Стужка Андрэя Куцілы “Сума” была прызнана лепшай у конкурсе фільмаў сярэдняй працягласці.
Дзеянне фільма адбываецца ў сядзібе Анджэя Струмілы — польскага мастака з беларускімі каранямі.
— Андрэй, віншую з такой значнай перамогай! Ці былі ў вас прадчуванні, што “Сума” атрымае пэўную адзнаку?
— Дзякуй за віншаванне. Не, прадчуванняў ніякіх не было. Тут за шчасце проста патрапіць у праграму IDFA — у свеце дакументальнага кіно гэты фестываль кшталту Канаў. А нас узялі не проста ў праграму, а ў конкурс, што вялікі гонар. Таму пра большае ўжо і не думаў. Ну, можа на адсоткі тры верыў, што атрымаем якісьці прыз, не больш. Калі на цырымоніі ўзнагароджання дайшлі да нашай намінацыі, то напачатку назвалі фільм, які атрымаў спецыяльную адзнаку журы. Я яго бачыў і ўнутрана пагадзіўся з экспертамі. Але падумаў: “А хто ж тады пераможца? Можа, тая французская стужка?” І прызнаюся, што калі замест яе пачуў назву нашага фільма, то ажно падкрыкнуў ад нечаканасці. Мы сядзелі не ў партэры, а ў бельэтажы, таму ад радасці я ледзь не вываліўся з балкона. Словам, узнагарода стала вельмі нечаканай, і мне было вельмі няпроста сабрацца з думкамі і 
сказаць словы пераможцы.
— Супер! Але я ведаю, што гэта ўжо другі твой удзел у IDFA…
— Першы раз я ўдзельнічаў у 2010 годзе. У конкурсе студэнцкага кіно была наша з Аляксандрам Налівайкам стужка “Днюка”. Можна сказаць, што тады я ў поўнай меры ацаніў гэты форум. Уяві сабе, адначасова па ўсім горадзе ладзяцца паказы на 18 — 19 пляцоўках! Які маштаб! Фільмы самыя разнастайныя: эксперыментальныя, вострасацыяльныя, класічныя па фармаце, але з глыбокім асабістым пасылам… І кожны ў гэтым спектры здолее знайсці тое, што будзе блізка яму асабіста.
— Мясцовая публіка ходзіць на сеансы?
— Ходзіць. Вядома, стужкі больш вядомых аўтараў збіраюць больш публікі, але я і не бачыў такога, каб ніхто не
прыйшоў і на малавядомага рэжысёра. Цікавасць заўжды 
ёсць. Акрамя таго, калі ў нас дакументальным кіно пераважна цікавіцца моладзь, то ў Амстэрдаме яго аўдыторыя збольшага сярэдняга веку — недзе бліжэй да 40 гадоў. Гледачы падрыхтаваныя, цікаўныя, з разумнымі пытаннямі, здатныя вышукваць сэнсы ў самых нечаканых для цябе рэчах.
Словам, сёлета я ўжо ехаў на IDFA, разумеючы яго статус. Варта дадаць, што я, увогуле, не першы беларускі рэжысёр на гэтым форуме: у ім у свой час бралі ўдзел стужкі Віктара Дашука, Віктара Аслюка, Алега Дашкевіча, Юрыя Хашчавацкага, Настассі Мірашнічэнка, Руслана Фядотава...
— Але “Сума” — першы наш фільм, які атрымаў такую ўзнагароду?
— Атрымоўваецца, што так.
— Твая карціна распавядае гісторыю сяброўства мужчыны і жанчыны рознага веку. Як узнікла ідэя? Якты пазнаёміўся са спадаром Анджэем — асобай, даволі вядомай у мастацкіх колах.
— Ужо неаднойчы казаў пра значны ўклад у карціну мастацтвазнаўцы Таццяны Бембель і яшчэ раз гэта адзначу. Менавіта Таццяна распавяла мне пра пана Анджэя і заклікала з’ездзіць да яго ў госці. Анджэй Струміла жыве на Падляшшы, на памежнай тэрыторыі. Гэта цалкам неверагоднае месца, і калі я туды прыехаў, то адразу захапіўся яго энергетыкай.
Дом пана Анджэя стаіць на беразе рэчкі Чарна Ханьча. У мінулым гэта месца пасялення яцвягаў, і мастак адмыслова імкнецца падкрэсліць повязь з іх культурай. Пан Анджэй нават звёз камяні з усёй ваколіцы, каб прысвяціць частку сваёй сядзібы заходнебалцкім плямёнам. Такія ў яго глыбокія паняцці ў гістарычных працэсах. Словам, месца неверагоднае, нават містычнае, і менавіта яно падштурхнула мяне далей працавць над стужкай. Хаця адзначу, што на самым пачатку ўпэўненасці ў будучым фільме не было.
— Атрымоўваецца, што цябе захапіла не творчасць майстра, а болей яго асоба ?
