Віктар Клімчук. / Фота Вячаслава ШАЙНУРАВА
— Мне вельмі лёгка казаць пра гэта — і цяжка ў той самы час. Рэжысёрскую адукацыю я атрымаў у Самары ў майстэрні Пятра Манастырскага, народнага артыста СССР. І вучыўся на драматычнага рэжысёра! Але ўсё жыццё працаваў толькі ў тэатры лялек. Гэта значыць, драматычная адукацыя не аказала на мяне вызначальнага ўплыву ў выбары прафесіі. Я прыйшоў у тэатр лялек і адразу стаўся ў яго ўлюбёным. Мне было ў ім вельмі цёпла і ўтульна. Лялечны тэатр — гэта тэатр-дом, калі адна справа звязвае людзей. Мы заўсёды ставілі казкі, шмат чаго казалі ў іх іншасказальна, але нас за гэта ніхто не лаяў, і мы ішлі так, як дазваляла тое рабіць наша сумленне.
Тэатр лялек мяне заваражыў тым, што ў ім усё можна зрабіць. Скажам, трэба зрабіць сцэну маленькай — мы яе зробім такой, і там будуць існаваць маленькія лялькі, якія водзяць вялікія людзі. І вось такія суадносіны жывога і нежывога, таго, што мы павінны спалучыць, мяне заўсёды ўражвала. Калі я прыйшоў, ужо было паняцце “жывога плана”. На сцэне разам з лялькай іграў і акцёр, было вельмі цікава выбудоўваць такія ўзаемаадносіны і глядзець, як усё перацякае адно ў другое, і жывы чалавек становіцца ледзь не лялькай, а лялька амаль ажывае.
У драматычным тэатры ёсць “спадар акцёр”, і вакол яго ўсё рухаецца. Яго ж нельга зрабіць ні меншым, ні большым: які ёсць, такі і ёсць. Тут жа, калі мне трэба зрабіць персанажа ў два разы вышэйшага, — я яго такім зраблю, гэта будзе або лялька, або акцёр на катурнах, і я разумеў, што магчымасці тэатра лялек вельмі шырокія. На сцэне мог стварацца зусім нябачаны аб’ём… Альбо калі маленькая лялька раптам з’яўлялася на цёмнай сцэне, яна магла аказацца настолькі харызматычнай, што запаўняла сабой усю прастору сцэны. Нават у акцёра драматычнага тэатра рэдка атрымліваецца дасягнуць такога, бо ў лялечным усё падпарадкавана ляльцы, яе маштабу, і бачыць вынікі гэтага вельмі цікава. Тэатр лялек можна зрабіць куды больш метафарычным, а ўжо містыку прадэманстраваць у зусім неабмежаваных магчымасцях.
— Якое, на ваш погляд, месца сучаснага беларускага тэатра лялек у маштабе свету?
— Не буду называць імёнаў, але аднойчы прафесар з Белграда даслаў мне пытанне, адказ на якое быў неабходны для яго манаграфіі. Яно гучала так: “Скажыце, чаму ў канцы ХХ — пачатку XXI стагоддзя лялечны тэатр Беларусі з’яўляецца адным з вядучых тэатраў свету?” Мне было вельмі прыемна гэта прачытаць, я стаў аналізаваць і пачаў з таго, што ў нас тэатр лялек быў, па сутнасці, заўсёды. Вось батлейка, што можна прыдумаць больш разумнага, чым гэтыя тры пласты: Пекла, Зямля і Неба. Адпаведна, калі ў Беларусі стаў стварацца прафесійны тэатр лялек, адбывалася ўсё не на пустым месцы.
У Беларусі ёсць свая акадэмічная лялечная школа, не ўсюды ёсць такое. Такім чынам, у кантэксце сусветнага тэатра, беларускі лялечны займае годнае месца. І мне заўсёды прыемна, што я працую ў асяроддзі іншых нацыянальных рэжысёраў, сваіх калег, сярод такой высокай эстэтыкі. У нас таксама вельмі таленавітыя мастакі і акцёры. Нездарма спектаклі беларускіх тэатраў лялек рэгулярна атрымліваюць прызы на міжнародных конкурсах, і нашы рэжысёры, якія ажыццяўляюць пастаноўкі за межамі Беларусі, адзначаны прэстыжнымі прэміямі. Так, расійская “Залатая маска” сталася зусім нядаўнім таму прыкладам…
— "Лялька” і творчае жыццё Віцебска...
— Мяркую, што культурнае жыццё Віцебска было іншае да таго, як заснавалі “Ляльку”. Да таго дзеці выпадкова траплялі на спектаклі, створаныя адмыслова для іх, ад выпадку да выпадку. Мы не кажам, што нешта кардынальна змянілі ў лакальнай культурнай прасторы, аднак, прыўнеслі новы ўзровень спектакляў для дзяцей, пра што нам увесь час гавораць на сустрэчах з гледачамі. Раней дзеці выхоўваліся на гастралёрах, і ў іх склалася ўяўленне пра тэатр лялек, што гэта чорная шырма, а па ёй бегаюць лялечкі. Тут жа яны ўбачылі прыклады твораў мастацтва, якія ствараліся прафесійнымі акцёрамі, рэжысёрамі, мастакамі. Карацей, мы спрабавалі сфармаваць культурны ўзровень гледача з самага ранняга ўзросту. Але таксама давялі, што тэатр лялек — не толькі для дзяцей. Згадаем, як на рынках у даўнія часы ігралі лялечнікі і музыканты, і рабілі яны гэта, у першую чаргу, для дарослых. Спачатку такі глядач асцярожна пайшоў да нас, але потым, чым больш мы выпускалі спектакляў, тым часцей людзі казалі: ім патрэбны такі тэатр, яны хочуць бачыць праблемныя пастаноўкі, якія дазваляюць паглядзець ім угару, адарвацца ад зямлі. І мы стараліся менш смяшыць, але ставіць спектаклі сур’ёзныя. Наогул, тэатр лялек здольны на большае, ён метафарычны і схільны да глабальных абагульненняў.
