Сло­вы пра Ана­то­ля Алек­сан­дро­ві­ча

Май­стэр­ні

Бы­вае, не­шта не­йкае збя­рэш­ся ра­біць, а так і не зро­біш. Збо­ль­ша­га пра ня­зроб­ле­нае хут­ка за­бы­ва­ецца, але ча­сам па­мя­та­еш доў­га, ця­гам уся­го жыц­ця. Мне так по­мняц­ца мас­та­коў­скія май­стэр­ні, якія па­ра­бі­лі са­бе на га­рыш­чах кой­да­наў­скіх ба­ць­коў­скіх хат То­ля Алек­сан­дро­віч і Во­ва Са­віч. Во­ва па­сту­піў у інсты­тут, То­ля скан­чаў ву­чэ­ль­ню, а я да­хо­джваў у ся­рэд­нюю шко­лу. Ба­ць­кі да­зво­лі­лі хлоп­цам аб­ста­ля­вац­ца на га­рыш­чах, а мне да­зва­ля­лі то­ль­кі зра­біць хо­ван­ку над хля­вом. Зра­зу­ме­ла. У іх — ба­ць­кі да­ва­лі да­звол, а ў мя­не — ба­ба і дзед. У сва­ёй хо­ван­цы я ля­жаў на за­сла­най по­сціл­ка­мі са­ло­ме і чы­таў. Там я на­ват і не ма­ля­ваў ні разу, я ха­дзіў ма­ля­ваць да То­лі. Ён да­ваў па­пе­ру, аква­рэ­ль­ныя фар­бы і два пэн­дзлі — вя­лі­кі і ма­лы.

 “Боц­ман”

То­ля Алек­сан­дро­віч не про­ста лю­біў Ула­дзі­мі­ра Вы­соц­ка­га. То­ля Вы­соц­ка­га аб­агаў­ляў. У ма­ле­неч­кай май­стэр­ні ві­се­ла не­злі­чо­ная ко­ль­касць фо­та­здым­каў ку­мі­ра. З маг­ні­та­фо­на не­су­пын­на гу­ча­лі яго­ныя пес­ні. Сам То­ля вы­ву­чыў і па­ўта­раў не то­ль­кі пес­ні, а і рэ­плі­кі Вы­соц­ка­га з роз­ных фі­ль­маў. Най­бо­льш з “Не­бяс­печ­ных гас­тро­ляў” і “Слу­жы­лі два та­ва­ры­шы”. Ка­лі я пад­ымаў­ся да То­лі на га­рыш­ча, дык за­мест “Доб­ры дзень” ці “Пры­ві­тан­не” чуў ад яго ска­за­нае го­ла­сам рых­тык, як у Вы­соц­ка­га: “Боц­ман, дуй в дуд­ку, строй ко­ман­ду... Ад­ми­рал на бор­ту”.

Аль­бо­мы

То­ля Алек­сан­дро­віч на­бы­ваў кні­гі па мас­тац­тве і за­во­зіў іх з Мін­ска ў на­ша Кой­да­на­ва. Там яны ста­ялі ў за­шклё­ным сер­ван­це ў вя­лі­кай і свет­лай за­лі ба­ць­коў­ска­га до­ма. Раз на ты­дзень, у ня­дзе­ль­ную ра­ні­цу То­ля гар­таў тыя аль­бо­мы і на­тхняў­ся. Ка­лі ў яго быў доб­ры на­строй, та­ды і мне да­зва­ля­ла­ся па­гар­таць каш­тоў­ныя аль­бо­мы і пан­атхняц­ца раз­ам з ім.

Уру­бель

То­ля за­хап­ляў­ся твор­час­цю ра­ман­ты­ка Мі­ха­іла Уру­бе­ля, асаб­лі­вае ўзру­шэн­не вы­клі­ка­лі ўру­бе­леў­скія аква­рэ­лі. Пра “Ру­жу” ён мог раз­ва­жаць бяс­кон­ца. “Ты за­ўва­жыў, як ста­ран­на вы­леп­ле­ны пя­лёс­ткі? Сто­ль­кі пра­цы, а све­жасць і пра­зрыс­тасць за­ста­лі­ся. А яго­ная шклян­ка з ва­дою? Гля­дзіш — і ад­чу­ва­еш яе на­поў­не­насць і ўстой­лі­васць. Уру­бель — вя­лі­кі і не­паў­тор­ны мас­так. Яго трэ­ба ве­даць, у яго трэ­ба ву­чыц­ца, ён вар­ты лю­бо­ві...” 

