“Бог правядзе па жыцці лепш, чым самы дасканалы навігатар”

№ 14 (1297) 08.04.2017 - 14.04.2017 г

З Мітрапалітам — пра пакаянне, экуменізм, мову і тэму веры ў мастацтве, а таксама пра тое, чаму беларусы нагадалі Папу Францыску, што Бог троіцу любіць
Адразу пасля вітання падчас сустрэчы Мітрапаліт Мінска-Магілёўскі Арцыбіскуп, старшыня Канферэнцыі каталіцкіх біскупаў у Беларусі Тадэвуш КАНДРУСЕВІЧ прыязна зазначыў: “Нават яшчэ не пабачыўшы вас, а толькі прачытаўшы спіс удзельнікаў сустрэчы, падумаў: “Апынуся ў такім таварыстве “адным у полі воінам”. Але я ніколі не ўцякаю ад журналістаў. Нават калі не магу адказаць на пытанні, прызнаюся ў тым. Зрэшты, апошняе — заўжды добрая нагода, каб папоўніць свае веды, хаця б нешта “прагугліўшы”. Урэшце, такім і мусіць быць фармат рубрыкі “Рэдакцыя плюс…”: крыху нечаканы, але з унікальнай магчымасцю глыбокай і шматграннай размовы. Гэтым разам яна была нават больш працяглай, чым звычайна. Тое не дзівіць: пытанні падрыхтаваў кожны журналіст рэдакцыі, і літаральна ўсе пажадалі задаць іх Мітрапаліту асабіста.

/i/content/pi/cult/632/14041/4-1.jpgКалі прафесія — Мітрапаліт

— Ваша Экселенцыя! Аднойчы Прэзідэнт Беларусі сказаў, што найбольш складаная справа на яго пасадзе — падпісваць смяротныя выракі, адхіляючы прашэнні аб памілаванні. Што найбольш складанае ў дзейнасці кіраўніка Каталіцкага Касцёла Беларусі?

— Я чытаў выступленне Прэзідэнта, дзе прагучала гэта выказванне. Што ж да Мітрапаліта, біскупа, асабліва з улікам таго, што цягам трох пакаленняў вяліся ганенні на веру і пэўны час таму мы мелі духоўную пустыню… Вядома, маем лес праблемаў, але калі вылучаць галоўнае на сёння, дык гэта кадры. Не хачу паўтараць вядомыя словы вядома каго пра тое, што кадры вырашаюць усё, але Касцёл не выканае сваёй задачы без святароў. Вядома, мы больш актыўна прыцягваем свецкіх людзей да служэння ў Касцёле, ды ёсць пэўныя функцыі, якія выконваюцца толькі святаром. Хто можа адпусціць грахі, цэлебраваць святую Імшу, іншыя сакраманты?.. З гэтай нагоды згадваю пачатак сваёй службы ў Касцёле. Я выправіўся да “свайго” біскупа ў Вільнюс (кожны святар пры святарскіх пасведчаннях інкардынуецца, “прыпісваецца”, да пэўнай дыяцэзіі), і ён падчас аўдыенцыі кажа: “Мо і не дрэнна быць біскупам, але ж праблема — у святарах”. Сам стаўшы біскупам, паўтараю тое выказванне.

З чаго вынікае праблема? Найперш з таго, што цягам 70 гадоў не вялося ніякай падрыхтоўкі святароў. Уявіце сабе, каб у Беларусі цягам такога ж адмежку часу не рыхтавалі лекараў ці журналістаў! Цяпер жа, з аднаго боку, маем дзве семінарыі, а з іншага — крызіс паклікання (праблема, уласцівая ўсяму свету, востра яна стаіць і перад іншымі цэрквамі). Канстатуем таксама дэмаграфічны крызіс, і днямі Папа Рымскі Францыск зазначаў: калі ў сям’і няма дзяцей, хто ж пойдзе ў семінарыю? Вялікі ўплыў мае секулярны стыль жыцця, а таксама меркаванне бацькоў. Асабіста ведаю некалькі чалавек, якія хацелі б пайсці ў семінарыю, але сям’я была супраць. Мы ж са свайго боку не хочам, каб Касцёл стаўся прычынай канфліктаў. І літаральна днямі пасля Імшы ў мінскім Кафедральным касцёле да мяне падышла маці са словамі: “Мой сын хоча ісці ў семінарыю, а я хачу, каб ён паступаў ва ўніверсітэт”. Што тут адказаць?

— Ці распаўсюджаныя выпадкі, калі малады чалавек скончыў пад уплывам сваякоў універсітэт, а пасля ўсё ж пайшоў па шляху паклікання?

— Я і сам праз тое прайшоў. Крыху павучыўшыся ў Гродзенскім педінстытуце, які мне так і не дадзена было скончыць, навучаўся ў Ленінградскім політэху, а пасля, у 30 гадоў, адчуўшы пакліканне да выключнага служэння Богу, паступіў у Духоўную семінарыю ў Каўнасе. Праўда, у мяне не было рознагалоссяў у сям’і: паступаць у семінарыю ці ў інстытут. Цяпер нямала выпадкаў, калі людзі прыходзяць да семінарыі пасля заканчэння ВНУ. (Зрэшты, я ніколі адмыслова не пытаўся, ці ўхвалялі бацькі маладзёна ягонае рашэнне.) І падобны працэс адбываецца, як я разумею з размоваў з біскупамі з розных краін свету, паўсюдна. Балазе існуюць семінарыі для так званых позніх пакліканняў у Рыме, Кракаве.

— Ваш біскупскі дэвіз — “Quis ut Deus” (“Хто ж як Бог”). Ці даводзілася пераконвацца ў яго слушнасці на ўласным прыкладзе?

— Думаю, многія маглі пераканацца ў тым, у прыватнасці ў часы ганенняў на веру ў СССР. Падавалася грамадскасці ўсё так, маўляў, са смерцю апошняга святара прыйдзе канец рэлігіі. А сталася інакш: Бог яшчэ раз паказаў, што Ён піша проста на закручастых лініях гісторыі, што Ён ставіць кропку над “і”. Былі сітуацыі і ў маім жыцці, калі я распачынаў маліцца — а ўсё вырашалася: не сёння, дык заўтра. Ці выпадак з тады яшчэ простым святаром, а ў будучыні — кардыналам Свёнтакам. Ён не меў грошай на аднаўленне Кафедральнага сабора ў Пінску, але ў складаны момант з’явілася жанчына, якая прынесла значнае ахвяраванне.

Ёсць і іншая прычына выбару (а кожны біскуп выбірае дэвіз сам). Хацеў тым падзякаваць бацькам, дзядам за тое, што ў тыя трагічныя, цяжкія часы ганенняў яны сваімі малітвамі, уласным жыццём паўтарылі гэтыя словы: “Хто ж як Бог”. Бог для іх заставаўся на першым месцы. Нягледзячы на тое, што многія не маглі атрымаць вышэйшую адукацыю, былі выгнаны праз сваю веру з працы, аказаліся ў высылцы, яшчэ нейкім чынам пацярпелі… Таму дэвіз — падзяка гэтым людзям, тым больш мне давялося быць першым біскупам амаль праз 60 гадоў.

Урэшце, “Quis ut Deus” — пераклад з арамейскай мовы імені “Міхал”. А святы Міхал — апякун Беларусі. Дарэчы, я не змяняў дэвіз і калі пераязджаў у Маскву (а тое дазволена), бо святы гэты яшчэ і апякун Расіі.

— Ксёндз стварыў пры храме, дзе служыць, ці не райскі сад, добраўпарадкаваў тэрыторыю, карыстаўся аўтарытэтам у мясцовага люду, але меў шкодную звычку. На яго месца прыходзіць іншы чалавек. Але, на жаль, жыццё ў храме не віруе, ён ужо не цэнтр жыцця ў той мясцовасці, людзі туды не цягнуцца, райскі сад заняпаў. Дык ці могуць быць нейкія кампрамісы ў адносінах да служак Касцёла, калі праз іх уплыў гаворка ідзе пра аўтарытэт яго самога сярод вернікаў?

— З грэхам кампрамісу няма! Так, выклікае павагу дзейнасць такога святара, так, ён робіць рамонты, аздабляе наваколле. Святар гэты зазвычай з’яўляецца адкрытым для іншых, людзі такіх любяць, бо яны і на вяселлі, і на хрэсьбіны, і на пахаванні завітваюць. Але калі біскуп пасля ўсіх папярэджанняў адносна шкоднай звычкі бачыць, што святар не можа выбрацца з залежнасці, такога служку Касцёла караюць. Напрыклад, накіроўваюць у іншую парафію. Тое не дае гарантаваны вынік, бо і там цяжка пазбегнуць спакусы. Яшчэ варыянт — увесці чалавека ў супольнасць святароў, бо часта служыць у парафіі толькі адзін чалавек. Таксама вядуцца духоўныя практыкаванні. А бываюць і забароны служэння, і перавод Ватыканам у свецкі стан па прадстаўленні біскупа.