— Сучаснасць Беларускага тэатра “Лялька” — ваша характарыстыка.
— Трупа рухаецца ў бок “татальнага тэатра”, як я гэта называю, калі дасягаецца сінтэтычнае ўздзеянне на гледача з дапамогай светлавых эфектаў, музыкі, тэксту, пластыкі. Мы ўваходзім у кантэкст сусветнага тэатра, імкнучыся заняць у ім годнае месца, рэгулярна ездзім на фестывалі і супастаўляем сябе з тэатральнымі калектывамі іншых краін. Гэта неабходна не для таго, каб быць абавязкова “моднымі”, але каб разумець агульную тэндэнцыю развіцця сродкаў выразнасці. Аднак мы і самі прыўносім у сусветны працэс сваё, беларускае, мы ведаем, чым моцныя.
Я не люблю “чорны” тэатр, не люблю “жорсткі” тэатр, я ўнутры больш светлы. Хачу, каб у кожным спектаклі было “святло ў канцы тунэля”. Чалавек не павінен быць асуджаны, яму трэба даць зразумець, што выйсце ёсць. Трэба ісці да святла. Я хачу, каб тэатр быў святам, гэта не “весялуха”, вядома, але свята псіхалагічнага або містычнага тэатра. Таксама я не люблю тэатра палітычнага. Мне здаецца, усё гэта сыходзіць і прыходзіць, а культура і мастацтва застаюцца на стагоддзі. Тэатр не павінен прыслугоўваць стэрэатыпам. Ёсць такія рэальнасці як каханне, чалавек, смерць, вось пра гэта і трэба казаць людзям.
З прыходам у наш тэатр маладых акцёраў “Лялька”, вядома ж, змяняецца. Раней у тых акцёраў, якія прыйшлі са мной, акрамя тэатра нічога не было: яны прысвячалі сябе выключна сцэне. Цяпер людзі прыйшлі іншыя, у іх, акрамя тэатра, ёсць яшчэ штосьці. Возьмем нашых акцёраў: хтосьці займаецца сучасным балетам, нехта піша музыку, іншы арганізаваў ансамбль, а той малюе — яны існуюць у многіх іпастасях. Магчыма, гэта праз тое, што не хапае грошай, але таксама, верагодна, з’явіліся сур’ёзныя дадатковыя інтарэсы, а тэатр ужо не “закрывае” ўсіх іх унутраных патрэбаў. Гэта іншае пакаленне. Але самае галоўнае, што яны не мантачаць свой час, а кожную секунду спрабуюць ствараць. Напэўна добра, што яны займаюцца ўсім гэтым: ім не хапае часу на тое, каб выпіць і папляткарыць. Адпрацавалі — і бягуць далей.
— Якое ўвогуле значэнне дысцыпліны і этыкі для тэатральнага мастацтва?
— Пра тое можна казаць бясконца. Але галоўнае, што пра гэта сказаў Канстанцін Станіслаўскі: “Любі мастацтва ў сабе, а не сябе ў мастацтве”. Сёння, на жаль, больш людзей любіць сябе ў мастацтве. Калі я іграю ў спектаклі, тады гэты спектакль добры, а калі не іграю ў ім, ён дрэнны. І гэта сустракаецца паўсюдна, я кажу не толькі пра нас: прыходзьце на мой спектакль, я тут добрую ролю іграю, а на іншы спектакль не прыходзьце, бо мяне там няма. Раней тэатр успрымаўся як храм, цяпер такога кшталту ўспрыманне сыходзіць разам з людзьмі, якія працавалі ў тэатры дзесяцігоддзі. Мы гаворым аб усім персанале: бухгалтэрыі, білецёрах, прыбіральшчыках, якія сваім стаўленнем таксама здольныя несці мастацтва. Павінна быць разуменне духу тэатра. Ён павінен зачароўваць, весці да лепшага, аб’ядноўваць усіх.
Калі казаць пра дысцыпліну, зноў можна прыгадаць Станіслаўскага, які казаў, што яна ў тэатры павінна быць, як у войску, толькі лепш. Як можа разгільдзяй нешта стварыць у тэатры? Адзін спозніцца на пяць хвілін, другі на пятнаццаць, і ў выніку сарваны настрой у рэжысёра, у акцёраў, якія прыйшлі ў час. Акцёр павінен прыйсці раней і заняцца сабой, падрыхтоўкай да рэпетыцыі або да спектакля. Таксама ён мусіць папрацаваць дома над роляй, але цяпер стала чамусьці модна працаваць над роляй толькі на рэпетыцыі. Ёсць вельмі добрая школа расійскага і беларускага тэатра, якая кажа аб этыцы акцёра. Тэатр трэба любіць, без кахання не нараджаецца дзіця, а калі і нараджаецца, то яно будзе няшчаснае. Гэтаксама і з роляй…
Георгій КАРЖАНЕЎСКІ, арт-журналіст
Віцебск