Пракатны лёс дакументалістыкі
— Дзякуй за ваш фільм, за вострае адчуванне рафінаванай маргінальнасці, якое дае “Вагрыч” і якое адразу экстрапалюецца на сучаснае мастацтва ў шырокім кантэксце. Ад “чорнага квадрата” да сённяшняга дня. Наколькі я ведаю, перад “Лістападам” вы пабывалі на фестывалях у Нью-Ёрку і невялікіх гарадках Серберы і Портбаў. Можна падрабязней пра іх?
— Сербер — гэта горад у Францыі на мяжы з Іспаніяй, на беразе Міжземнага мора.
Портбаў побач, але ўжо ў Іспаніі, калісьці гэта быў вялікі кантрабандысцкi пункт. Найперш ён вядомы тым, што там скончыў жыццё самагубствам Вальтэр Беньямін. Ён бег з нацысцкай Германіі і не атрымаў іспанскую візу на ўезд у краіну, прычым па тэхнічных прычынах. Жах гэтай сітуацыі ў тым, што неўзабаве правілы змяніліся. Усе, хто быў разам з ім, у тым ліку і Ханна Арэнт, потым з’ехалі. У яе ёсць вельмі добрае эсэ пра Беньяміна. Яна піша, што яго чалавечы стыль і характар, да няшчасця, супадалі з жудаснымі абставінамі жыцця. Калі я быў у Портбаў, на гарадскім вакзале праходзіла студэнцкая выстава, прысвечаная чамадану, які быў у Беньяміна з сабой. Паводле легенды, там ляжаў яго апошні рукапіс. Чамадан знік. А так, наогул, вельмі мілы еўрапейскі горад.
— А ці адчуваюцца гэтыя трагедыі і драмы мінулага сёння ў яго атмасферы?
— Вядома, я адчуваю ў паветры любога горада яго асаблівую гісторыю — у Мінску, Нью-Ёрку, Кіеве, Маскве.
— І як прайшоў паказ?
— Добра, але я хваляваўся: першы раз мой фільм дэманстраваўся для французскай аўдыторыі. Тым болей, ён вельмі кантэкстуальны. Трэба ведаць, што такое СССР, каб правільна разумець увесь гумар і ўсю жудасць Вагрыча. Калі вы не вучылі ў школе “Буравеснік” Горкага, то вы не злучыце яго з Чэхавым, як у фільме. Фраза “Мы рождены, чтоб Кафку сделать былью” абсалютна замкнёная ўнутры рускай мовы. Гэта як узоры аўтаматычнага пісьма, якія маюць прамую сувязь з французскай культурай. Аднак перасцярогі аказаліся марнымі: гледачы фільм зразумелі ды адчулі Вагрыча як свайго чалавека.
— Чым цікавы Нью-Ёркскі фэст?
— На сёння, як ні дзіўна, ён страціў сваю вагу: па-першае, розных форумаў стала шмат. Па-другое, выйграюць тыя, хто рызыкуе. Напрыклад, фэст у Таронта не баіцца запрашаць дэбютантаў, маладых рэжысёраў, і таму вельмі добра выглядае. А Нью-Ёркскі арыентаваны толькі на амерыканскі рынак. Фільмы, якія ўжо паказаны ў тым жа Таронта, Венецыі, Кане, атрымліваюць прэм’еру ў Амерыцы, што важна для дыстрыбуцыі на нашым рынку. Добрая рэцэнзія вельмі істотная для рэпутацыі фільма.
— З пункту гледжання індустрыі, дакументальнае кіно — гэта альтэрнатыўны пракат?
— На фестывалі ў Нью-Ёрку вялікая падборка дакументальных фільмаў. Але я не магу сказаць, што ў Амерыцы дакументальнае кіно пракатваецца вельмі паспяхова. Асобныя кінатэатры рэгулярна нешта паказваюць, аднак у іх няма такой спецыялізацыі. Ёсць маса пляцовак у каледжах, у іх выдатныя праектары і ўсе астатнія ўмовы для паказаў. У тым ліку, і ў маленькіх гарадах.
— У цэлым, гэта ўсё ж такі частка рынку?
— У кінатэатрах зарабляюць лічаныя дакументальныя стужкі. Але кожнай працы важна з’явіцца на публіцы, атрымаць прэсу, і калі водгук станоўчы, то фільм можа быць запатрабаваны.
Са сцэнарыем або без?
— Як вам здаецца, ці ўмацуецца тэндэнцыя сцэнарнага дакументальнага кіно — з пэўнай драматургіяй і прапісаным аўтарскім выказваннем?