Але трэба глядзець, каго накіроўваем на канкрэтнае месца, каб змена тая аказалася адэкватнай. На жаль, не заўсёды так складваецца, балазе не ўсе святары аднолькавыя: адзін добра прамаўляе, другі лепш спявае, трэці больш здольны ў іншай праяве — і цяжка знайсці такога, каб усё атрымлівалася цудоўна ў аднаго чалавека. Да ўсяго людзям патрэбна зразумець, што вераць не ў святара, а ў Бога. І вось тут паўстае праблема беларускага менталітэту, прынамсі ў каталікоў. Колькі разоў даводзілася чуць у парафіях: “Калі вы гэтага святара забіраеце, то мы і верыць перастанем! У касцёл не пойдзем!.. У іншую парафію паедзем!..” Цэлыя дэлегацыі ў курыю скіроўвалі! А ў мяне адно пытанне ў адказ: “Дык у каго вы верыце — у святара ці ў Бога?” Біскупы ж рэгулярна падпісваюць такія дэкрэты аб пераводах. Мо ў іншых краінах ужо звыкліся з такім станам спраў, а ў нас — не. Разумею, тут ёсць і гістарычны складнік: калі раней біскупа не было, усё залежала ад улады, святар мог і паўстагоддзя служыць на адным месцы…

Пра маральныя межы і грамадскі розгалас

— Ці маюць рэлігійныя супольнасці ўплываць на працэсы айчыннай культуры, прынамсі каментаваць асобныя з іх?

— Мы павінны ацэньваць падзеі з маральнага пункту гледжання. Калі ў пэўнай праяве культуры з’яўляецца тое, што не адпавядае прынцыпам маралі, традыцыям, трэба выказаць меркаванне. Задача царквы — даносіць Евангелле, хрысціянскія пазіцыі ў сучасным свеце. Скажам, прыязджаў гурт “Рамштайн”, было зразумела, якія антыкаштоўнасці яны нясуць, і мы выказваліся з гэтай нагоды. Можа, не заўжды і не ўсё ведаем — тут варта шчыльна супрацоўнічаць з медыя, каб стаць больш аператыўнымі. Пра большасць жа спрэчных момантаў я даведваюся з інтэрнэту. На жаль, часцяком постфактум.

— У масавай свядомасці царкве зазвычай прыпісваецца адмаўленне праяваў сучаснай культуры — скажам, рок-музыкі. Часам стэрэатып падмацоўваецца выказваннямі святароў, публікацыямі ў царкоўных СМІ. На Вашу думку, ці могуць быць мастацкія плыні і стылі антыхрысціянскімі па сваёй эстэтыцы? І ўдакладненне: Папа Рымскі Францыск у 2015 годзе выдаў альбом з казанямі, некаторыя з іх ішлі ў суправаджэнні рок-музыкі. Ці не было ў Вас жадання пакінуць такі след у мастацтве?

— Што да апошняга, дык мо вы мне дапаможаце падабраць склад для рэалізацыі такой ініцыятывы? Мы ж павінны браць прыклад з Папы! (Смяецца.) Згадваю, калі я служыў у Літве, у нас было шмат міністрантаў, а апроч хору моладзь з гітарамі раз-пораз выступала падчас Імшы. Пасля я прыехаў у Гродна і ў касцёле пабачыў процьму моладзі. Кажу арганісту, кантактнаму хлопцу: “Юзаф, слухай, а мо ты пазбіраў бы сваю моладзь, каб яны з гітарамі нешта праспявалі падчас Імшы?” Ён насцярожыўся, але я пераканаў: у нас у Літве так было! І ўсё атрымалася. Вось толькі ад бабак тады я нямала атрымаў нараканняў! (Усміхаецца.) Але праз год яны самі былі задаволеныя: дзеці не бегаюць немаведама дзе. Так што сучасная музыка — таксама спосаб евангелізацыі! Дарэчы, калі ў 2011 годзе адбыўся Сінод біскупаў, яго тэмай якраз і была новая евангелізацыя — яе шляхі, у тым ліку праз мастацтва і культуру. І біскупы ва ўзросце, пераконваю, разумеюць патрэбу ў такіх захадах.

Адносна ж першай часткі пытання згадаю ІІ Ватыканскі сабор. Пра яго святы Ян ХХІІІ сказаў: “Сабор адчыніў вокны, праветрыў…” (Бо да таго часу сам Касцёл уяўляў сябе ці то замкам, ці то караблём, з якім апынуцца паблізу немагчыма!) Той жа святы дадаваў: “Касцёл не з гэтага свету, але ў гэтым свеце”. То бок павінен жыць яго праблемамі, маральна ацэньваць іх, адказваць на выклікі часу і евангелізаваць, выконваючы сваю галоўную задачу. Дык вось, калі ў музыцы выканаўцы няма нічога амаральнага, не бачу прычын супраціўляцца яе існаванню. Тым больш сёння трэнд такога кірунку. Неаднойчы бываў на падобных канцэртах у зале Паўла VI у Ватыкане, дзе праходзяць аўдыенцыі Папы Рымскага, на плошчы Святога Пятра, на Днях каталіцкай моладзі ў Кракаве. Але на змест гэтай ды любой іншай музыкі ўвагу звяртаць варта. Мы памятаем леташнія тэрарыстычныя акты ў Парыжы, калі падчас канцэрта загінула каля 90 чалавек, куды больш было параненых. Пераклаўшы словы песень, што там гучалі, з англійскай, магу сказаць адно: д’ябал прыйшоў да тых, хто яго выклікаў…

— Ваша стаўленне да сітуацыі, калі рэлігійныя дзеячы агрэсіўна ўмешваюцца ў задумы рэжысёраў, мастакоў, кінадзеячаў? Цяпер на слыху супрацьстаянне расійскіх апалагетаў праваслаўя выхаду яшчэ не зманціраванай стужкі Аляксея Учыцеля пра адносіны Мацільды Кшысінскай і рускага цара Мікалая ІІ.

— Часткова адказаў на пытанне. Пра нядобрае трэба казаць наўпрост, каб не навучыць адмоўнаму — тыя ж фільмы глядзяць дзеці, моладзь. А адносна “хвалі” да з’яўлення прадмета размовы… Ёсць жа сцэнарыі, анонсы, гаворкі пра пэўныя трактоўкі, і, відаць, яны выглядаюць моцным аргументам, калі прадстаўнікі рэлігійных аб’яднанняў не маўчаць і да прэм’еры. Свабода ў творчасці, як і ва ўсіх сферах, — гэта добра, але паглядзіце ў той жа інтэрнэт: што робіцца з групамі ў сацыяльных сетках, якія прыводзяць моладзь да самагубства?.. Так што свабода — добра, калі вучыць хрысціянскім, духоўным каштоўнасцям, а не прыводзіць да знішчальных вынікаў. А забаронамі тут нічога не вырашыш. Іншая справа, што людзей трэба выхоўваць.

Ведаеце, да нас нярэдка звяртаюцца прадстаўнікі кінагруп па дазвол здымаць у храме. Мы папярэдне просім сцэнарый. Нам, як правіла, дасылаюць частку, што тычыцца здымак у касцёле, але мы звяртаемся па ўвесь тэкст, бо з "нашымі" фрагментамі ўсё якраз добра: прыйшлі, памаліліся персанажы, паплакалі… А што было да той сцэны, што адбудзецца пасля? Я не магу даваць дазвол на здымкі ў касцёле, калі гэту сцэну атачаюць іншыя — амаральныя.

— Нядаўняя сітуацыя ў Курапатах увідавочніла факт прызнання грамадствам злачынстваў рэпрэсій 1930-х на тым месцы: думка падкрэслівалася прадстаўнікамі органаў улады, духавенства. Дык як прывесці грамадства да сапраўднага пакаяння? Як зрабіць, каб на гэтым ды іншым месцы пахавання ні ў каго не ўзнікала жадання пабудаваць забаўляльны комплекс?

— Так, нядаўнія падзеі значна зрушылі сітуацыю. Там — месца забойства і пахавання, і гэта з’яўляецца фактам, хоць мы не можам дакладна казаць пра лік ахвяр. Што да сітуацыі, дык апелюю найперш у бок адказных інстытуцый, бо змяняліся ж межы той зоны, куды, умоўна кажучы, нельга ўваходзіць. А інвестар можа і не ведаць, дзе ахоўная зона, і з якой прычыны яна менавіта такая. Прывяду прыклад вырашэння ў нечым падобнай сітуацыі. Два гады таму біскуп Саратаўскі запрасіў мяне ў Казань на дыяцэзіяльнае спатканне моладзі. Прагульваліся мы з ім па старым горадзе, і я заўважыў, што за час шпацыру не пабачыў новых будынкаў. Ён патлумачыў: згодна з законамі Татарстана там — “чырвоная лінія”, і нават заяўкі на будаўніцтва ў яе межах адразу адхіляюцца.

Што да Курапатаў, дык, дзякуй Богу, пытанне вырашылася, і, мяркуючы па заяве Міністэрства культуры Беларусі, вырашылася канчаткова. Але трэба цяпер рабіць наступны крок. Там гінулі людзі розных рэлігій і нацыянальнасцяў, дык варта, правёўшы адпаведныя даследаванні, зрабіць там супольнае месца малітвы. Мы гадоў пяць працуем у гэтых адносінах па мемарыяле ў Трасцянцы, і днямі абмяркоўваўся праект такога кшталту плошчы супольнай малітвы для яго ў Мінскім гарвыканкаме. Мяркуецца зрабіць пяць “кропак” для малітвы — праваслаўную, каталіцкую, пратэстанцкую, мусульманскую і яўрэйскую. Для нашай краіны гэта было б вельмі станоўча, бо яшчэ раз засведчыла б добрыя ўзаемаадносіны паміж прадстаўнікамі розных рэлігій. Нешта падобнае, мяркую, павінна паўстаць і ў Курапатах. Ужо само адкрыццё малітоўнага месца можна было б звязаць і са спецыяльнай малітвай — “Акт аб пакаянні” (рабіў такое набажэнства ў Вялікую Пятніцу 2000-га ў Маскве — “Акт пакаяння за грахі народа”).

