На мяжы аб’екта і пластыкі
Ужо першая работа Аляксандра Янушкевіча ў якасці галоўнага рэжысёра Брэсцкага тэатра — “Новая зямля” паводле паэмы Якуба Коласа — ускалыхнула тэатральную грамадскасць, была ўключана ў праграму фестывалю “ТЭАРТ” і апынулася ў спісе намінантаў Нацыянальнай тэатральнай прэміі. Замест таго, каб у чарговы раз угнаіць слязьмі ўлюбёны нацыянальны міф пра гаротніка-беларуса, рэжысёр заглыбіўся ў нетры народнай культуры, якая, дзякуючы мастачцы Таццяне Нерсісян, паўстала ў сучаснай, без кітчавага этнаграфізму, візуальнай форме.
Наступны спектакль Аляксандра Янушкевіча “Мой тата — птушк” стаў першым увасабленнем у беларускім тэатры аднайменнай кнігі Дэвіда Алманда і закрануў такія важныя тэмы, як неабходнасць веры ў свае мары, значнасць падтрымкі блізкіх. Гэтай восенню пастаноўка была паказана на фестывалях тэатраў лялек у Белгарадзе і Маскве. А ў пачатку кастрычніка рэжысёр прадставіў брэсцкім гледачам сваю чарговую прэм’еру — “Боскі адбітак”.
Паводле анатацыі, спектакль уяўляе “візуальнае даследаванне, якое існуе на мяжы перфарматыўнасці, тэатра аб’екта і пластыкі”. Сапраўды, “Боскі адбітак” можна назваць эксперыментам для ўсіх удзельнікаў пастаноўкі. Для рэжысёра, які імкнуўся сысці ад наратыўнасці і цэнтральным зрабіў прынцып узаемадзеяння акцёраў з матэрыялам — вялізнымі паралонавымі плітамі і аб’ектамі, што складаюць аснову сцэнаграфічнага рашэння. Для акцёраў Ліліі Версты, Рамана Пархача, Святланы Шутак, Андрэя Палянскага, Марка Рэкунова, Юліі Абеднікавай, якія прайшлі спецыяльны 12-дзённы майстар-клас з харэографам Аляксандрам Козіным. Нарэшце, для гледачоў. Ім давялося сутыкнуцца з адсутнасцю не толькі вербальнага складніку, але і традыцыйнага сюжэта. І абапірацца пры праглядзе спектакля выключна на ўласны эстэтычны і інтэлектуальны досвед у пошуку сэнсаў і пабудове асацыятыўных шэрагаў, выкліканых тымі ці іншымі вобразамі. Альбо ўвогуле адмовіцца ад пошуку сэнсаў.
Для Аляксандра Янушкевіча, падаецца, працэс эксперыменту быў галоўным — і я ўпэўнена, што на “Боскім адбітку” ён не спыніцца. Аднак спектакль як вынік таксама атрымаўся — і ён варты ўвагі. Яго пластычнае рашэнне наўрад ці здзівіць чалавека, знаёмага хаця б з тымі беларускімі пастаноўкамі, у якіх міксуюцца пластычны і аб’ектны тэатры. Верагодна, вынаходлівасць і арыгінальнасць мовы цела не з’яўляліся мэтай стваральнікаў. У рабоце Аляксандра Козіна з акцёрамі галоўнай задачай было наладзіць іх узаемадзеянне з матэрыялам, адчуванне яго і ўласнага цела, выпрацаваць гатоўнасць да імправізацыі — неад’емнай часткі пастаноўкі.
У супрацьстаянні матэрыі і духу
І гэтая “службовая” задача мела важнае значэнне. Праз вырашэнне нібыта выключна фармальнага пытання ўзаемадзеяння акцёраў з матэрыялам Аляксандр Янушкевіч звяртаецца да праблемы пошуку ў чалавеку “Боскага адбітку”, суадносін цялеснага і духоўнага, барацьбы матэрыі і духа — а магчыма, нават зла і дабра. Адмовіўшыся ад наратыву і любых тлумачэнняў, якія, на думку рэжысёра, спрашчаюць сэнс пастаноўкі ды пазбаўляюць яе аб’ёму, Аляксандр Янушкевіч прапануе гледачам самастойна сачыць за ходам гэтай барацьбы і яе вынікам, ствараць уласную інтэрпрэтацыю пабачанага — але пры гэтым усё-такі пакідае ў дзеянні апорныя кропкі. Калі адштурхоўвацца ад назвы спектакля і выкладзенай у анатацыі канцэпцыі, то ў “Боскім адбітку” можна пабачыць дакладнае выказванне.
Пачатак і фінал пастаноўкі ўяўляюць біблейскія сюжэты аб стварэнні свету, чалавека, яго грэхападзенні і гэтак далей. Яны ўтвараюць своеасаблівую рамку, што задае оптыку ўспрымання дзеяння. Гэтыя сцэны вырашаны ясна, але без ілюстрацыйнасці, часам вельмі вынаходліва. Сцэна грэхападзення, напрыклад, пададзена як спазнанне ўласнага полу, сэксуальнасці і літаральнае падзенне. Сэнсы ў гэтых “рамачных” эпізодах счытваюцца дастаткова проста. А вось цэнтральная частка, якая вылучаецца нават зменай тэмпарытму, такіх выразных сюжэтаў не ўтрымлівае. Многія дзеянні тут увогуле аўтарэферэнтныя, што на абмеркаванні адзначыў сам рэжысёр.
