Паміраць — дык з песняй
У апошняй кнізе Святланы Алексіевіч мяне зачапілі яе развагі пра савецкую сістэму, якая выхоўвала ў грамадзяніне думку, што вяршыняй жыцця з’яўляецца смерць у імя Радзімы. Я і сама памятаю, як з суседкай з замілаваннем разглядалі ў кнізе-панарамцы аб’ёмны намагільны абеліск супергерою нашага дзяцінства Мальчышу-Кібальчышу. А яшчэ ўслед за Пітарам Пэнам з аднайменнай пласцінкі фірмы “Мелодыя”, я распявала: “Жыць і памерці годна — гэта мая мара!” Цалкам падзяляючы, між іншым, пафас аўтара тэкста песень Аляксандра Саніна. Таму не здзіўляюся, што яшчэ колькі дзесяцігоддзяў таму на сцэне дзіцячых тэатраў абавязкова разыгрываліся патэтычныя гісторыі, дзе смерць станавілася самым гераічным учынкам галоўнага персанажа.
У постіндустрыяльнай Беларусі тэатр пазбавіўся ад услаўлення гераічнай смерці, але кінуўся ў іншую крайнасць: пачаў актыўна весяліць публіку (у чым асабліва дабіліся поспеху прыватныя калектывы і шматлікія антрэпрызы-гастралёры), адгароджваючы дзяцей ад рэальнасці, у якой абавязкова ўзнікаюць складаныя пытанні. Так тэма звычайнай, будзённай смерці трапіла пад табу, маўляў, ці можна пужаць малечу такімі страшнымі праявамі? Вось толькі рэжысёраў абвінавачваць у культываванні забароны язык не паварочваецца, бо ў першую чаргу на варце непамутнелай радасці і дзіцячай бесклапотнасці стаяць бацькі і педагогі, якія водзяць класы ў культпаходы і гатовыя жаліцца ва ўсе інстанцыі, калі спектакль недастаткова вясёлы.
Маю думку падтрымала сталічны псіхолаг дашкольнай і пачатковай адукацыі Юлія Гарбуз: “Калі паўстае пытанне непрыняцця тэмы смерці публікай, то, хутчэй за ўсё, праблема менавіта ў бацьках. У іх падсвядомасці сядзіць боязь нязведанага, адпаведна свае страхі яны пераносяць на сыноў і дачок.
Дарослыя забываюцца, што для дзяцей смерць — натуральны працэс. На гульнявой пляцоўцы, на вуліцы не-не ды і патрапіш на птушку, мышку ці жабяня, што ўжо памерлі. Дзеці бачаць, як паміраюць хатнія любімцы, сыходзяць бабулі і дзядулі — жыццё само дае падставу задаць пытанне пра смерць. Калі бацькі пазбягаюць адказу, дашкольнікі пачынаюць дадумваць самі — і закручваецца клубок домыслаў і комплексаў”.
Ад рэальнага жыцця не схавацца, але чалавеку — як маленькаму, так і вялікаму — неабходна даць надзею. “У даўніну прызвычаіцца да смерці і ўспрыняць яе як адзін з элементаў чалавечага кругавароту дапамагалі народныя традыцыі, рытуалы, такія святы, як Дзяды і Радаўніца”, — дадае мая суразмоўца. Сёння зняць умоўную кропку светаадчування спрыяе мастацтва. Тэатр можа пазбавіць гэтую недзіцячую тэму ад змрочнасці, дапаможа дашкольнікам і малодшым школьнікам адолець страх непазбежнага, дасць простыя, адпаведныя ўзросту адказы на хвалюючыя пытанні. Ды хто яму дасць…
Не хачу, не буду, не пушчу!