— Я б адказаў так: убачыўшы дом пана Анджэя, мне захацелася зрабіць фільм не проста пра мастацтва, а пра мастацтва жыцця. У асобе героя для мяне былі істотнымі многія рэчы. І повязь мастака з Вільняй, Мінскам, і тое, што дзед пана Анджэя меў дом у нашай сталіцы, што сам ён далучае сябе да мастакоў Вялікага княства Літоўскага — усё гэта прагаворвалася, даследавалася і адзначалася. Не была абмінутая ўвагай і творчасць мастака. Але ў выніку пэўныя інтэрв’ю з майстрам засталіся па-за кадрам. Бо фільм рушыў далей.
— І куды ён рушыў?
— Да маладой жанчыны з Мінска, дызайнеркі Машы, якая наведвае нашага героя прыкладна раз на год. Маша прыязджае пагасціць, павучыцца ў майстра з вялікім жыццёвым досведам, пагаварыць. Яны — сябры. І вось менавіта гэтыя стасункі сталіся для нас ключом. З’явілася форма: праз маладосць, вачыма Машы, убачыць свет гэтага ўжо сталага, дасведчанага чалавека, тую прастору, што ён стварыў вакол сябе. Прызнацца, не вельмі люблю распавядаць пра сваё кіно — гэта не мая задача. Але калі адказваць на тваё пытанне, то так, гэта не звычайная біяграфічная карціна, а гісторыя пра зусім іншае.
— Цікава. Вось ты распавядаеш пра тое, што накіроўваючыся да пана Анджэя, у цябе не было ўпэўненасці, што кіно абавязкова атрымаецца. Аднак у пэўны момант ты адчуў, што гісторыя нараджаецца. Ці можаш цяпер вылучыць гэты момант?
— Калі я прыехаў, сапраўды, гісторыя не была праяўленая. Быў герой, захоплівала яго харызма, прастора, але што і як будзе далей, яшчэ не ўдавалася ўбачыць. Аднак, ведаеш, літаральна пасля першых дзён здымак прыйшло адчуванне магіі кіно. Калі ўдзень раптам
пайшоў снег, і ён падаў такімі буйнымі хлоп’ямі… Ды яшчэ коні спадара Анджэя выйшлі пад гэты снег... Тады я зразумеў: штосьці атрымоўваецца, і варта ісці ў гэтым кірунку.
— Што для цябе магія кіно?
— Калі адчуваеш, што правільна абраў форму, рытм і ракурс. Калі ёсць правільнае адчуванне месца, і твой эмацыйны стан падчас здымак потым супадае з тым, што ты бачыш на экране. Калі глядзіш першы мантаж — і разумееш, што за знешняй карцінкай праступае нешта большае — тое, пра што нельга расказаць, перадаць вербальна. Гэта і ёсць для мяне магія кіно. У “Суме” ўсё так і адбылося.
— Ведаю, што фільм ты рабіў пяць гадоў. Час, які выдаткоўваецца на карціну, уплывае на вынік?
— У выпадку з гэтым кіно — усё так. Час сыграў сваю ролю. Увогуле, няспешнасць у дакументальным кіно — вельмі важны фактар. Ён дае магчымасць заглыбіцца ў тэму, і, адпаведна, больш глыбока ўбачыць, зразумець пэўныя рэчы. Аднак, на жаль, не кожны з нас можа сабе тую няспешнасць дазволіць. Бо гэты час — такі важны для занурэння і асэнсавання гісторыі ці героя — патрабуе бюджэту. Са звычайным невялікім фінансаваннем нельга дазволіць сабе доўга займацца адной стужкай. Грошы канчаюцца, і ты мусіш рана ці позна падумаць пра дадатковы заробак. І ў гэтым — корань многіх праблем у дакументалістыцы.
— Мы плаўна падышлі да эканамічных варункаў кіно. Ты, можна сказаць, адзін з нашых самых паспяховых незалежных рэжысёраў. Ва ўсялякім выпадку, так выглядае з боку. У цябе стабільна выходзяць працы, яны маюць прадзюсарскую падтрымку, актыўна ўдзельнічаюць у фестывалях…
— Насамрэч, усё зусім не так файна. Апошнія пяць гадоў мне ўдавалася знаходзіць падтрымку на свае праекты, але няма аніякай гарантыі, што я знайду яе заўтра. Ды нават мая ўзнагарода на IDFA не гарантуе мне гэтага. Се ля ві… Заўтра ў мяне працы можа не быць. І так, мне падаецца, адбываецца ў кожнага творцы — мастака, музыкі ці акцёра. Сёння цябе запрасілі на вядучую ролю, а заўтра...
Пошук грошай на кінапраект можа доўжыцца гадамі. І ўвесь гэты час ты мусіш не страчваць надзеі, “не перагараць”, не ламацца. І ніякай сваёй менеджарскай унікальнасці я не адчуваю. Нават даўно маральна падрыхтаваў сябе, што, калі не знайду фінансаванне на кіно, пайду зарабляць на яго ў нейкую сумежную прафесію.
— У нас вымалёўваецца даволі парадаксальная сітуацыя. Ёсць шэраг аўтараў, прызнаных на міжнародных пляцоўках. Але пры гэтым іх работы на радзіме па-ранейшаму застаюцца ў полі зроку хіба купкі кінаманаў. Як пераламіць сітуацыю?