— Ведаеце, дакументальнае кіно — гэта такі від чалавечай дзейнасці, дзе ў адной клетцы знаходзяцца самыя розныя жывёлы. Усё бывае па-рознаму. Таму, мабыць, я б ухіліўся ад адказу: можа быць і адно, і другое, і нешта яшчэ трэцяе. Але не лічу, што кіно са сцэнарыем стане вядучай тэндэнцыяй. Прынамсі, калі казаць пра аўтарскае кіно. Як правіла, сцэнарны фільм — гэта праца, зробленая для ТБ. Арт-фільмы маюць прапісаную драматургію значна радзей. Канцэпцыя — так, а сцэнарый — не. Я працую без яго па многіх прычынах. Па-першае, ведаю, што прыдумаю ўсё па ходзе справы. Па-другое, часам, беручыся за работу, не разумееш, якім будзе яе вынік. Хаця на мантажы, натуральна, усё структуруецца.
— А як суадносяцца адказнасць аўтара і інфармацыя, да якой ён атрымаў доступ? Этыка ў дачыненні да герояў, падзей і ўласная пазіцыя?
— Я ўключаю ў фільм тое, што лічу важным і найбольш яркім. Так, гэта мой выбар і, вядома, ён прадугледжвае адказнасць. Але калі аб Вагрычы вы даведаецеся толькі ад мяне, у вас складзецца правільная карціна. Гучыць самаўпэўнена, аднак гэта так.
Жарсці і розум
— Аўтар, матэрыял, твор і глядач — ці ёсць раўнапраўе складнікаў працэсу? Мне цікавыя ўзаемасувязі ўнутры гэтага квадрата (светлага!).
— Не ведаю. Часта ўсё адбываецца зусім нерацыянальна. Напрыклад, “Вагрыч” — гэта пытанне страсці. Добра, калі хтосьці — напрыклад, прадзюсар — можа табе дапамагчы. Увогуле, жаданне зрабіць фільм я называю экзістэнцыйнай прыхамаццю. Вядома, я думаю пра гледача, але маю на ўвазе найперш блізкае да мяне кола людзей. Мы ж расказваем пра тое, што нас хвалюе, таксама далёка не кожнаму.
— Наколькі ўзбагачае ігравы фільм выкарыстанне ў ім дакументальных кадраў — і наадварот?
— У Гадара ёсць класічная фраза пра тое, што iгравы фільм становіцца дакументам, як
толькі вы ўключаеце камеру. Калі акцёр жыве ў кадры — гэта ўжо дакумент. У мае фільмы трапляюць і калажы і, напрыклад, анімацыя. Гэта дакументалка? Ці ўжо арт? Грані такія ўмоўныя, тонкія. Таму я схіляюся да таго, што дакументальныя кадры ўзбагачаюць ігравое кіно — і наадварот.
— Ці не лічыце вы, што даступнасць маленькіх камер пераўтварае дакументальнае кіно з мастацтва ў нейкую сацыяльную практыку?
— Пры чым тут даступнасць? Ёсць карціны, цалкам знятыя на тэлефон, і гэта не сацыяльная практыка.
Што змяняецца ў прасторы
— Ці ёсць месца для privacy ў сучаснай дакументалістыцы?
— Кожны гэта вырашае сам, давяраючыся свайму чалавечаму такту. Але калі абмяжоўваць сябе ва ўсім, дык нічога не здымеш. Ты так ці іначай урываешся ў чужое жыццё. А вось наколькі глыбока… Гэта можаш вызначыць толькі ты сам. Ведаеце, калі пастаянна думаць на такую тэму, то як сараканожка — хадзіць вывучышся. Развіваецца прафесійная інтуіцыя, назапашваюцца навыкі ў дзеянні. Твае інструменты становяцца часткай цябе.
У маёй практыцы былі рэчы, ад якіх я адмаўляўся: мне было некамфортна іх рабіць. Але, з іншага боку, людзі дазвалялі мне гэта здымаць! Быў давер, але я разумеў, што са мной гэтыя кадры не застануцца, іх убачаць усе. І адмаўляўся.
— Вагрыч, дарэчы, у вас зашпілены на ўсе гузікі. Ён быў такім?
— Ён быў сарамлівым, частка яго гумару — менавіта ад гэтага. А перад камерай заўсёды заціскаўся, напружваўся. Калі нехта чужы здымае, запісвае, ён пачуваецца няўтульна. Але мяне ён сам запрасіў, неяк мне даверыўся. І ён хацеў, каб гэтая праца атрымалася.
— Андрэй, а рэальнасць мяняецца? Ад здымак, нашых назіранняў, апісанняў?
— Так, змяняецца, дэфармуецца. Ёсць такі закон фізікі, згодна з якім апісанне элементарных часціц змяняе іх становішча. Думаю, назіранне мяняе прастору. Яна становіцца іншай.
Гутарыла Любоў ГАЎРЫЛЮК