“Нягледзячы на подпіс, карціна сапраўдная...”

№ 40 (1270) 01.10.2016 - 07.10.2016 г

Феномен Алены Аладавай
Сёння "К" працягвае распавядаць пра ўнікальную асобу ў гісторыі нацыянальнай культуры — Алену Аладаву.

/i/content/pi/cult/606/13493/15-1.jpg(Працяг. Пачатак у №№ 37 — 39.)

...1 жніўня 1965 года з чамаданчыкам (кнігі адправіў багажом) я выходжу з вагона цягніка і ступаю на перон мінскага вакзала. Мяне сустракаюць маці, якая прыехала з Гродна, Алена Васільеўна і яе сын Вальмен. І ўсе мы на таксі адпраўляемся дамоў да Аладавых на вуліцу Янкі Купалы, 17/30. Падымаемся на трэці паверх у 11-ю кватэру. На парозе нас вітае муж Алены Васільеўны — Мікалай Ільіч, вядомы кампазітар, народны артыст, і дачка — Радаслава, студэнтка кансерваторыі. Да нашага прыходу Аладаў заканчваў чарговую 8-ю сімфонію. Вальмен, старэйшы сын, архітэктар, тады ўзначальваў вопытна-канструктарскае бюро Міністэрства гандлю БССР. З малодшым сынам Аладавых Гельмірам я пазнаёміўся і пасябраваў пазней: у год майго прыезду ён працаваў рэжысёрам у Севастопальскім драмтэатры.

Увечары Алена Васільеўна сабрала шыкоўную бяседу, куды запрасіла таксама сваіх блізкіх сяброў мастакоў Івана Восіпавіча Ахрэмчыка з жонкай-мастацтвазнаўцай Вольгай Абрамаўнай Баравік, Заіра Ісакавіча Азгура з жонкай Галінай Гаўрылаўнай, музейных супрацоўнікаў — рэстаўратара фондавых скульптурных твораў Івана Акімавіча Міско, Пятра Мікалаевіча Герасімовіча і Ірыну Мікалаеўну Паньшыну, якая, як і я, аказалася выхаванкай ЛДУ (аддзяленне гісторыі мастацтва скончыла на 13 гадоў раней за мяне)... Гэта была мая першая сустрэча з часткай тагачаснай эліты выяўленчай культуры Беларусі. Некалькі дзён я пражыў у Аладавых. Потым па пратэкцыі Алены Васільеўны атабарыўся на прыватнай кватэры па вуліцы Брылеўскай у раёне 
аэрапорта. Працаваць пачаў у якасці малодшага навуковага супрацоўніка. Зарплата — 80 рублёў. Тады на гэтыя грошы хаця і сціпла, але жыць можна. Было цікава, але спачатку цяжкавата: з беларускім мастацтвам я практычна не быў знаёмы, не лічачы гродзенскага рэгіёна. А каб вучоны савет мог дапусціць мяне да правядзення паўнавартасных экскурсій, я павінен быў адпаведна падрыхтавацца. І рыхтаваўся. Аднак з першага разу маю экскурсію па першым паверсе (залы беларускага жывапісу) забракавалі. Асабліва ў гэтым рупілася Ніна Міхайлаўна Бараноўская, якая чамусьці адразу не ўпадабала “чужынца” з Ленінграда. Словам, атрымаў “неуд”. А я ніяк не мог зразумець, чаму патрэбна падаваць гледачам беларускія карціны толькі “пазітыўна”, хаця я бачыў у многіх творах відавочныя прафесійныя хібы, дзе, у сваёй большасці, “тэма” дамінавала над якасцю яе рэалізацыі. У такой сітуацыі тое, што адлюстравана, было на галаву важнейшым за тое, як адлюстравана. “Неуд”, канешне, мяне засмуціў яшчэ і таму, што, не лічачы Паньшынай, я быў у музеі адзіным прафесійным мастацтвазнаўцам: усе астатнія супрацоўнікі ў той час прыйшлі з іншых сфер гуманітарнай дзейнасці. Але Алена Васільеўна супакоіла мяне, маўляў, нічога страшнага, — і дала мне яшчэ месяц на “перападрыхтоўку”.