Сапраўды, спробы паразмаўляць са сцэны з беларускімі дзецьмі без сюсюкання адбываліся, але заўсёды ўпіраліся ў вострае непрыняцце дарослымі. Прынамсі, у 1999 годзе Аляксей Ляляўскі выпусціў “Ганэле” па п’есе Генрыха Гаўптмана. Гісторыя пра дзяўчынку, якая памірае на працягу ўсёй дзеі (яна кінулася ў ледзяную ваду, каб пазбегнуць пабояў айчыма-п’яніцы), на Міжнародным фестывалі “Торуньскія сустрэчы тэатраў лялек” узяла адразу пяць прызоў, у тым ліку “За спектакль, які закранае істотныя праблемы жыцця дзіцяці”. Святлана Цімохіна, якая тады атрымала спецыяльную ўзнагароду за акцёрскую работу з лялькай, распавяла мне, як пастаноўку ўспрымала публіка: “З “Ганэле” мы пабывалі ў розных краінах, і паўсюль дзеці з шырока расплюшчанымі вачыма ў поўнай цішыні сачылі за развіццём сюжэта. У Польшчы, Германіі пасля спектакля да акцёраў падыходзілі бацькі, каб працягнуць размову на тэмы, узнятыя ў спектаклі. У Расіі да “Ганэле” ставіліся насцярожана. А айчынныя гледачы ўвогуле фыркалі: “Навошта дзецям паказваць такое?” А тэатр неаднаразова атрымліваў скаргі… Адзін і той жа ўзрост публікі, адна і тая ж тэма — і як па-рознаму ўспрымалі нашы і іх дзеці! Усё ж такі на Захадзе хлопчыкі і дзяўчынкі лепш падрыхтаваныя да размоў пра сур’ёзнае”.
Сёлета ў Мінск на Міжнародны фестываль тэатраў лялек калектыў з Польшчы прывёз сцэнічнае ўвасабленне кнігі нямецкага пісьменніка Вольфа Эрльбруха “Гуска, Смерць і цюльпан”. Я назірала за школьнікамі, якіх прывялі на фестывальны паказ тэатру “Бай” цэлымі класамі: хтосьці маркоціўся, нехта разглядаў свае боты, а некаторыя ўголас абураліся: “Нічога не разумею!” Мяркуючы па гэтай зале, каб такая пастаноўка з’явілася ў рэпертуары якога-небудзь з нашых тэатраў лялек, то публіка ў масе сваёй яго хутчэй за ўсё праігнаравала б…
Чаму так адбываецца? Мастацкі кіраўнік Гомельскага абласнога дзяржаўнага тэатра лялек Юрый Вута ўпэўнены: гледача неабходна рыхтаваць. “Я назіраў перад пачаткам “Гускі…”, як адна з настаўніц крычала на свой клас, быццам прапаршчык на салдат. А іншая прывяла школьнікаў за паўгадзіны да пачатку і доўга тлумачыла, што яны пабачаць. Не трэба і казаць, як па-рознаму тыя класы ўспрымалі дзеянне! Таму мне хочацца, каб у кожным тэатры лялек сапраўды, а не на паперы, існавала псіхолага-педагагічная служба, каб тэатральны педагог размаўляў з маленькімі гледачамі, тым самым настройваючы іх на ўдумлівае ўспрыманне спектакля”, — падкрэслівае ён.
Такі падыход падтрымліваюць і псіхолагі. Прынамсі, Юлія Гарбуз параўноўвае папярэднюю размову з уверцюрай: “Перад пачаткам оперы аркестр выконвае ўсе галоўныя кампазіцыі, каб распавесці слухачам пра тое, што іх чакае. Гэта натуральна, бо для псіхікі чалавека ўласціва “закрывацца” пры нечаканай інфармацыі і пагардліва ставіцца да вядомага, зразумелага”. Суразмоўца раіць абавязкова абмяркоўваць убачанае пасля таго, як у зале зноў загарыцца святло, каб пераканацца, што малое зразумела пабачанае, слушна расставіла акцэнты, што ў яго няма страху. Тут мы вяртаемся да мары ўсіх айчынных рэжысёраў: бачыць па той бок рампы не сагнаных у абавязкова-прымусовым парадку школьнікаў, а сем’і, гатовыя шчыра размаўляць адзін з адным і шукаць зразумелыя па ўзросце адказы на няёмкія жыццёвыя пытанні. У нас пакуль сямейныя прагляды хутчэй выключэнне… Таму і патрэбны актыўныя тэатральныя педагогі-псіхолагі, якія, дарэчы, павінны працаваць не толькі з юнымі, але і з тымі бацькамі, хто хоча навучыцца карыстацца тэатральным мастацтвам як інструментам для пазнання свайго дзіцяці.