Іншая справа, што на абмеркаванні сітуацыі з развіццём падзей у Курапатах не запрашаюць прадстаўнікоў рэлігійных аб’яднанняў. Пакуль размаўляюць улады і грамадскія структуры. Але калі мы хочам пакаяцца, дык перад кім? Адзін перад другім? Так, гэта добра і патрэбна. Ды найперш патрэбна пакаяцца перад Богам для ачышчэння народа і кожнага з нас. Тады мы будзем свабодныя. Таму супольна ўлады, грамадскасць і рэлігійныя аб’яднанні маглі б выпрацаваць ідэю. Прагучала тэзісна, але вось мая прапанова.

— І яшчэ пра маральныя межы, аб якіх зайшла гаворка. Папа Францыск шмат у чым паўстае лібералам. Цікава, што дапушчальнае для Вас у сучасным грамадстве, а што — не?

— Вернемся яшчэ раз да ІІ Ватыканскага сабору і адносін паміж каталікамі і праваслаўнымі, што найбольш яскрава бачныя ў Беларусі, ці каталікамі і пратэстантамі. Ці мог хто ўявіць у пачатку 1960-х, што магчымай стане супольная малітва каталікоў, праваслаўных і пратэстантаў? А сёння паводле вучэння ІІ Ватыканскага сабору мы называем іх братамі ў веры. Ёсць нават Тыдзень малітваў аб еднасці хрысціянаў — з 18 па 25 студзеня, калі ў суботу ў Кафедральным саборы мы праводзім супольную малітву. Мы, прадстаўнікі хрысціянскіх канфесій, сапраўды ўсе верым у таго самага Бога, маем тое самае Евангелле, цэлебруем тыя ж сакраманты — розны абрад. Так, гісторыя і літургія адрозныя, аднак гэта — не розніца ў веры. Прычыны ж кансалідацыі… Перад сваёй смерцю падчас апошняй вячэры Хрыстос сказаў сваім вучням: “Каб усе былі адно, каб свет паверыў”. А разлад паміж хрысціянамі — не справа Божая, а справа чалавека, гэта рана, якая крываточыць. Служачы ў Маскве, неаднойчы чуў ад вернікаў, маўляў, вы кажаце пра аднаго Бога і тыя ж самыя сакраманты, а чаго ж мы вас не бачым разам з Патрыярхам, чаму разам не моліцеся? А гэта ж важна для людзей! Бачылі, канешне ж, нас разам, але вельмі-вельмі рэдка…

Але ці называць тое лібералізмам? Не. Слушна, што Касцёл развіваецца, ідзе наперад. Так, мяжа ёсць, існуюць маральныя нормы. І мы ніколі не скажам, што аборт — гэта добра. Не, гэта забойства. Іншая справа, што сёння развіваюцца метады планавання сям’і, у тым ліку, каб такіх грахоў не было.

— А што адносна нетрадыцыйных шлюбаў? Актуальнае для сучаснага свету пытанне…

— На шчасце, тычыцца яно найбольш заходніх краін. Інстытут жа сям’і ўстанавіў Творца на пачатку свету як саюз мужчыны і жанчыны. Тут няма і не можа быць адступленняў. Іншая справа, калі чалавек нарадзіўся з такімі схільнасцямі. Нельга праз тое асобу выключыць з Касцёла, абыходзіцца некарэктна. Чалавек нарадзіўся такім, але Касцёл можа вучыць, чаго рабіць непатрэбна, бо ўчыняецца грэх. Пра тое ж кажа і Папа Францыск, працягваючы руку дапамогі. Я асабіста быў на двух сінодах біскупаў у 2014-м і 2015-м, дзе шмат пра тое гаварылася. І пра пастырства сярод асоб з нетрадыцыйнай сексуальнай арыентацыяй таксама.

— А як Касцёл ставіцца да пытання гендарнай роўнасці, што таксама на слыху ў свеце?

— Касцёл шануе правы кожнай асобы. І Касцёл шануе жанчыну, правы жанчыны. Абсалютна недапушчальны гвалт супраць жанчын. Можа, былі ў свой час нейкія перагібы. Але цяпер паглядзіце, колькі ў Ватыкане працуе жанчын! Ёсць нават наступніца сакратара Кангрэгацыі, трэці чалавек, кажучы зразумелай нам мовай, у тамтэйшым “міністэрстве”. Вы можаце сказаць, што жанчына магла б быць святаром у Касцёле, ды Хрыстос вызначыў ім мужчыну. Да ўсяго ж трэба глядзець далей. Нядаўна прачытаў інфармацыю пра распрацаваны ў Беларусі план па гендарнай роўнасці. Дык вось, Касцёл упэўнены: нельга дапусціць наогул, каб дзяцей вучылі, напрыклад, таму, што іх пол мяняецца ад таго, кім яны сябе лічаць — сёння хлопчыкам, а заўтра дзяўчынкай, што часта адбываецца на Захадзе. А калі жанчына кажа, што хоча рабіць аборты, бо гэта яе права? Касцёл таксама не можа з тым пагадзіцца.

/i/content/pi/cult/632/14041/4-3.jpgНе сценам, а людзям

— Ці ва ўсіх касцёлах можна пачуць беларускую мову? Наколькі стае для гэтага кваліфікаваных кадраў? Неяк у Пінску стаў сведкам [пытанне задаваў Юрый Чарнякевіч], калі вернікі запрашаліся на беларускамоўную Імшу, якую цэлебраваў прыезджы святар. Гэтак жа і ў Гродне службы часта ідуць па-польску…

— А ёсць у нас і літоўцы — асабіста я служыў Імшу па-літоўску. Калі ж у ліку прыхаджан з’явяцца кітайцы, абяцаю адслужыць і на іх мове — балазе быў досвед у Іркуцку: напісалі транскрыпцыю — і наперад! Каталіцкі Касцёл адкрыты для ўсіх, застаючыся беларускім Касцёлам. Наогул жа мы зрабілі даследаванне, якое паказала: у прыватнасці ў Мінска-Магілёўскай дыяцэзіі беларуская мова падчас Імшы выкарыстоўваецца ў 84 % выпадкаў, а 16 % прыпадае на польскую. Ну і як невялічкая ілюстрацыя да тэмы. Прыкладна праз тыдзень пасля гібелі самалёта польскага прэзідэнта Леха Качыньскага пад Смаленскам адбылася Імша ў мінскім Кафедральным касцёле з удзелам Кіраўніка Беларусі Аляксандра Лукашэнкі. Паколькі я не мог адмяніць Пілігрымку ў Святую Зямлю, папрасіў цэлебраваць Імшу кардынала Казіміра Свёнтака, які адмыслова прыехаў з Пінска і правёў яе па-беларуску. Праз час я спаткаў тагачаснага міністра культуры, які пытаецца: “Імша на беларускай мове ў Катэдры была праведзена па-беларуску адмыслова з нагоды ўдзела ў ёй Прэзідэнта?” На гэта я адказаў: “Спадар міністр, паглядзіце на расклад набажэнстваў…” Улетку праводзіцца па нядзелях толькі ў названым храме шэсць імшаў, узімку — пяць, і з іх — усяго адна па-польску. Галоўнае, што на іх ёсць людзі — значыць, абвяшчаем Евангелле не сценам, а людзям.

Іншая справа, што ў пэўны момант спатрэбілася прыняць рашэнне адносна мовы, і яно было прынятае. Так, раней, калі не было нічога, мы ў сілу гістарычных сувязяў у значнай ступені карысталіся польскай мовай. (Дасюль сёй-той прамовіць “польская вера”.) Цяпер жа, наколькі мне вядома, у Пінскай катэдры праводзіцца адна служба па-польску. У Гродне, у той дыяцэзіі наогул, сітуацыя, зразумела, некалькі іншая, чым, скажам, у Мінску ці ў Віцебску. (Праўда, Апостальскі Нунцый падчас візітацыі цэлебраваў Імшу ў Гродне па-беларуску.) У Магілёве — зноў-такі свае асаблівасці: людзі папрасілі праводзіць Імшу на рускай мове, і мы пайшлі ім насустрач. Ёсць і такія парафіі, дзе Імша цэлебруецца на польскай мове, а казанне — на беларускай. У мяне былі такія выпадкі. У прынцыпе ж, гэта ўсё працэсы культуры, эвалюцыі.

— Касцёл імкнецца садзейнічаць распаўсюду беларускай мовы. Якія поспехі адзначаеце?

— Слова “каталіцкі” паходзіць ад грэчаскага “catolicos”, што азначае “паўсюдны”. Няхай няма такога паняцця, як “нацыянальны касцёл”, але Касцёл дзейнічае ў межах якогасьці народа, пэўнай краіны. І мы скіроўваем усю ўвагу на тое, каб Касцёл праводзіў усю сваю дзейнасць на мясцовай мове. З самага пачатку была прынятая стратэгія, што абвяшчаць Евангелле мы павінны на мове прыхаджанаў, бо, паўтаруся, не сценам абвяшчаем яго, а людзям. А моўная палітыка ў гэтым сэнсе — яшчэ і справа культуры, якую Касцёл заўсёды развіваў, і справа навукі (бо Касцёл арганізаваў першы ўніверсітэт, чыя “прапіска” зафіксавана ў назве праславутага Балонскага працэса). Тое, вядома, не азначае, нібыта мы павінны забыцца на ўсе іншыя мовы, скажам, у рамках Беларусі, чаго і не адбываецца, як я зазначаў раней. Напрыклад, у Лондане праводзяцца набажэнствы на больш чым 60 мовах, і ніхто не кажа, што там працуюць італьянскі ці польскі Касцёл! (Дадам, што толькі ў Англіі і Уэльсе больш за 280 польскіх супольнасцяў, і гэта была б велізарная дыяцэзія.) Зразумела, што праз некалькі пакаленняў пад уплывам асіміляцыі сітуацыя стане выглядаць іначай.