То­ля ста­ран­на вы­ву­чаў твор­часць Мі­ха­іла Уру­бе­ля. Яму бы­лі бліз­кія ўру­бе­леў­скія тэ­атра­ль­насць, ка­зач­насць ды кніж­насць. Раз­ам з усім ста­ноў­чым, што ўтой­ва­ла­ся ў спад­чы­не Уру­бе­ля, То­ля атры­маў і шмат ад­моў­на­га. Хва­ра­ві­тасць, дэ­ма­ніч­насць, над­лом­ле­насць пе­ра­йшлі ад май­стра эпо­хі ма­дэр­на да То­лі. Ха­лод­ная, кол­кая і лі­ло­вая зор­ка Уру­бе­ля за­ўжды ззя­ла ў май­стэр­ні Алек­сан­дро­ві­ча.

Ма­ра 

У юнац­тве То­ля ма­рыў па­пла­ваць на бе­лай яхце пад бе­лы­мі вет­ра­зя­мі на Чор­ным мо­ры са зна­ка­мі­тай спя­вач­кай Ра­та­ру. Ма­ра не спраў­дзі­ла­ся, але…

То­ля меў ад­мет­ную знеш­насць. Ён быў та­кі пры­го­жы, што ад­ной­чы спя­вач­ка Пан­ароў­ская, па­ба­чыў­шы яго, пе­ра­пы­ні­ла кан­цэрт і ска­за­ла: “Я вы­ка­наю пес­ню пра пры­га­жу­на ў “крас­ной ру­ба­шо­ноч­ке” для хлоп­ца ў чыр­во­най ка­шу­лі, які ста­іць ка­ля дзвя­рэй”. Пан­ароў­ская спя­ва­ла для То­лі Алек­сан­дро­ві­ча. Так што, упэў­не­ны, і Ра­та­ру маг­ла б для яго за­спя­ваць.

Пес­ні

Па­ўда­ро­гі з до­му на ву­чо­бу я з То­лем пра­хо­дзіў пеш­кі. Мы ішлі па ву­лі­цы Апан­ска­га і Урыц­ка­га, ад Ка­ль­ва­рый­скіх мо­гі­лак на пра­спект. Па да­ро­зе мы спя­ва­лі. Ка­лі ты спя­ва­еш, ісці ўдвая ляг­чэй. Пра­вя­раў шмат­кроць. Якіх то­ль­кі пе­сень я не па­спя­ваў у да­ро­зе… Не пе­ра­лі­чыць. З То­лем мы спя­ва­лі Вы­соц­ка­га пра Мінск. Спя­ва­лі Вы­соц­ка­га і пра То­лю:

В ко­ро­лев­стве, где все ти­хо и склад­но,

Где ни войн, ни ка­так­лиз­мов, ни бурь,

По­явил­ся ди­кий вепрь огро­мад­ный —

То­ля — буй­вол, То­ля — бык, То­ля — тур…

Мо­ра

Так зда­ры­ла­ся, што То­ля Алек­сан­дро­віч з жон­кай Але­най і я ад­на­ча­со­ва ад­па­чы­ва­лі на бе­ра­зе Чор­на­га мо­ра. Мы не то­ль­кі ха­дзі­лі на адзін пляж, мы яшчэ і жы­лі ў ад­ной ква­тэ­ры — у ма­ёй цёт­кі Рэ­ні. У То­лі з Але­най быў асоб­ны па­кой, а ў мя­не кой­ка­мес­ца на гаў­бцы. Я ўста­ваў як ма­га ра­ней, сне­даў і бег на пляж, каб па­пла­ваць і па­за­га­раць, а по­тым ха­дзіў у го­рад ма­ля­ваць. То­ля з Але­най уста­ва­лі по­зна і ня­спеш­на ішлі на ры­нак па са­да­ві­ну. Яны куп­ля­лі са­мыя вя­лі­кія і са­мыя да­ра­гія яблы­кі і гру­шы, бра­лі най­леп­шы ві­наг­рад, вы­бі­ра­лі са­мыя са­ка­ві­тыя аб­ры­ко­сы. По­тым іх ста­ра­на мы­лі. Рэ­ня ка­за­ла, што так ста­ран­на і так доў­га ніх­то на яе па­мя­ці са­да­ві­ну не мыў.