Праўда, задаўшыся мэтай, і ў іх можна адшукаць пэўныя сэнсы. Характар узаемадзеяння акцёраў з аб’ектамі і паміж сабой часам успрымаецца як візуалізацыя заганаў, слабасцяў прыроды чалавека: гневу, пыхі, прагнасці... Але любая інтэрпрэтацыя тут з’яўляецца другаснай адносна працэсу. Адсутнасць сюжэта абвастрае ўвагу, прымушае засяроджана сачыць за самымі няўлоўнымі рухамі і зменамі візуальнага шэрагу, а падкрэсленая запаволенасць дзеянняў у сукупнасці з музыкай Machinefabriek перыядычна прыводзіць у амаль медытатыўны стан.
У рытме прасторы
Аляксандр Янушкевіч у “Боскім адбітку” нібыта гуляе з успрыманнем гледача і тэмпарытмам спектакля, а мастачка Таццяна Нерсісян падтрымлівае яго гульнёй з рытмам прасторы. Паралонавыя пліты, усталяваныя на планшэце сцэны, фарміруюць лабірынт, па якім блукае чалавек у пошуках сябе і боскай прысутнасці. Адвольна раскіданыя, яны ствараюць гарызантальны ламаны рытм, непрадказальны матэрыяльны свет, з выгінамі і праваламі якога змагаюцца акцёры. А ў фінале пліты выбудоўваюцца ці то ў сцяну адчужэння паміж чалавекам і яго Творцам, ці то ў месца замірэння паміж імі.
Майстэрская работа са святлом расстаўляе дадатковыя акцэнты, змяняючы аб’ёмы прасторы і пліт, высвечваючы выразаныя на іх рэльефы. Светлавое чарадзейства ператварае далонь Творцы ў яе адбітак, а сцяну, пабудаваную чалавецтвам, робіць месцам укрыжавання. У “Боскім адбітку” сцэнограф і рэжысёр не цытуюць адкрыта вядомыя творы мастацтва, аднак вялізная далонь як вобраз боскага выклікае асацыяцыі з фрэскай Мікеланджэла “Стварэнне Адама”, а фінальнае “распяцце” адначасова прымушае ўзгадаць і “Вітрувіянскага чалавека” да Вінчы — ідэальны адбітак Творцы. Інтэрпрэтаваць гэты і іншыя вобразы спектакля можна па-рознаму — тым больш, і рэжысёр нібыта адмаўляецца ад адназначнага прачытання яго пастаноўкі. У гэтым, напэўна, адна з
разыначак работы Аляксандра Янушкевіча, які не баіцца не быць дакладна зразумелым усімі.
Яшчэ адной важнай якасцю спектакля з’яўляецца
нейкі ўнутраны гуманізм, часам дэфіцытны ў сучасных пастаноўках. Аўтары засяроджаны на пошуку “драбочкаў Боскага адбітку ў чалавеку” — і выдае на тое, што іх знаходзяць або хаця б не пакідаюць надзею знайсці. У спектаклі асобны індывід і ўсё чалавецтва, гісторыя якога ад стварэння свету да сучаснасці з’яўляецца бесперапынным хаджэннем па коле-лабірынце, прадстаўлены без агрэсіўнага асуджэння. Нават зло, “першародны грэх” у чалавеку — не дамінанта, і пазначаны яны толькі асобнымі чорнымі плямамі на светлых касцюмах. Ды і страчаная лучнасць з Творцам у фінале спектакля, здаецца, аднаўляецца: у абагульненых вобразах пазнаецца новазапаветная гісторыя ўвасаблення Богачалавека. З’яўляецца “распяцце”, у якім хочацца бачыць сімвал збавення, яднання Боскага і чалавечага.
Спектакль стаў цікавым вопытам як для Брэсцкага тэатра лялек, так і для самога Аляксандра Янушкевіча. Першы атрымаў нетыповы для свайго рэпертуару спектакль, стварэнне якога запатрабавала вялікай работы і гатоўнасці рызыкаваць і ад кіраўніцтва калектыву, і ад усіх удзельнікаў пастаноўкі. Другі ўзбагаціў уласны творчы досвед. Што ж да пытання запатрабаванасці пастаноўкі, якое ўзнікла на абмеркаванні пасля прэм’еры, то, думаецца, тут варта даверыцца часу.
Спектакль, верагодна, падасца многім нязвыклым. Аднак гледачоў не трэба недаацэньваць. Хочацца верыць, яны здольныя паразумецца з прапанаванай Аляксандрам Янушкевічам эстэтыкай і адшукаць для сябе ў спектаклі і прыгажосць, і сэнс — “драбочкі Боскага адбітку”.
Кацярына ЯРОМІНА
Фота прадастаўлена Аляксандрам ЯНУШКЕВІЧАМ