Якія поспехі? Назаву нашу прэсу, рэсурс Catholic.by, што дае адказы па многіх пытаннях. Таксама ўсе літургічныя кнігі ў нас перакладзены на беларускую мову і выдадзены (на жаль, часам “кустарным” спосабам), і кожная парафія іх мае. Гэтак жа, як і літургічная агенда, што дазваляе святару замяняць многія выданні адным — на ўсе выпадкі, як кажуць (некалі рабіў такі зборнік у Маскве, а за ўзор прымалася польская агенда). Маем выдадзеным па-беларуску ўсё Евангелле, а цяпер хочам аддрукаваць і ўвесь Новы Запавет. Вельмі важнай справай лічу пераклад дакументаў ІІ Ватыканскага сабору 1962 — 1965 гадоў, паводле думкі якога сёння Касцёл і развіваецца. Таксама перакладзены і іншыя ватыканскія дакументы. Наогул я вельмі задаволены дзейнасцю нашай моцнай групы па іх перакладзе (гэта 10 чалавек, што перакладаюць найбольш з італьянскай і лацінскай). Выдаецца, да прыкладу, энцыкліка, а праз два-тры месяцы яна існуе на беларускай мове. Усе змены ў дакументах таксама аператыўна адлюстроўваюцца, тэксты абнаўляюцца. Мала таго, плён працы трапляе і на сайт Святога Прастола. Прычым паколькі албанцы тыя ж дакументы ІІ Ватыканскага сабора яшчэ не пераклалі, а амерыканцы ў алфавітным пераліку ідуць пад поўнай назвай “United States of America” на літару “U”, беларусы аказваюцца там першымі па алфавіце! Адзначу таксама трэцяе выданне Імшалу, а першымі пераклалі яго на родную мову беларусы. А Папа Францыск увесь час жартуе з мяне, калі я ўручаю яму чарговы пераклад падчас аўдыенцыі: “Ты кожны раз прывозіш мне штосьці па-беларуску!” Заўважыў! Нам жа хочацца падзяліцца радасцю.

Але працэс перакладаў нялёгкі. Я сам прымаў удзел у перакладзе і дакументаў ІІ Ватыканскага сабору, і літургічных кніг, і Імшалу ў Расіі. Дык вось, там было значна лягчэй, бо многа тэрмінаў бралася з практыкі Праваслаўнай Царквы. А ў выпадку з перакладамі на беларускую часта маем чысты творчы працэс. Таму і крытыка ўспрымаецца як неад’емная частка апошняга. Скажам, падчас Святой Імшы гучыць выраз “Agnus Dei”, які быў перакладзены на беларускую як “Баранак Божы” (рускі выраз — “Агнец Божий”). І многім, асабліва моладзі, дасведчанай у мове, не падабаецца слова “баранак”. Дык і мне яно не даспадобы! А на пытанне пра тое, што ж пасуе, кажуць: “Ягня”. Але ж ёсць нормы перакладу: Хрыстос — мужчына, таму гэты варыянт не пасуе. Калі хто прыдумае адпаведнік, які задаволіць усіх, буду вельмі ўдзячны!

Я ўжо казаў: у перакладах бачым узбагачэнне беларускай культуры, а не толькі задавальненне патрэб Касцёла для правядзення набажэнстваў па-беларуску. І некаторыя выданні, тыя ж дакументы згаданага Сабору ці Кампендыум сацыяльнага вучэння Касцёла, мы перадалі ў кожную раённую бібліятэку Беларусі. Дарэчы, згадваю час, калі падчас рацы ў Расіі мне тэлефанавалі выкладчыкі Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта з просьбай дазволіць карыстацца бібліятэкай семінарыі: “Калі студэнты абяруць тэму дыпломнай, мы павінны ім дапамагчы. Аўгусцін патрэбны! А ў нашых сховішчах няма таго Аўгусціна!” Вядома, дазвол даваўся.

— Узровень і колькасць перакладаў рэлігійных кніг і дакументаў Касцёла на беларускую мову — бадай, найлепшы прыклад сярод рэлігійных аб’яднанняў. А якое Ваша стаўленне да таго, што беларуская лексіка, якая выкарыстоўваецца у час набажэнстваў, часам не адпавядае патрабаванням сучаснай беларускай мовы? Мо варта наладзіць шчыльнае супрацоўніцтва з Інстытутам мовазнаўства Нацыянальнай акадэміі навук, з перакладчыкамі іншых рэлігійных аб’яднанняў, каб выпрацаваць масіў лексікі, прыдатнай для прадстаўнікоў усіх веравызнанняў?

— Крытыка ёсць, і гэта, паўтаруся, натуральна. Скажам, калі Імшал быў перакладзены на англійскую мову, Ватыкан там знайшоў памылку, праз што давялося перарабляць усё наноў. Чалавечы фактар! Адказваючы ж непасрэдна на ваша пытанне: беларускае Біблійнае таварыства выступіла з ідэяй агульнага — экуменічнага — перакладу і звярнулася да мяне з просьбай накіраваць спецыяліста для працы над ім. Ідэя — цудоўная, бо паспрыяла б далейшаму супрацоўніцтву паміж канфесіямі, паглыбленню іх адносінаў. Да ўсяго (я ўжо прыводзіў прыклад з маскоўскай практыкі) можна скарыстацца з перакладчыцкага даробку, хаця ён, у адрозненне ад расійскага, не такі багаты. На шчасце, спецыяліст такі ў нас ёсць — законніца, што нядаўна абараніла дактарат па бібліістыцы, добра валодае беларускай мовай. Але, накіраваўшы адмыслоўца, у хуткім часе даведаўся: іншыя рэлігійныя аб’яднанні так і не далі сваіх прадстаўнікоў. А правесці “круглы стол” альбо абмеркаванне з мовазнаўцамі, усімі зацікаўленымі — можна.

— Як вядзецца праца па апрацоўцы парафіяльных летапісаў, што вялі святары на месцах? Ці маецца доступ да такой інфармацыі ў даследчыкаў?

— Архіваў да 1991 года амаль не захавалася. Так, нешта знаходзіцца падчас рамонтнаў у сутарэннях ці на паддашках касцёлаў, але гэта вельмі рэдка здараецца. Нешта было канфіскавана і спалена, калі касцёлы зачыняліся савецкай уладай (і частка знаходзіцца ў архіўных установах), нешта загінула ў віры Другой сусветнай вайны… Але нямала парафіяльных летапісаў захавалася ў Санкт-Пецярбургу (гаворка пра паперы сучаснай Мінска-Магілёўскай дыяцэзіі), ці ўсё — цяжка сказаць. Гэтак жа на той частцы Беларусі, што адносілася да Віленскай дыяцэзіі, дакументацыя вялася ў двух асобніках: адзін заставаўся ў парафіі, другі накіроўваўся ў дыяцэзію. Калі і туды прыйшоў пераслед веры, частку архіваў біскуп забраў у Польшчу (а пасля доўгі час у сталіцы Літвы не было біскупа). Дарэчы, калі мне спатрэбілася пасведчанне аб шлюбе бацькоў, я знайшоў дакумент у Беластоцкай курыі.

Калі ж хтосьці хоча даследаваць гэтыя кнігі, мы даем дазвол. Нядаўна аднаго з даследчыкаў я нават папрасіў выступіць перад святарамі, каб акрэсліць праблемы захавання гэтай часткі беларускай мінуўшчыны і гісторыі Касцёла. Але асобнага сховішча для такіх дакументаў, іх лічбавага архіва мы не маем. Аднак супрацоўнічаем з Нацыянальным гістарычным архівам Беларусі па пытанні перадачы нам лічбавых копій некаторых парафіяльных кніг.

У ролі моста

— Ці патрэбна вывучаць рэлігіязнаўства ў школе?

— Абавязкова! Калі хочам выхоўваць людзей, развітых ва ўсіх кірунках, дык не сакрэт, што рэлігія займае не апошняе месца ў жыцці чалавека, грамадства, свету. Малады чалавек, які ўваходзіць у жыццё, павінен ведаць пра рэлігійныя напрамкі, канфесіі. Звычайная жыццёвая сітуацыя: сустракае хлопец сваю другую палову, але ён каталік, а яна праваслаўная. І пачынаюцца сумненні: нічога не атрымаецца. А там і бацькі дададуць скепсісу. Чаму? Бо стае і тых, хто не да канца ўсведамляе, што каталіцызм — такое ж хрысціянства, як і праваслаўе, а праваслаўны святар — такі самы святар, як і я. Абрад розны (а іх наогул у Касцёле — больш за дваццаць, проста ў Беларусі ў асноўным прадстаўлены рыма-каталікі і крыху грэка-каталікі) — вось і ўсё. Так што адносна таго ж шлюбу няма праблемы: атрымае чалавек каталіцкага веравызнання дазвол біскупа і жыве шчасліва з праваслаўнай жонкай, і сем’яў такіх многа.

У часы маскоўскага мэра Юрыя Лужкова на тэму рэлігійнай асветы была запушчана добрая ініцыятыва: за час навучання школьнік мусіў хаця б раз пабываць у храме кожнай рэлігіі, кожнай канфесіі, што прадстаўлены ў Маскве: праваслаўным, каталіцкім, пратэстанцкім, ісламскім, яўрэйскім, будыйскім… Калі прыйшла каманда, аўтобусамі дзяцей сталі прывозіць і ў маскоўскі касцёл. Паколькі настаўнікі спачатку былі недасведчаныя ў асаблівасцях каталіцызму, то прасілі святароў, каб распавялі ім аб тым, патлумачылі асноўныя пункты вучэння, каб належным чынам праводзіць экскурсіі. З гэтым звязаны і кур’ёзны выпадак. У Маскву прыехаў з візітам тагачасны Дзяржаўны сакратар Ватыкана Анджэла Садана. Выходзім з ім з касцёла святога Людовіка Французскага, а да храма паводле праграмы пад’язджаюць два аўтобусы з дзятвой. “Тут так шмат дзяцей наведвае касцёл?” — здзівіўся госць. А я адказаў: “Даведаліся, што вы прыехалі!”