 На пляж То­ля з Але­най ішлі ўве­ча­ры. Яны ся­дзе­лі на апус­це­лым пля­жы, елі без­да­кор­на вы­мы­тую са­да­ві­ну і гля­дзе­лі на мо­ра. То­ля з Але­най ся­дзе­лі на пус­тым пля­жы да са­май но­чы. Я не по­мню, каб яны ку­па­лі­ся ці ха­дзі­лі на якія тан­цы. Я на­ват не по­мню, каб яны на тым пля­жы раз­маў­ля­лі. Яны ся­дзе­лі моў­чкі. Іх ад­па­чы­нак звёў­ся да лю­ба­ван­ня ве­ча­ро­вым мо­рам. Га­дзі­на­мі То­ля з Але­най пра­се­джва­лі, гле­дзя­чы, як змя­ня­ецца і гас­не свят­ло на мар­ской ва­дзе, як асты­вае па­ўднё­вае не­ба. Пэў­на, та­ды яны бы­лі ў раі.

 У тым ад­па­чын­ку мя­не раc­ча­ра­ва­ла то­ль­кі ад­на ака­ліч­насць: То­ля не ма­ля­ваў. Ра­ней, да жа­ні­ць­бы з Але­най, ён не вы­пус­каў з ру­кі ало­вак. Ён ма­ля­ваў па­ўсюль і за­ўсё­ды. Раз­ам з ім ма­ля­ваў і я. У тым ад­па­чын­ку я ма­ля­ваў адзін і на­ват не па­каз­ваў яму свае но­выя ма­люн­кі.

“Бо­сыя на вог­ніш­чы”

Ча­сам вар­та ўдак­лад­ніць, якім чы­нам той ці іншы мас­так зра­біў свой твор. Ёсць май­стры, якія на пер­шае мес­ца ста­вяць ра­цыю, яны ро­бяць аку­рат­ныя і па­трэб­ныя рэ­чы. Увесь уз­орны ды­зайн зроб­ле­ны мас­та­ка­мі раз­важ­лі­вы­мі і спа­кой­ны­мі. Сус­тра­ка­юцца твор­цы, якія пры­слу­хоў­ва­юцца да свай­го сэр­ца, да сва­іх рыт­маў. Ёсць жы­ва­піс­цы, што ці­ка­вяц­ца то­ль­кі эра­тыч­ны­мі па­чуц­ця­мі. Пра та­кіх ка­жуць: “Мі­ша сам ве­да­еш чым пі­ша!”

 То­ля Алек­сан­дро­віч ма­ля­ваў не­рво­ва. Яго­ныя най­леп­шыя воб­ра­зы бы­лі сат­ка­ныя з аго­ле­ных тон­кіх не­рваў. Да афор­таў, зроб­ле­ных ім па ма­ты­вах па­эмы Мі­ха­ся Ча­ро­та “Бо­сыя на вог­ніш­чы”, страш­на да­кра­нуц­ца. Зда­ецца, што ты атры­ма­еш смя­рот­ны ўдар то­кам. Гэ­тая се­рыя — без­умоў­на, са­мае леп­шае са ство­ра­на­га Ана­то­лем Алек­сан­дро­ві­чам. Ён зра­біў яе на апош­нім кур­се інсты­ту­та, гэ­та быў дып­лом­ны пра­ект. Ра­біў, зра­біў і зга­рэў.

 То­ля вы­клаў­ся на­поў­ні­цу. Вы­клаў­ся так, што на аб­аро­не дып­ло­ма не мог ста­яць. Ледзь жы­вы, ён ся­дзеў на крэс­ле і вы­слу­хоў­ваў хва­лас­пе­вы пра сваю ге­ні­яль­насць і не­паў­тор­насць. Та­ды яшчэ зда­ва­ла­ся, што зда­роў­е То­лі па­пра­віц­ца, што ён і да­лей бу­дзе на цын­ка­вых дош­ках вы­драп­ваць не­рво­вы кос­мас но­вых і но­вых ге­ро­яў, якія тан­чаць ба­са­нож на за­ла­тым ву­гол­лі. Гэ­та то­ль­кі зда­ва­ла­ся, на жаль.