Аднак 5 снежня па хадайніцтве галоўнага рэдактара мастацка-экспертнай калегіі Міністэрства культуры БССР Віктара Сазонтавіча Пратасені я быў нечаканна пераведзены на работу ў апарат Міністэрства. Як аказалася, ён “назіраў” за мной з першых дзён майго з’яўлення ў музеі, бо трошкі ведаў мяне яшчэ па Гродне, дзе сам нейкі час пасля заканчэння БДТМІ працаваў у мясцовых мастацка-вытворчых майстэрнях. Канешне, тут не абышлося без рэкамендацыі Аладавай, якая палічыла, што мне ў міністэрстве будзе лягчэй і ў плане матэрыяльным, і, галоўнае, з магчымасцю хутчэй атрымаць кватэру, бо ў музеі ніякіх шанцаў на гэта не было. Тым не менш, хаця ў музеі я прапрацаваў усяго чатыры месяцы, штодзённыя кантакты з маімі калегамі-музейшчыкамі засталіся на паліцы маіх успамінаў перыядам дабрачынным, цудоўным, вельмі актыўным у творчых і чалавечых адносінах. Музей стаў для мяне як бы стартавай пляцоўкай, з якой я і кінуўся стрымгалоў у самую гушчыню той прасторы, дзе адбываліся галоўныя падзеі і працэсы культурнага жыцця Беларусі 1960 — 1970-х.

Як правіла, па вялікіх святах я гасцяваў дома ў хлебасольнай Алены Васільеўны: спачатку на вуліцы Янкі Купалы, потым у доме па вуліцы Карла Маркса, 36, куды яна пасля смерці мужа пераехала з Радай і сястрой Валянцінай Васільеўнай. Ранейшая кватэра засталася Вальмену і яго сям’і. Малодшы сын Геля з жонкай і дачкой перабраўся на кватэру па вуліцы Куйбышава. З таго часу мы з ім амаль не сустракаліся. Да таго ж яго блізкі сябра, былы знакаміты футбаліст Юрый Бачурын (і мой таксама сябра) пайшоў з жыцця, і наша “трыяда” распалася. Апошні раз у 2004 годзе мы выпадкова сустрэліся з Гельмірам незадоўга да яго скону...

Пасля майго сыходу з музея нашы шляхі з Аладавай па-ранейшаму шчыльна перасякаліся, але ўжо па іншых кірунках. Я дапамагаў ёй рэдагаваць ейныя артыкулы для прэсы, асабліва ў перыяд правядзення ў Мінску дэкад культуры і мастацтва саюзных рэспублік. А аднойчы, у сярэдзіне 1970 года, Алена Васільеўна сказала мне, што маскоўскае выдавецтва “Политиздат” прапанавала ёй напісаць раздзел пра помнікі і мемарыялы для зборніка-даведніка “Гісторыка-рэвалюцыйныя помнікі СССР”. Але ў сувязі з тым, што яна вельмі занятая, ды і манументальная скульптура — не яе профіль, выканаць ганаровую місію папрасіла мяне ў якасці паўнацэннага аўтара. Я пагадзіўся. І ў 1972-м добра выдадзеная кніга тыражом 100 тысяч экзэмпляраў выйшла ў свет (там сем маіх артыкулаў пра беларускія помнікі з ілюстрацыямі). Дарэчы, гэта быў мой першы вопыт у выдавецкай дзейнасці. І зноў жа — дзякуючы Аладавай...