— Вы служылі ў прыходах Беларусі, Літвы, Расіі. Чым адрозніваюцца вернікі гэтых краін?

— Калі я быў прызначаны біскупам у Беларусі пасля службы ў Літве, мне задаў пытанне журналіст: з чаго будзеце распачынаць сваю працу? Я адказаў: на наяўным фундаменце стану будаваць далей. А пасля ў Маскве мне задалі такое ж пытанне. Тады я ўжо адказаў жартам: ад рыцця каналаў пад фундамент! Калі ж казаць сур’ёзна, розныя лічбы вернікаў. Літва — амаль цалкам каталіцкая краіна, у Беларусі Касцёл — другое колькасна рэлігійнае аб’яднанне, у Расіі — няшмат каталікоў. Але калі Касцёл жывы ў Літве, жывы і дынамічны ў Беларусі, дык і ў Расіі ён дастаткова актыўны: вызначу тры цэнтры там — Маскву, Санкт-Пецярбург і Калінінград, які пастаўлю на першае месца (прычым 50-60 % каталікоў там з Беларусі). А ў савецкія часы бязвер’я ў Расіі працавалі толькі два каталіцкія святары — у Маскве і Леніградзе! Але нават у такіх варунках людзі захавалі веру. Памятаю, як у 1995 — 1996 гадах нам перадалі касцёл у Пярмі (уявіце: да бліжэйшага святара каталікам адтуль было ехаць не менш як 28 гадзін). Я адслужыў там, на Урале, першую Імшу, а людзі мне кажуць: “Уладыка, пойдзем з намі на могілкі”. Пайшлі, частка кладоў была каталіцкай яшчэ з царскіх часоў. Прыхаджане прывялі да магілы, дзе быў пахаваны адзіны каталіцкі святар, які выбудаваў касцёл яшчэ ў ХІХ стагоддзі і якога іх пакаленне ніколі ў вочы не бачыла. Адна жанчына сказала тады: “Шэсцьдзясят гадоў у нас не было ні касцёла, ні святара, але мы прыходзілі сюды, бо заўсёды з намі заставалася гэтая магіла і пахаваны ў ёй святар. Мы прыходзілі сюды маліцца, тут вызнавалі свае грахі”. Наогул у час маёй службы ў Расіі цешыла, што прыходзілі людзі, асабліва моладзь. Чаму? Яны казалі: мы даўно рускія, але бабулі, дзядулі — палякі, немцы, літоўцы. З гэтага ведання яны прыходзілі да веры, а пасля прасілі аднавіць парафіі. Большасць з іх — не ахрышчаныя нават, а хацелі жыць у веры сваіх продкаў. Такім чынам і адраджаўся Касцёл.

— Як Касцёл можа спрыяць інтэграцыі Беларусі ў еўрапейскую прастору і адначасова ўмацоўваць яе статус культурнага моста паміж Усходам і Захадам?

— У плане адносін з Еўрапейскім Саюзам, еўрапейскай супольнасцю Касцёл зрабіў нямала, працягваючы плённа працаваць. За апошні час — асабліва. У чэрвені 2014-га ў Мінску адбыўся IV Праваслаўна-каталіцкі форум, чаго ў Беларусі не было ніколі. У краіну прыехалі прадстаўнікі 22 краін свету: палова — каталіцкія біскупы, палова — праваслаўныя. Арганізаваць падзею нялёгка, але адпачатку мяне падтрымаў Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх Усяе Беларусі Філарэт (на момант правядзення падзеі ён ужо не правіў). Дык вось, сустракаючы тых біскупаў пасля, не аднойчы даводзілася чуць іх захапленні Беларуссю: іх прыняў Прэзідэнт, кіраўніцтва Мінгарвыканкама, сталіца арганізавала канцэрт у зале “Верхні горад”, не кажучы пра тое, што ў касцёлах ды цэрквах поўна людзей… Яны распавядаюць пра краіну, пазіцыянуючы яе ў свеце са станоўчага боку, апавядаючы пра добры міжканфесійны клімат, адносіны Касцёла з грамадствам. (Ведаю па сабе: калі вяртаюся з замежнай канферэнцыі, у першай гаміліі, апрача слова Божага, кажу пра ўражанні ад убачанага: як жыве Касцёл, краіна, якія там адносіны між людзьмі.) Мяркую, займеем розгалас і ад правядзення ў Мінску Рады біскупскіх канферэнцый Еўропы з 28 верасня па 1 кастрычніка, куды прыедзе 50 біскупаў (а з іх — пад дзясятак кардыналаў).

У мінулым маі я ўразіўся адкрыццём выставы беларускіх праваслаўных і каталіцкіх абразоў у Музеях Ватыкана з удзелам Прэзідэнта Аляксандра Лукашэнкі: велізарная зала забітая людзьмі — не бачыў там падобнага ніколі! Пра гэта пісалі, рабілі сюжэты на італьянскім і ватыканскім тэлебачанні, запісалі інтэрв’ю з міністрам культуры Беларусі Барысам Святловым, Паслом Беларусі пры Святым прастоле Сяргеем Алейнікам, са мной, з айцом Фёдарам Поўным, кіраўніком Нацыянальнага мастацкага музея нашай краіны Уладзімірам Пракапцовым... А пасля тая нашумелая выстава ў пашыраным выглядзе была прадэманстравана ў Мінску, у Нацыянальным мастацкім.

У Беларусі, так ужо вызначыў Бог, спаткаліся дзве культуры — Усходу з праваслаўем і Захаду з каталіцызмам, пратэстантызмам. Але ў нас няма канфліктаў паміж канфесіямі, паміж рэлігіямі, паколькі яны стагоддзямі жывуць поруч. І далей над тым балансам будзем працаваць, развіваць яго. Святы Ян Павел ІІ любіў казаць: “Еўропа павінна дыхаць двума лёгкімі”. За мяжой я заўжды раю прыехаць і паглядзець, як тое выглядае на практыцы: адна вуліца ў Мінску, а на ёй два кафедральныя саборы — каталіцкі і праваслаўны. Асабліва заўважным гэта акажацца сёлета на Вербную (Пальмавую) нядзелю — яна ў праваслаўных і каталікоў, як і Вялікдзень, прыпадаюць на адзін дзень. І бабці будуць прадаваць вербачкі з тых жа кайстраў усім!

— Якія ў Вас уражанні ад зменаў з цягам часу ў Вашым родным Адэльску пад Гроднам?

— Цяпер гэта аграгарадок, раней называлі Адэльск мястэчкам. Еду туды заўжды з ахвотай. На жаль, куток гэты вымірае, як і многія іншыя вёскі Беларусі, што знаходзяцца паблізу ад вялікіх гарадоў. Моладзь уцякае, сярэдні ўзрост людзей расце. Скажам, у школе сёння каля 130 дзяцей (у часы майго навучання было значна больш), і шмат з іх — не з самога Адэльска. Так, тут заасфальтавалі вуліцы, паклалі прыгожы брук у цэнтры, касцёл зрабіў прыгожы помнік вельмі шанаванаму святому Антонію, сам храм адноўлены — у гэтых адносінах усё добра. Тут пакуль жывая парафія, у ёй два святары, якія маюць шмат працы і па навакольных вёсках у іншых касцёлах і капліцах.

— А чым, па Вашых назіраннях, адрозніваюцца захад Беларусі ад яе ўсходу? Гаворка, вядома, не пра прапорцыі хрысціян каталіцкай і праваслаўнай канфесій, а пра сацыяльныя з’явы.

 — Тым не менш адказваць буду з пазіцый Каталіцкага Касцёла. На захадзе Беларусі ўплыў хрысціянства на грамадства большы, чым на яе ўсходзе. Не дзіва: пераслед веры пачаўся на ўсходзе ўжо ў 1920-х, а на захадзе пасля Другой сусветнай вайны — больш як цэлае пакаленне прамінула. Да ўсяго частку жыхароў-каталікоў ва ўсходніх мясцінах прымусова вывозілі ў Сібір, а падчас вайны — у Германію. Нехта і самахоць з часам выпраўляўся ў іншыя краіны свету. Таму парафіі там не самыя вялікія (урэшце, у Расіі бачыў і меншыя). Касцёлаў жа больш нават гістарычна было на захадзе, адпаведна, хоць адзін на пяць парафій, але служыў святар, яго бачылі людзі. Прычым на ўсходзе Беларусі быў час, калі не дзейнічала ніводнага касцёла, ніхто не служыў. А калі прыняць да ўвагі тое, што Касцёл там заўжды быў слабейшым? (Для даведкі: найменш святароў-каталікоў у савецкія часы было ў 1988 годзе, калі іх аказалася крыху больш за 60 чалавек на ўсю рэспубліку.) Але той жа Магілёў — цэнтр былой Магілёўскай мітраполіі, самай вялікай тэрытарыяльна ў свеце (праўда, у асяродку біскупаў пра наш край ходзіць жарт: там больш соснаў, чым людзей, — хоць мяне такі стан рэчаў не пужае, бо трэба працаваць, служыць Богу і людзям). І мітраполія адыграла вялікую ролю ў евангелізацыі ўсходу, у развіцці Каталіцкага Касцёла. Прычым у свой час рэзідэнцыя арцыбіскупа знаходзілася ў Санкт-Пецярбургу, але кафедра ўсё адно месцілася ў Магілёве (у горадзе на Няве — толькі пракафедра).

