаму паспрыяла?

— Аднойчы мае карціны ўбачылі аўстрыйскія навукоўцы — сапраўдныя аматары мастацтва. Яны прыйшлі да мяне ў майстэрню і купілі некалькі работ. А потым запрасілі прыехаць на пэўны час у Інсбрук і зрабіць там выставу. Я пагадзілася.

— Якім было ваша знаёмства з гэтай краінай?

— Мовы я тады не ведала, магла толькі маляваць. Такім чынам і размаўляла. Памятаю, як аднойчы запрасілі мяне на вельмі багаты і свецкі абед. Сяджу я за гэтым вялізным сталом, напружаная, не звыклая да такой раскошы — а мяне ўсе разглядваюць. Але потым надакучыла сядзець, дастала свой альбомчык невялікі, такія ў мяне заўсёды з сабой у кішэні ці сумачцы, і пачала маляваць. І адразу адчула сябе спакойна і свабодна. Раблю такі хуткі партрэт, у характары, адну — дзве хвіліны, потым яшчэ адзін, і яшчэ — і адчуваю, што ўсё змянілася. Ужо не яны мяне, а я іх разглядаць пачала. Жанчыны сталі папраўляць прычоскі, прымаць прыгожыя позы, потым папрасілі паглядзець. Ніякіх комплексаў на гэты конт у мяне не было, і пайшоў мой альбомчык па крузе. Усе ў захапленні, а адна з прысутных і пытаецца, ці можна ў мяне яе партрэт купіць? Адказваю, што не трэба купляць, я падару. Вырвала ўсе лісты і раздала. Яны так узрушыліся, бо не прызвычаіліся, што такія рэчы можна дарыць, для іх гэта каштоўнасць.

Там, у Аўстрыі, я ўпершыню адчула, што такое запатрабаванасць. Потым зрабіла выставы ў Італіі, Даніі, Германіі. Мастацтва еўрапейцаў зусім іншае, фармальнае, мы для іх занадта сур’ёзныя. Але да маёй творчасці ставіліся з вялікай цікавасцю. Тады я падумала, што галоўнае — быць верным самому сабе, тады ў любой краіне знойдзецца свой глядач. А калі хоць адзін раз захочаш быць модным, потым вярнуцца да сябе будзе вельмі складана. Бо галоўнае ж — гэта быць цікавым менавіта самому сабе.

— У вас па-ранейшаму заўсёды з сабою такія альбомчыкі?

— Так я развіваю сваю зрокавую памяць, для мяне вельмі важна маляваць з натуры. А жывапіс мой зусім іншы. Я думаю, што да яго трэба прызвычаіцца. Глядач павінен таксама працаваць, інакш гэта не мой глядач. Я доўга іду да кожнай працы, шукаю патрэбныя вобразныя сродкі. Так, у канцы 1980-х я адчула, што мне не хапае сродкаў выразнасці, каб не колер маляваць, а святло. І аднойчы ўзяла золата. Сёння золатам малююць усе, каму не лянота. А тады ў мяне здарылася сапраўдная дыскусія з маскоўскім мастацтвазнаўцам. Ён убачыў маю работу з кавалкамі золата ў чырвонай раме і сказаў, што гэта пошласць, паколькі золата ўводзяць толькі ў рэлігійны жывапіс, у німбы. Але для мяне золата — сімвал святла, сонца, духоўная субстанцыя. Гэта ўмоўны колер, з дапамогай якога я магу сысці ад рэальнасці, натуралістычнасці. Я раблю залатым не пярсцёнак, а тыя рэчы, якія залатымі ніколі не бываюць. І ў дыскусіі гэта спрацавала.

— У вашай творчасці часта сустракаецца і тэма танца…

— Танец я шмат малявала і па сённяшні дзень малюю — гэта адметная жаночая пластыка. Танец як радасць, як прыгажосць. Мне імпануе радасць. Я пасля свайго дыплому ніколі не рабіла твораў праблемных, на сацыяльную тэму. Хіба што, ёсць у мяне работа, “Паляванне Дыяны”, там галава дзяўчыны, каня, шмат жывёл і круглыя жоўтыя плямы — зоры. Неяк я падумала, што гэта наша грамадства, усе мы разам — маленькія, вялікія, трохі ашалелыя, — якія нясёмся невядома куды.

— У чым вы знаходзіце крыніцу натхнення, напаўнення ўласнай душы? І дзе параіце шукаць яе маладзейшым?

— Напаўняе нас жыццё. Мастак павінен быць назіральным, цікавіцца ўсім, што адбываецца ў свеце, шмат чытаць і кожны дзень маляваць. Нельга быць абыякавым, пасіўным. У мастацтве сёння так шмат напрамкаў, усе яны маюць права існаваць, але ў такой разнастайнасці не надта проста захаваць свой погляд і прафесіяналізм. Трэба, каб твой творчы пачатак застаўся менавіта тваім. І трэба адстойваць тыя прынцыпы, якія сталі для цябе важнымі.