Планам вымерваем значнасць
Гледача можна паспрабаваць выхаваць, але што рабіць з планамі, якія спускаюцца на тэатральна-відовішчныя ўстановы? Юрый Вута сумняваецца, ці магчыма хаця б гіпатэтычна ў кожным абласным цэнтры паставіць нешта накшталт твора Вольфа Эрльбруха. “На залу ў 200 — 300 чалавек шчыра растлумачыць, прынамсі, думку пра смерць і надзею, немагчыма. Для расповеду на такую тэму неабходна, каб глядач давяраў акцёру, таму спектакль просіцца ў маленькую аўдыторыю. Можна паспрабаваць адчыніць камерную сцэну (прайшоўшы праз горан усялякіх узгадненняў), аднак на афіцыйным узроўні яе адразу ўключаць у план, адпаведна, будзе неабходна адыгрываць даведзеную колькасць пастановак, набліжаць напаўняльнасць месцаў да ста працэнтаў… Не разумеюць чыноўнікі, што ў годзе 365 дзён, а мы ўжо граем 326 спектакляў. Растлумачце, калі нам рэпеціраваць, калі праводзіць так неабходныя акцёрам прафесійныя трэнінгі? Каб выканаць паказчыкі, пачынаем “гнаць” па некалькі спектакляў на выездзе, мучыць акцёраў. А далучыць сюды яшчэ план на камерную сцэну… Ці да шчырай размовы тэатру?”
Як бачым, рэжысёрскія памкненні часта застаюцца за шлагбаумам патрабаванняў і неабходных для выканання дакументаў. Нельга ад тэатра заўсёды патрабаваць самаакупнасці, інакш пэўныя аспекты жыцця — менавіта тыя, якія патрабуюць роздуму, чалавечых эмоцый і чысціні душы, застануцца па-за яго ўвагай. Шэрагі крэслаў не будуць пустымі, калі афішу запоўніць жыццесцвярджальнымі ці знаёмымі не аднаму пакаленню назвамі, таму і шпацыруюць з года ў год па ўсіх рэгіёнах Чырвоныя Каптурыкі, Дзюймовачкі, Папялушкі ды Ямелі са шчупаком. А часам вядомыя персанажы, напрыклад, жудасны дзядзечка Ау, губляюць у тэатральнай афішы сваё класічнае азначэнне, відаць, каб выпадкова не спалохаць чарговых змагароў за бясхмарнае дзяцінства…
Пакуль нашае грамадства адмаўляе тэатру ў праве паказаць дзецям пакуты, кніжныя паліцы напаўняюцца серыямі перакладных кніг на складаныя тэмы. Хтосьці з удумлівых бацькоў вяртаецца да класікі, прыносячы дадому творы накшталт “Сіняй птушкі” Морыса Метэрлінка ці “Дзяўчынкі з запалкамі” Ганса-Хрысціяна Андэрсана. Літаратура больш сумленная да сваёй аўдыторыі, чаму ж тэатр ператвараюць у запаведнік бясконцай радасці? З новым пакаленнем неабходна размаўляць пра рэальнае жыццё, уздымаць складаныя пытанні на зразумелай кожнаму ўзросту мове: сямейныя праблемы, школьныя здзекі, непрыняцце асяроддзем фізічных хібаў пэўнага дзіцяці, хваробы і смерць сваякоў. Юныя гледачы пасля такога спектакля засмуткуюць, расчуляцца, будуць перажываць і хвалявацца? Так. Аднак я ўпэўнена, каб у дзіцяці прачнуўся сапраўдны чалавек, яму неабходна падобная прышчэпка жалю і спачування.