Даных пра сацыяльныя справы я нідзе не чытаў, але чуў меркаванне: колькасць разводаў, абортаў у працэнтах вышэйшая на ўсходзе краіны, чым на захадзе. На маю думку, гэта наўпрост звязана і з меншай роляй рэлігіі ў жыцці тамтэйшых жыхароў, людзі не выхаваныя ў захоўванні маральнага права, закону. І яшчэ: на Гродзеншчыне шмат старых касцёлаў, але яны адрамантаваныя, дзейнічаюць. Ну а на ўсходзе, наадварот, хапае закінутых храмаў, нават руінаў. Яны такімі, відаць, і застануцца, бо няма каталіцкай супольнасці. Хто іх будзе рамантаваць? Сваімі сіламі мы нічога не зробім — парафія не адолее выдаткі. Патэнцыйныя ж спонсары за мяжой (сёння такой падтрымкі ў нас не больш як 10 —15 % ад той, што была, скажам, на пачатку 1990-х) адразу ж палічаць, колькі ў тых краях людзей, колькі з іх каталікоў і ці сапраўды там патрэбны дзейны храм. Атрымліваецца, мусіць быць вялікая дапамога дзяржавы, супрацоўніцтва па наладжаным механізме. Мо часта звяртаюся да свайго досведу ў Расіі, аднак у аднаўленні сакральных будынкаў суседзяў можна браць за ўзор (прынамсі ў краінах, дзе каталіцызм вызнае меншасць) — там вылучаюцца вялікія грошы для такіх мэтаў. У Санкт-Пецярбургу ў 2014 годзе я сустракаўся з віцэ-губернатарам, а прысутны пры тым святар, карыстаючыся прыездам біскупа, кажа: “Трэба рамантаваць касцёл!” На гэта чыноўнікгаворыць: “Крызіс? У нас таксама. Але мы павінны адрэстаўраваць і адрамантаваць усе касцёлы, цэрквы, кірхі, малітоўныя дамы, мячэці, сінагогі — гэта наша спадчына. А як не зробім таго сёння, заўтра будзе позна”. Так, я ведаю, што цяпер час крызісны, разумею, што дзяржаве цяжка дапамагаць рэлігійным супольнасцям, але гаворка пра супольную спадчыну. А ўявіць, што Беларусь згубіць такі касцёл, які прападае ў Княжыцах…

— У Вашай біяграфіі пазначана: “Спрыяў вяртанню і адкрыццю каля 100 раней зачыненых касцёлаў”. Ці не лічыце мэтазгодным рабіць захады па захаванні нядзейных святыняў — іх прэвентыўнай кансервацыі, добраўпарадкаванні тэрыторыі? Ці не наспела патрэба каталіцкага валанцёрскага руху на базе маладзёжных супольнасцяў, што існуюць пры вялікіх парафіях?

— Валанцёраў рэальна запрасіць хіба на прыборку лісця на прыхрамавай тэрыторыі. Наогул жа, калі храмы стаяць і з імі ніхто нічога не робіць, — нікому і галава не баліць! А як наадварот… У нас ёсць святар, што аднаўляе невялічкую каплічку на могілках у роднай, пакуль яшчэ люднай вёсачцы, адкуль сам родам. І нягледзячы на тое, што сам ксёндз належыць да іншай парафіі, ён выказаў жаданне правесці рамонт, адшукаць на яго грошы. О, колькі я займеў непрыемнасцяў праз тую ініцыятыву! Як гэта ён рамантуе без праекта? А з праектам, хоць яго выкарыстанне слушнае з пункту гледжання тэхналогій правядзення работ, справа зацягнецца на неверагодна доўгі тэрмін і прывядзе да неўздымных выдаткаў. Праўда, "увагу" праявілі, калі працы выйшлі на фінальную стадыю. Так што я параіў святару запрасіць усіх “рупліўцаў” на асвячэнне капліцы!

Ды тут гаворка хутчэй пра выключэнне. У прынцыпе, любыя работы без праекта на аб’екце гісторыка-культурнай спадчыны — адразу суд! Больш за тое: у нас і па сёння яшчэ не ўсе будынкі касцёлаў перададзены царкве! Той жа сталічны Чырвоны касцёл: мы тут молімся, але гэта ўласнасць горада, кіруе якой прадпрыемства “Мінская спадчына”. Калі нехта лічыць, што храм не рамантуецца, а ксёндз Завальнюк нічога не робіць, дык ведайце: мы ў Чырвоным касцёле і цвіка ўбіць у сцяну не можам! Вось чаму толькі сцены ў ім пабелены ад даўняга часу? Бо не было праекта правядзення работ. Парадоксам выглядае пры гэтым, што чыноўнікі фактычна нічым не дапамагаюць. Урэшце, дзякуй Богу, зараз справа з Чырвоным касцёлам зрушваецца з месца. Іншы прыклад: мы адрамантавалі Кафедральны касцёл у Магілёве, але ён так і захаваў прыналежнасць да горада, праз што з нас патрабуюць аплату арэнды. Мы не плацім, будынак не перадаецца. Дык яшчэ і бягучыя рамонты з нас патрабуюць! Даруйце, але зроблены капітальныя працы, адноўлены фрэскі…

А мо справу прасцей вырашыць так, каб рэлігійныя аб’яднанні атрымлівалі дазволы на правядзенне работ па спрошчанай працэдуры? З магчымасцю прыцягваць ахвотных дапамагаць? Тады і валанцёры знойдуцца, упэўнены.

/i/content/pi/cult/632/14041/4-2.jpgМастацтва з “долатам Божае ласкі”

— Вялікія мастакі еўрапейскага Адраджэння прынеслі ў сусветнае мастацтва праўдзівую духоўнасць і асаблівую трапятлівасць біблейскіх вобразаў. Хтосьці з іх Вам асабліва блізкі? Для мяне [пытанне Барыса Крэпака] такім стаў з трэцяга курса Леніградскага ўніверсітэта Эль Грэка, на тэму эрмітажнай карціны “Апосталы Павел і Пётр” якога я пісаў курсавую працу, узняўшы нямецкія ды іспанскія архівы, паколькі ніводнай манаграфіі ці альбома па творчасці гэтага італьянца ў СССР не было. Прайшло з паўстагоддзя, але Эль Грэка так і застаўся для мяне адзіным і непаўторным, не саступіўшы геніяльнаму і таленавітаму, але халаднаватаму для мяне Рафаэлю ці не менш геніяльнаму шматстаночніку Леанарда, што праз уласны характар часта не даводзіў работы да канца. Хіба Караваджа ў некаторым сэнсе… Дык ці ёсць у Вас уласныя Эль Грэка і Караваджа?

— Я не спецыяліст у гэтай галіне, быў “тэхнаром”, скончыў політэхнічны. Але з цягам часу звязаны з тэмай мастацтва куды больш. Неаднойчы наведваў Эрмітаж, Рускі музей, Траццякоўскую галерэю, беларускі Нацыянальны мастацкі музей, іншыя скарбніцы свету. Балазе падчас многіх падзей нас часта запрашаюць у музеі, ёсць магчымасць пазнаёміцца з іх калекцыямі. Але мы, святары, ва ўсім шукаем духоўны сэнс (а ён, упэўнены, паўсюль ёсць). Іншая справа, што пра асаблівую прывязанасць да таго ці іншага аўтара мне цяжка казаць. А з найбольшых маіх упадабанняў — карціна Рэмбранта “Блудны сын”, ля якой нон-стоп знаходзяцца людзі. Гэта, да ўсяго, надзвычай евангелізацыйны твор: кожны, гледзячы на палатно, усведамляе, што чалавек — грэшны, але Айцец яго прымае. Калі ж паглядзець на рукі Айца, заўважыш: адна рука — мужчынская, другая — жаночая. Гэта значыць, што Бог міласэрны і любоўю бацькі, і любоўю маці. Таму гэта карціна Рэмбранта такая, што каля яе стаяць, сыходзяць ад яе са слязамі на вачах, а пасля вяртаюцца.

А Мікеланджала? Не толькі ягонага генія Сіксцінская капэла. Не толькі “Піета”, што стаіць справа ад уваходу ў базіліку святога Пятра ў Рыме і каля якой заўжды шматлюдна. Скажам, гісторыя знакамітага “Давіда”: Мікеланджала ішоў у кампаніі сяброў, як раптам паказаў на груду мармуру: “Вось! Вось Давід!” Спачатку яго не зразумелі, бо ўсе толькі і бачылі бясформенную купу каменя. “Там — Давід, — паказаў на мармур скульптар, — трэба толькі долатам папрацаваць”. Так, збіць тое, што закрывае сутнасць. Уявіце, які рэлігійны сэнс мае гісторыя: мы ўсе створаны па вобразе і падабенстве Божым, але — грэшныя, і кожны дзень "мыемся", каб “збіць” лішняе з сябе. Трэба дапусціць Бога ў сэрца, каб ён долатам Божае ласкі тое здзейсніў.

А яшчэ Рублёў, “Троіца”. Я бачыў людзей у Траццякоўцы, якія стаялі на каленях перад гэтым творам. У савецкія часы, у цэнтры Масквы...

— Якія крытэрыі — прафесійныя, маральныя, рэлігійная прыналежнасць — прад’яўляюцца да мастакоў, якіх прыцягваюць да афармлення касцёлаў? Ці ёсць у вас “свае” творцы, якія стала працуюць над замовамі Касцёла?