Вы­тан­ча­насць

Ён лю­біў вы­тан­ча­насць у рэ­чах і з’я­вах. Вэ­люм, ві­ль­гот­ныя склад­кі з най­тан­чэй­шай тка­ні­ны, за­мець, імжа, шкло, кры­лы ма­ты­ль­коў і стра­коз, аква­рэ­ль­насць, лет­нія тра­вы, дзь­му­хаў­цы, пя­лёс­ткі… Чым тан­чэй і пра­зрыс­цей, тым ле­пей для То­лі. Ад­на­го разу ён цэ­лы ты­дзень раз­ва­жаў, як на­ма­люе за­мець на мін­скай ву­лі­цы ка­ля ста­рой цём­на-чыр­во­най па­жар­най. Не на­ма­ля­ваў, бо са­ма па­жар­ная, як ні кру­ціў, вы­гля­да­ла бру­та­ль­най.

Смерць

Смерць То­лі Алек­сан­дро­ві­ча бы­ла для мя­не по­ўнай не­ча­ка­нас­цю, а та­му ў ёй я не ба­чу на­ту­ра­ль­нас­ці. Ён мог бы яшчэ жыць і пра­ца­ваць. Ён, як на мой по­гляд, не на­за­па­сіў па­трэб­ную ко­ль­касць гра­хоў, каб па­мер­ці. То­ля быў сціп­лы, са­рам­лі­вы і ці­хі. Яго­нае па­слух­мя­нае жыц­цё пра­йшло ў ква­тэр­най май­стэр­ні. Ён не ха­дзіў на па­ра­ды, на мі­тын­гі і шэс­ці. Ён жыў у све­це кніж­на­га і ча­со­піс­на­га мас­тац­тва.

Ка­лі па­мі­рае гор­кі п’яні­ца ці на­хаб­ны рас­пус­нік, ніх­то моц­на не дзі­віц­ца яго­най смер­ці. Не­ка­то­рыя на­ват уз­ды­ха­юць з па­лёг­кай. Смерць пых­лі­ва­га, сквап­на­га, ля­ні­ва­га, зло­га ці за­йздрос­на­га ча­ла­ве­ка гэ­так­са­ма не вы­клі­кае шмат слёз. Гор­ка пла­чуць па за­ўчас­на па­мер­лых, пла­чуць над тру­на­мі доб­рых і та­ле­на­ві­тых. То­ля быў са здо­ль­ных, та­му цяж­ка пры­няць яго­ную смерць за на­ту­ра­ль­ную. Так цяж­ка пры­маць і дум­кі пра ўлас­ны скон. Як ма­ла нам да­дзе­на жыц­ця, як хут­ка яно мі­нае, як шка­да страч­ваць бліз­кіх і да­ра­гіх та­бе лю­дзей. То­лю, яко­га я на­зы­ваў ста­рэй­шым бра­там, шка­да ажно да бо­лю ў сэр­цы.

Рэ­лік­вія

Ся­мей­ныя рэ­лік­віі я за­хоў­ваю ў май­стэр­ні. Ад ма­ці да мя­не пе­ра­йшоў фла­кон з ду­ха­мі. Не­ка­лі той шкля­ны, важ­кі, трош­кі зе­ле­на­ва­ты фла­кон на­ле­жаў ба­бе Ядзе. У дзя­цін­стве я браў яго з тру­мо, пад­ыхо­дзіў да вак­на і лю­ба­ваў­ся, ён і ця­пер це­шыць во­ка. По­бач з фла­ко­нам я па­ста­віў на па­лі­цу вя­лі­кі, на па­ўліт­ра, цём­на-сі­ні па­рца­ля­на­вы ку­бак. На тым куб­ку ёсць бе­лыя, жоў­тыя і аран­жа­выя кру­гі. Пад­обныя куб­кі прад­ава­лі­ся ў ту­тэй­шых кра­мах на­пры­кан­цы шас­ці­дзя­ся­тых га­доў. Ёсць у ім по­сткан­струк­ты­віс­цкая чыс­ці­ня. Ку­бак на­ле­жаў То­лю Алек­сан­дро­ві­чу. Во­сем га­доў ён піў з яго ве­ча­ро­вую і ра­ніш­няю гар­ба­ту, па­куль жыў у ква­тэ­ры ма­іх ба­ць­коў. Трыц­цаць га­доў ку­бак за­хоў­ваў­ся ў ба­ць­коў­скай ва­рэ­ль­ні, а ця­пер ста­іць, по­ўны роз­на­ка­ля­ро­вых алоў­каў, у ма­ёй май­стэр­ні на від­ным і па­чэс­ным мес­цы.

Ад­ам ГЛО­БУС, літаратар, мастак