Неяк Алена Васільеўна ў час вячэры ў яе кватэры распавяла дзіўную гісторыю сваёй сям’і, якую, думаю, і сёння мала хто ведае — акрамя, канешне, блізкіх сваякоў. Дык вось, яна была дачкой вясковых настаўнікаў: бацька Васіль Пук некалькі гадоў працаваў інспектарам Парыцкага павета Бабруйскай акругі. Алена скончыла школу 2-й ступені і разам з бацькам і другой яго жонкай (пасля смерці маці) пераехала ў Жлобін, дзе Васіль Пук стаў намеснікам загадчыка чыгуначнай школы-дзевяцігодкі. Але летам 1930-га ён быў па нагаворы “калег” абвінавачаны ў “контррэвалюцыйнай дзейнасці” і расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957 годзе. Алене і яе сёстрам цудам пашанцавала: чэкісты іх не кранулі. Можа, таму, што ўсе яны ўжо жылі далёка ад Жлобіна, ды і сталінскае “чырвонае кола” яшчэ не паспела раскруціцца… Алена вучылася ў БДУ на прырода-гістарычным факультэце і адначасова наведвала вячэрнюю мастацкую студыю Вячаслава Руцая. А пакойчык здымала у вядомага мастака-пейзажыста Уладзіміра Кудрэвіча. Сябравала з Аляксандрам Ахола-Вало, Аскарам Марыксам і Міхасём Філіповічам. Першыя друкаваныя артыкулы Алены пад псеўданімам “Аглядач” з’явіліся ў газетах і часопісе “Прамень” у 1925 г. А праз тры гады лёс звёў яе з Мікалаем Аладавым. Мікалай Ільіч быў унукам генерала царскай арміі, які да рэвалюцыі настаўнічаў у ваеннай акадэміі Пецярбурга. А брат яго быў нават адзін з сааўтараў Маніфеста 1905 года. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі амаль усе старэйшыя сваякі Аладавых з’ехалі з Пецярбурга за мяжу. Сам юны Мікалай пасля заканчэння сталічнай кансерваторыі апынуўся ў Татарыі, адтуль прыехаў у Маскву ў Інстытут музыкальнай навукі, а потым — у Мінск, дзе стаў арганізатарам музычнай адукацыі ў БССР. Ну а далей усё вядома…

Аднойчы Алена Васільеўна паказала мне свае рукапісныя ўспаміны, якія, па яе словах, ніхто яшчэ не чытаў, акрамя дзяцей. І папрасіла, калі што, трошкі адрэдагаваць стыль. Па сутнасці, рэдагаваць мне не прыйшлося — там усё было нармальна. Але чытаў з вялікай цікавасцю. Асабліва мяне ўразілі старонкі пра тое, як Алена Васільеўна і яе сям’я сустрэлі першыя дні і тыдні Вялікай Айчыннай. Хачу прывесці толькі адзін фрагмент гэтых успамінаў, звязаных з лёсам карціннай галерэі.

“1941 год. Першыя дні вайны. Немцы пад Мінскам. Апошняя ноч была праведзена намі ў горадзе, у Дзяржаўнай карціннай галерэі па вуліцы Карла Маркса, 29. Да гэтага два дні ўпакоўвалі экспанаты галерэі. Самыя лепшыя палотны выцягвалі з рам і ўкладвалі ў скрыні. Шмат давялося павазіцца з калекцыяй слуцкіх паясоў. Іх было 48 адзінак: сярод іх — “літыя”, залататканыя фабрыкі “Леа Мажарскі ў горадзе Слуцку”, фабрыкі Пасхаліса ў Ліпаўцы, кракаўскай фабрыкі Маслоўскага. І ўсе яны ляжалі ў вельмі цяжкай скрыні у сховішчы. Мы — тры жанчыны і адзін мужчына, наш супрацоўнік, — ледзь маглі яе ссунуць з месца.