— Вось адна з наступных, пасля кадравай, праблем. Трэба не толькі ўзвесці касцёл, але і аформіць яго, каб сам храм вёў чалавека да Бога. У нас падобных спецыялістаў няма, і я не ведаю нават, ці рыхтуюцца такія ў Беларусі. Рэстаўратары ў нас навучаюцца, але ці ўлічваецца спецыфіка працы ў касцёлах? З дзейных спецыялістаў магу назваць, да прыкладу, Аркадзя Шпунта з Нацыянальнага мастацкага музея. Мяркую, пэўныя святары больш валодаюць інфармацыяй, дзеляцца ёй між сабой. Але, на жаль, часта кіруемся прынцыпам “чалавек робіць, як умее”.

Адносна ж сённяшняга дня ў Беларусі зазначу: патроху людзі з’яўляюцца. У нядаўна выбудаваным касцёле ў сталічным мікрараёне “Каменная горка” мы папрасілі папрацаваць жанчыну, якая толькі абараніла дактарат па тэме сакральнага мастацтва. І хто ні завітвае ўнутр таго храма, кажа, як добра ўсё выйшла. Ды гаворка пакуль пра адзінкавыя выпадкі, пра пачатак шляху. (Дарэчы, калі рабіліся ўнутраныя працы ў Кафедральным саборы ў Маскве і ў пракатэдры ў Санкт-Пецярбургу, мы запрашалі чалавека з польскага Кракава, які рабіў выяўленчыя элементы. І для рэстаўрацыі алтара ў Гродне пасля пажару звярталіся да палякаў.)

Яшчэ нюанс узнікае на такой глебе. Узаемадзеянне з тымі арганізацыямі, якія валодаюць касцёламі як аб’ектамі нерухомасці. Зноў прывяду прыклад Чырвонага касцёла ў Мінску. Там ёсць вузкія вокны, і шырэйшымі нам іх ніяк не зрабіць. Дык вось, цяпер трэба, каб яны адкрываліся. Усе! Ад гэтага шкло стане яшчэ вузейшым. І як там размясціць вітраж? Якога ж ён станецца памеру? А нам жа на іх выявы святых трэба размясціць! Добра, што мы селі за стол перамоваў, бо ад першапачатковага варыянту рэстаўрацыі маё ўражанне было такім: гэта можа быць у тэатры, у канцэртнай зале, але што тут нагадвае пра касцельны будынак? Паўтаруся: і вонкавае аблічча, і інтэр’еры павінны весці чалавека да Бога.

— Каталіцызм, даруйце за выраз, вельмі прыгожая канфесія хрысціянства: архітэктура, атрыбутыка і атачэнне густоўныя, лаканічна выражаныя, магічныя, манументальныя. Візуальны каталіцызм часта захоплівае, падкупае, адбірае маўленне. Як працаваць з такімі пачуццямі, што яны ўвогуле азначаюць, калі нарадзіліся ў галаве, у душы атэіста? І ці можна ўспрымаць рэлігію як праяву мастацтва?

— Корань слова “культура” — “культ”. І першапачаткова культура як з’ява грамадская мела аспект рэлігійнасці, што сёння становіцца другасным. Таму і ўбранне касцёлаў, і іх веліч — гэта культура, якая павінна весці да Бога, служыць духоўнаму адраджэнню чалавека, быць першым крокам да яго. Можа, калі атэіст спаткаўся з падобным, у яго галаве нешта зменіцца? Нездарма ж, калі людзі крыху пачалі ездзіць на Захад напрыканцы 1980-х, часта прывозілі альбомы, у тым ліку з выявамі каталіцкіх храмаў, творамі мастацтва ў іх. Памятаю, калі я яшчэ працаваў у Вільнюсе, адна жанчына пагартала такі альбом і выдыхнула: “Да, то, что духовное, то вечное”. Урэшце, усё гэта — тая самая новая евангелізацыя, пра якую я неаднойчы сёння казаў. Прыгадваю словы колішняга кіеўскага грэка-каталіцкага арцыбіскупа Святаслава Шаўчука на адным з сінодаў: нельга забывацца на ролю саміх цэркваў, касцёлаў, якія сваімі абрысамі ўжо клічуць да Бога.

Праўда, Нью-ёркскі кафедральны сабор, некалі архітэктурная дамінанта, сёння больш падобны на ліліпута на Манхэтане — вакол хмарачосы… Да ўсяго сучасная сакральная архітэктура пакрысе губляе такі свой статус і менш вядзе да Бога праз знешні выгляд. Я сказаў бы, што ў ёй больш уласна архітэктуры. Паглядзіце на кафедральны сабор у Лос-Анджэлесе: так, у гэты велізарны куб можа змясціцца 15 тысяч чалавек, але не зусім пагаджаюся з тым, што для вернікаў дастаткова будынка, дзе можна было б сабрацца і маліцца. Зноў прыгадваю словы арцыбіскупа Шаўчука…

— Сёння прагучала біблейская фраза “Каб усе былі адно”, якая з’яўляецца дэвізам фестывалю хрысціянскіх фільмаў і тэлепраграм “Магніфікат”. Ён не праводзіўся апошнія два гады, прынамсі ў паўнацэнным фармаце. Які лёс культурнай падзеі?

— Слова “Магніфікат” — гімн Марыі, які яна спявала пасля сустрэчы са святой Альжбэтай, якая прывітала яе як маці Збаўцы… Так, фестываль стаў месцам, дзе можна абмяркоўваць і такія пытанні, якія прагучалі падчас сустрэчы — пра ўзаемаадносіны Касцёла і творцы, трактоўкі веры ў мастацтве. Але падобная падзея нямала каштуе. Так што поўнафарматных фестываляў не было толькі з-за фінансавых праблем, але ад правядзення форуму Касцёл не адмаўляецца.

— Пастаянны сумнеў не ў веры, а ў творчасці — гэта загана ці ўсё ж перавага? Творцу ж павінна балець пастаянна, бо калі яму не баліць, які ж тое творца…

— Думаю, што гэта — добра, бо кожная хвароба змушае лячыцца, а чалавек праз той сумнеў такім чынам дасканаліцца. Калі мне баліць, я іду да лекара, а калі пачынаю сумнявацца, то як не ў кнізе, дык у “Гугле” пашукаю адказаў.

“Выйсці на духоўную пустыню, дзе бачна ўсё”

— Слёзы падчас малітвы, “размовы” з абразом: ачышчэнне або пакаянне за грахі?

— Калі ёсць слёзы падчас малітвы, гэта вельмі добра. І пасля казання на Імшы нярэдка падыходзяць людзі і распавядаюць, што яны плакалі. Жартам, вядома, кажаш, што нічога дрэннага зрабіць ім не хацеў. Але ж штосьці ўнутры заварушылася, чалавек, магчыма, зразумеў сябе інакш: трэба нешта змяняць у сваім жыцці. Слёзы ж могуць прывесці да пакаяння. А само пакаянне — гэта споведзь. Сказаць, што я грэшны, — гэтага замала: святар павінен адпусціць грахі. І малітва можа да такога прывесці. “Per aspera ad astra” — праз церні да зорак.

У час Вялікага Посту ў нас праводзяцца, сярод іншых, і так званыя пакаянныя набажэнствы, дзе праз прамову святара, праз малітву чалавек пазнае стан душы. Трэба выйсці на духоўную пустыню, дзе бачна ўсё, дзе нічога не схаваеш (кажу як чалавек, што бываў у пустынях у Калмыкіі, у Сахары, у Нявадзе). Можа, маем грэх, пра які забыліся, нават не думаем, што гэта грэх, і малітва тут можа дапамагчы. Тым больш са слязьмі.

— А ці варта чалавеку ісці ў храм да святара як да псіхолага — па параду?

— У храм ідуць, каб спаткацца з Богам. Іншая справа, што, каб адбылося тое спатканне, можа, і патрэбная парада. Як шмат сёння праблемаў! Як часта чалавек не ведае, што рабіць! Таму вельмі важна, каб былі пазначаны на дошцы аб’яваў гадзіны, калі святар дзяжурыць у касцёле. Вось таму мы сёння часта засноўваем новыя формы працы з прыхаджанамі, якія раней уявіць было немагчыма. Скажам, пры парафіях паўстаюць сямейныя кансультацыі. Гэта спецыяльныя курсы, дзе людзей вучаць лекары, святары, законнікі, людзі, якія хочуць дапамагчы. У некаторых абартарыях ёсць кансультацыйныя пункты, дзе і каталіцкі, і праваслаўны святары працуюць. Лік выратаваных ненароджаных жыццяў ідзе на сотні. Існуюць кансультацыйныя пункты таксама і для моладзі, групы ананімных алкаголікаў, дзе людзі размаўляюць, каб і такім чынам сваю бяду адолець. Ведаеце, Папа Францыск назваў Касцёл палявым шпіталем — адразу трэба лячыць чалавека, класці на аперацыйны стол. Тут не да вымярэння ціску і ўзроўню халестэрыну ў крыві.