— Што магу сказаць… Ва ўсім свеце дакументальнае аўтарскае кіно не мае такой папулярнасці як ігравое. Факт ёсць факт. Выключэнне — хіба тэлевізійныя асветніцкія карціны, але гэта прадукт трошкі іншай скіраванасці. А што тычыца аўтарскіх дакументальных карцін, то кола іх прыхільнікаў — невялікае, як, скажам, і аматараў класічнай музыкі. Аднак, тым не менш, фестывалі класічнай музыкі ў нас ладзяцца, а вось форуму дакументальнага кіно няма.
— Мажліва, варта зладзіць няхай і невялікі, але свой, асобны фестываль дакументальнага кіно, каб прыцягнуць увагу да гэтага кірунку і яго аўтараў?
— Прычым я цалкам веру ў тое, што ён знайшоў бы сваю публіку. Ды нават прагучаў бы як падзея, калі зрабіць адпаведную рэкламу, пісаць пра яго, гаварыць.
У нас столькі культурных ВНУ — гэта ўжо аўдыторыя! Дзякуючы адмысловаму конкурсу “Лістапада” або, скажам, фестывалю “Паўночнае ззянне”, глядач паволі пачаў знаёміцца з дакументальным кіно, таму пачынаць з нуля не прыйдзецца. Будзе фінансаванне такога фестывалю — і гледачоў дакументалістыкі паболее. А будзе глядач — прыйдзе і ўсё астатняе. Мы ж як дакументалісты будзем старацца, са свайго боку, рабіць добрае беларускае кіно.
— Як ты лічыш, беларуская школа дакументалістыкі існуе? Ты сябе, у прыватнасці, да яе далучаеш?
— Не скажу, што я цалкам сфарміраваўся ў гэтай традыцыі, але значны штуршок ад майстроў беларускай школы атрымаў.
— Як гэта?
— Давай паглядзім, што можна лічыць школай. Быў курс Віктара Дашука, з якога выйшлі Віктар Аслюк, Галіна Адамовіч, Вольга Дашук. Недзе ў 2000-х я акурат і пазнаёміўся з іх фільмамі, будучы студэнтам журфака. Шчыра кажу, што да той пары ўспрымаў дакументальнае кіно як выключна тэлевізійнае. Але тады ў кінатэатры “Цэнтральны”, як цяпер памятаю, я ўбачыў на экране нешта зусім адрознае ад ТБ-фармату. Яно падштурхнула мяне далей цікавіцца аўтарскай дакументалістыкай. Я вышукваў у знаёмых касеты з замежным кіно, пачаў наведваць рэтраспектывы “Беларусьфільма”. Шчыра скажу, не ўсё мне
падабалася, але тыя першыя стужкі Віктара Аслюка і Галіны Адамовіч засталіся са мною назаўжды. Мяркую, без іх я ў рэжысуру не прыйшоў бы.
— Але ты навучаўся ў Акадэміі мастацтваў, ці не так?
— Так, гэта было ўжо далей. На курсе Аляксандра Карпава-малодшага, які выкладаў нам, у тым ліку, і дакументальнае кіно.
— Цікава, калі б табе сёння прапанавалі выкладаць у Акадэміі мастатцваў, ты пагадзіўся б? Разважаю, так бы мовіць, пра пераемнасць пакаленняў.
— Вельмі складанае пытанне. Я і сам бы яшчэ пахадзіў на лекцыі да дасведчаных людзей (смяецца). Хаця я не вельмі вялікі прыхільнік такой ментарскай адукацыі, калі майстар дае, а вучань бярэ. Я за рух у абодва бакі. Выкладчык і студэнт абменьваюцца меркаваннямі і досведам на роўных, і кожны з іх і бярэ, і аддае. Вось у такой школе я б узяў удзел у любой якасці.
Мне, увогуле, падаецца, што нашай адукацыі акурат бракуе падобных курсаў, творчых лабараторый, на працягу якіх цябе вядуць ад пачатковай ідэі да рэалізацыі тэмы. Такое навучанне не абавязкова павінна быць доўгім, слухачамі курсаў маглі б стаць людзі ўжо з пэўным досведам, а не ўчарашнія школьнікі. І файна, каб лепшыя навучэнцы напрыканцы маглі б рэалізаваць свой праект. Прычым я тут не вынаходжу ровар: па гэткім прынцыпе працуе тая ж школа Анджэя Вайды ў Польшчы. Думаю, падобная творчая лабараторыя цалкам магла б быць рэалізаваная і на базе нашай кінастудыі.
— Віктар Дашук на пытанне пра адметнасць свайго кіно адказаў наступнае: “Маё кіно вылучае не смеласць, а аб’ём і сумленне”. Што вылучае тваё кіно?
— На пачатку кінапрацэсу — магчыма, інтуіцыя. Менавіта яна мяне вядзе. Калі казаць ужо пра плён, пра вынікі, то я не хацеў бы цяпер падсумоўваць сваю творчасць. Мне падаецца, што яшчэ зарана.