А ў гэты час уся мая сям’я: муж, кампазітар Мікалай Ільіч, і два сыны — адзінаццацігадовы Вальмен і васьмігадовы Гельмір — сядзелі ў бамбасховішчы галерэі ў чаканні, калі мы ўходзімся, каб найхутчэй пакінуць Мінск. А як выехаць, калі мы засталіся без транспарту? Дакладней кажучы, наш грузавік стаяў у двары, але — без вадзіцеля, бо той яшчэ ў першы дзень вайны пайшоў на прызыўны пункт. А апроч яго аўтамабіль ніхто з галерэйшчыкаў вадзіць не ўмеў. Спрабавалі кудысьці тэлефанаваць — дарэмна. З досвітку пачаліся новыя бядоты. Нейкія невядомыя людзі сталі падпальваць у двары драўляныя штабелі. Бамбасховішча і галерэйныя залы напаўняліся едкім дымам. І тады мой муж з некалькімі хлопцамі ўсялякімі падручнымі сродкамі сталі гасіць пажар. Толькі патушаць, як праз некаторы час хтосьці зноў зробіць падпал. Не іначай, як нас усіх хацелі выкурыць з галерэі і бамбасховішча. Але навошта? Аднак дзень мы выстаялі. А тут, бліжэй да ночы, стала спыняцца падача вады. Мы ледзь паспелі схаваць некаторыя запасы проста... у экспанаты: кітайскія вазы і японскія сасуды. Грэх, канешне ж, але іншай ёмкасці на той момант у нас пад рукой не было. Раніцай дырэктар галерэі Мікалай Пракопавіч Міхалап абвясціў нам, што трэба неадкладна ўцякаць, бо немцы ўжо блізка і вось-вось увойдуць у Мінск.

Так, марудзіць было нельга. Я кажу дырэктару, што трэба кожнаму з нас узяць з сабой хаця б па адным слуцкім поясе, бо хто ведае, што з імі можа здарыцца. Але, як на грэх, захавальнік Зарэма Канапацкая і яе сястра брыгадзір-наглядальнік Таіда Канапацкая кудысьці зніклі з ключамі ад сховішча, і знайсці іх не было ніякай магчымасці. Галерэю засталіся ахоўваць два вартаўнікі, але такая абарона музейных каштоўнасцей насіла, канешне ж, выключна ўмоўны характар. Так ці інакш, але мы ўслед за нашым “важаком” Міхалапам рушылі ў дарогу. З нявыказаным смуткам выйшлі на Савецкую вуліцу, прайшлі нейкую адлегласць, звярнулі, пабачылі наш палаючы дом, іншыя будынкі, ахопленыя полымем... Зноў выйшлі на Савецкую. Поўная збянтэжанасць. Што прынясе нам дзень заўтрашні, ніхто не ведаў. Асабліва балела душа за пакінутыя музейныя скарбы, якім не было цаны! Які лёс іх чакае? Але што мы маглі зрабіць?

На ўскраіне горада сустрэлі мастакоў Пашу Гаўрыленку і Жэню Зайцава, якія таксама накіроўваліся ў бок Калодзішчаў. Пачуўшы наш блытаны расповед, яны суцяшалі нас, казалі, маўляў, не перажывайце: перамога будзе за намі і галерэю адродзяць. А мы з адчаем усё азіраліся на палаючыя кварталы горада, дзе засталося наша дзецішча — толькі-толькі створаная цудоўная карцінная галерэя, што толькі набрала моцы, з унікальнымі калекцыямі з чатырох тысяч адзінак старажытнабеларускага, рускага, замежнага і прыкладнога мастацтва, з вялікім зборам лепшых твораў мастакоў рэспублікі.

Дайшлі да Калодзішчаў, дзе сталі чакаць эшалон. Прыйшоў нейкі састаў, крыты брызентам. Але нас на яго не ўзялі. Чакалі наступнага. Нарэшце ён з’явіўся, і ваенныя дазволілі нам усім сесці ў яго. Міхалап прыладзіўся на першай платформе, мы — дзесь пасярэдзіне эшалона. У гэты эшалон бітком набілася шмат іншых бежанцаў. Словам, рушылі. Праз кожныя паўгадзіны гучаў трывожны сігнал паравоза, і ўсе, ратуючыся ад нямецкіх авіяцыйных налётаў, саскоквалі з платформы, беглі ў кусты і падалі ніцма. Потым — адбой, і мы зноў займалі свае месцы на платформе. Так цягнуліся да прыцемкаў...”

Аўтар: Барыс КРЭПАК
рэдактар аддзела газеты "Культура"