— У цяперашні час стае новых серыялаў і фільмаў, скажам так, з сучасным поглядам на каталіцкую царкву і яе святароў. Асабліва вялікі розгалас займеў серыял “Малады Папа” Паола Сарэнціна. Ён вярнуў у сучасны дыскурс пытанні веры ў самым шырокім яе вымярэнні. І самы вялікі недахоп у Папы ў гэтым серыяле — тое, што ён сумняваўся ў сваёй веры. Як Вы ставіцеся ў сувязі з названым да спробаў кінематографа асэнсаваць сучасны момант і пытанні веры, рабіць трактоўкі асобаў святароў і Каталіцкага Касцёла праз твор мастацтва? І робяць гэта дастаткова катэгарычна…

— На жаль… Гэтага фільма я не глядзеў. Але адносна пытання трактовак скажу: трэба памятаць, што Касцёл — гэта боска-чалавечы “арганізм”. Чалавек грэшны, чалавечая прырода сфармавана першародным грахом, ён ведае, што такое дабро, але чыніць зло (як у выпадку з п’яніцам ці наркаманам, якія абяцаюць выправіцца, ды не могуць спыніцца). Сучасны свет усё больш адыходзіць ад веры, і тыя тэндэнцыі ўплываюць і на свецкіх, і на духоўных асобаў. Адпаведна, падобныя павевы ўсё больш адчувальныя і ў Касцёле. Разам з тым, я прыводзіў выраз, што ІІ Ватыканскі сабор адчыніў вокны, "праветрыў" каталіцызм.

Сумненні ў веры — гэта грэх, і ў гэтым трэба прызнацца, ад іх патрэбна ачысціцца. Усё тое дапаможа адраджэнню Касцёла, якога ён патрабуе. Ёсць такая формула ў Касцёле: “Святы, але Касцёл грэшнікаў”. Святасцю заснавальніка, святасцю святых, святасцю сакрамантаў, але ўсе мы людзі. І таксама ходзім спавядацца. І святар, і законнік, і біскуп, і Папа Рымскі. У тым, што пытанне ўзнімаецца, нічога благога няма. Іншая справа, як усё на экране прадстаўлена. Прывяду прыклад з праблемай педафіліі, якая цяпер таксама актыўна дыскутуецца і лічыцца Касцёлам вялікім грахом. Але праблема ў свеце трактуецца як праблема ўнутры Касцёла. Але нядаўна я прачытаў на адным каталіцкім сайце, як вядомы прафесар прывёў статыстыку: на тысячу педафілаў прыходзіцца толькі адзін святар — 0,1 %. Дык што мы маем? Пераварочванне, скрыўленне фактаў, абразу Касцёла. А ў тым, што Касцёл прызнае сваю віну, — не слабасць яго, а моц, бо прызнацца ў сваёй віне можа толькі моцны.

— Якое стаўленне Касцёла да народных традыцый, з чым сутыкаюцца наўпрост, захоўваюць і развіваюць на сучасным этапе многія работнікі культуры? Ці ўспрымаюцца такія традыцыі перажыткамі паганства? Ці як элементы сучаснай вясковай культуры? А таксама падпытанне: як ставіцца Касцёл да народных лекарак-шаптух? Часта гэта вельмі рэлігійныя жанчыны...

— Да шаптух Касцёл ставіцца негатыўна. Што да народных традыцый, дык трэба глядзець, які сэнс у іх закладаецца. Вось вяселле, хрэсьбіны, і як жа тут не выпіць — традыцыя ж! Мяркую, зразумела, што да такога адносімся негатыўна. Іншая справа, калі моладзь збіраецца паспяваць, патанчыць. Так і з абрадамі: адно, калі няма ніякіх чараў-мараў, гаданняў на кававай гушчы ці на воску, спробаў адгадаць лёс, і зусім іншае, калі наадварот. Скажам, да Хэлаўіна Касцёл не можа ставіцца пазітыўна.

— Фрагмент Вашай біяграфіі, звязаны з інжынернай адукацыяй і працай. Наколькі рэлігійнасць, шлях да Бога ўласцівыя тады і сёння прадстаўнікам дакладных сфер ведаў, падобнага складу розуму?

— Аднойчы давялося быць у Еўрапейскім цэнтры ядзерных даследаванняў, у тым месцы ў Швейцарыі, дзе знаходзіцца праславуты вялікі адронны калайдар. Гутарыў з інжынерамі, самымі знакамітымі фізікамі-ядзершчыкамі, якія шукаюць “базон Хігса” (некаторыя яго называюць боскай часткай, адказнай за стварэнне свету). Пацікавіўшыся, ці веруючыя яны, і атрымаўшы станоўчы адказ, у іх спыталі: як жа вы, верачы ў Бога, якога не бачыце, адчуваеце сябе, шукаючы тую першачасціцу? Адзін з інжынераў адказаў так: “Адчуваем сябе як малпы. Вось знайшла малпа гадзіннік і не ведае, што з ім рабіць, — кідае аб сценку, адвалілася шкло — аб сценку, выпалі стрэлкі — аб сценку…” І гэта кажа цвет навукі! Урэшце, яшчэ Эйнштэйн слушна сказаў: “Навука без рэлігіі — кульгавая, а рэлігія без навукі — сляпая”. Так што вера і навука — гэта два крылы, на якіх чалавек узносіцца да пазнання, і адно другому не замінае.

Месца жарту

— Наколькі ёсць месца жарту ў такой справе, як рэлігія?

— Святы Ян Павел ІІ, з кім мне даводзілася неаднойчы спаткацца, любіў добры гумар. Падчас аўдыенцый гэты Папа ўвесь час пытаўся, маючы на ўвазе, што я з краёў яму блізкіх: “Можа, вы чулі пра мяне штосьці цікавае ад людзей?” Урэшце, хапала і жыццёвых гісторый. Скажам, Ян Павел ІІ нярэдка выпраўляўся ў тую ці іншую парафію без папярэджання. Калі ён бачыў, што ўсе яго сакратары, відаць, пазбягалі піць каву, Пантыфік праставаў да кіроўцы: “Паедзем! Здымай сцяг з машыны і захіні фіранкі на вокнах, пакуль не праскочым Рым”. Але пакуль яны прабіраліся праз вечны горад, Папа пачаў нервавацца і ўсё прыгаворваў: “Хутчэй! Давай хутчэй!... Ледзь едзем!” Нарэшце кіроўца не вытрымаў і адказаў: “Ваша Святасць! Я не магу хутчэй”. Тады Пантыфік загадаў яму памяняцца месцамі і сеў за стырно. Праз лічаныя хвіліны машыну за перавышэнне хуткасці спыняюць паліцэйскія. У Рыме зазвычай патрулююць два-тры чалавекі: адзін — больш дасведчаны, старшы па званні, а малодшыя афіцэры і размаўляюць з кіроўцам. Той малодшы і падышоў да акенца з боку руля. Праз некалькі хвілін ён адпусціў машыну, а старшы пытаецца: “А штраф дзе?” “Няма. Я не мог пакараць гэтага чалавека”, — адказвае малодшы. Калега пачынае дапытвацца ў яго, што ж адбылося, выказвае меркаванне, што, відаць, у машыне ехала “вялікая шышка”, на што паліцэйскі кажа: “Я не ведаю, каго там везлі, але за кіроўцу ў яго сам Папа Рымскі!..”

Я і сам люблю добрыя жарты, часта звяртаюся да іх у сваіх спатканнях з вернікамі, асабліва з моладдзю. Некаторыя кажуць, што праз тое на мае казанні некаторыя прыходзяць з нататнікам. А іншыя і самі дзеляцца анекдотамі, скарыстоўваю і некалькі яўрэйскіх жартаў. Галоўнае ж выкарыстаць анекдот дарэчна ў справе евангелізацыі, выканання Божага Закону. Як? Прывяду ў прыклад такую показку. Узнялася бура ў настолькі маленькім аэрапорце, што людзей там да самалётаў не падвозяць на аўтобусах — яны шыбуюць проста па ўзлётнай паласе. Ад ветру і дажджу ўсё наогул змяшалася, што пасажыры толькі і думаюць, як найхутчэй ускочыць у самалёт. Нарэшце, усе занялі свае месцы, сцюардэса замыкае дзверы. Але да іх з адваротнага боку праз непагадзь дабягае і пачынае грукаць нейкі чалавек ды нешта паказваць. Пасля доўгіх перамоваў “на пальцах” яна ўсё ж адмыкае дзверы. І якім жа было ейнае здзіўленне, калі яна пазнала ў тым чалавеку пілота самалёта… Дык вось, мы ў сваім жыцці таксама часта апынаемся ў сітуацыях “без пілота”. Як у яшчэ адным анекдоце. Вершнік нясецца некуды на кані, а ў яго пытаюцца, куды ж, маўляў, так ляціш? У адказ чутно: “Што ты мяне пытаешся — у каня спытай!” Так што ў жыцці патрэбны пілот, і Бог давядзе да добрага выніку лепш, чым самы дасканалы GPS-навігатар.

У якасці P.S.

— Ці варта чакаць візіту Папы Рымскага Францыска ў Беларусь?

— Падчас першай аўдыенцыі ў статусе Пантыфіка я сказаў Папу Францыску адносна гэтай тэмы: “У нас гавораць: “Бог троіцу любіць”. Пераклаўшы выраз, я патлумачыў і “бэкграўнд”: “Запрашэнне агучвалася і Святому Яну Паўлу ІІ, і Бенедыкту XIV, так што ўся надзея застаецца на Вас!”

У сустрэчы ўдзельнічалі і задавалі пытанні Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ, Кастусь АНТАНОВІЧ, Пётра ВАСІЛЕЎСКІ, Юрый КАРПЕНКА, Алег КЛІМАЎ, Барыс КРЭПАК, Таццяна МАТУСЕВІЧ, Наталля ОВАД, Настасся ПАНКРАТАВА, Яўген РАГІН, Вольга РОПАТ, Аліна САЎЧАНКА, Ілья СВІРЫН, Сяргей ТРАФІЛАЎ, Юрый ЧАРНЯКЕВІЧ

Фота Таццяны МАТУСЕВІЧ

Аўтар: Сяргей ТРАФІЛАЎ
галоўны рэдактар газеты "Культура" у 2012 - 2017 гадах