Сустрэча аглядальніка “К” са славутым акцёрам адбылася ў рамках прэс-тура па польскіх музеях, і гэта была адмысловая падзея, арганізаваная па просьбе беларускіх журналістаў. “Пане прафесоже” сустрэў нас у Кракаўскай дзяржаўнай вышэйшай тэатральнай школе, дзе ён зараз выкладае (і кіраўніком якой, дарэчы, быў двойчы), і распавёў пра стварэнне новага спектакля для польскага тэлебачання. “У мяне з’явілася магчымасць папрацаваць над класікай — гэта п’еса Аляксандра Астроўскага “Лес”, — дзеліцца ён, — і я з радасцю ўзяўся за прапанову”.
Іншая справа — камедыя
— Спадар Ежы, наколькі сённяшні глядач зацікаўлены ў класіцы?
— У нашага тэлебачання ёсць такі абавязак — адукоўваць гледача, а не ўвесь час паказваць тое, што ён хоча. Я не праслаўляю тэлевізійных формаў кшталту серыялаў, а вось місію накшталт тэлетэатра падтрымліваю. Класіку трэба абараняць! Два гады таму я зрабіў “Рэвізора” Гогаля, і сёння, дарэчы, гэты спектакль глядзяць у школах. Моладзь ужо не чытае Гогаля, але паглядзець яшчэ здольная. Што да сучасных тэм, то для мяне гэта ўжо не тэлевізійныя формы, а — кіно і тэатр. Сёння ў тэатры “Палонія” ў Варшаве я граю ў трох п’есах, праўда, сярод іх ёсць той жа “Мядзведзь” Чэхава. Зрабіў і пастаноўку па п’есе Тадэвуша Ружэвіча “На карачках”… Кіно ж для мяне — не касцюміраваныя гістарычныя стужкі, а гутарка пра надзённае.
— Ваш апошні фільм “Грамадзянін” распавядае пра лёс грамадзяніна камуністычнай і посткамуністычнай Польшчы. Чаму для вас было важна зрабіць падобную карціну?
— Тое была спроба аналізу пакалення Польшчы пасля Другой сусветнай вайны. Маё пакаленне мела вельмі цікавае жыццё: пачаць яго пад помнікам Сталіна (у фільме ёсць гэта сцэна), усё вытрымаць, пражыць і дачакацца свабоды. Калі параўнаць з французамі, англічанамі тых часоў, — неверагоднае жыццё. Магчыма, толькі сербы і харваты, на зямлі якіх адбывалася вайна, могуць "пахваліцца" такой пакручастай гісторыяй. Але адна справа распавесці пра гэта сур’ёзна, пафасна — што ў Польшчы дапушчальна, вітаецца, а іншая — зрабіць з таго назірання камедыю. Колькі ў мяне было праблем! Двойчы адмовілі ў фінансаванні, але я трошкі пазмяняў пэўныя моманты, і паволі зрабіў карціну. Крытыка фільма была моцнай: нацыяналістычныя газеты папракалі мяне, што я жартую з такой сур’ёзнай тэмы, але на шчасце, на яго пайшоў глядач! І сёння “Грамадзянін” паглядзела паўмільёна чалавек: для некамерцыйнай карціны — прыстойная лічба. Фільм меў і добры фестывальны лёс. Нядаўна вось быў у Румыніі…
— Крытыка тычылася менавіта выбару камедыйнага жанру?
— Так. Сёння ў нас актуальная дыскусія, што такое патрыятызм. Ці значыць гэта быць прыхільнікам нашай гісторыі? Але крытык — таксама можа быць патрыётам, я не бачу ў гэтым супярэчнасці. Я — з гэтай краіны, чаму я мушу глядзець на пэўныя рэчы з захапленнем? Для нашай цяперашняй улады культура — больш папулісцкі складнік, маўляў, яна павінна быць зразумелай усім. Але культура можа быць рознай. У тым ліку высокай — і гэта зусім не пагроза ці праблема.
Грамадзянін Еўропы
— Для беларусаў у дачыненні да гісторыі найбольш трапнай для мяне з’яўляецца фігура “сведкі”. А ваш герой падзей у стужцы— хто ён? Усё ж удзельнік гісторыі?
— Удзельнік — так, але лёс, вецер гісторыі робіць з ім, што хоча. Нават падчас камунізму ў Польшчы мой герой хоча быць лаяльным да ўлады. Ды нават гэта ён не можа рэалізаваць. Нават так: ён хоча быць удзельнікам, але ў яго не атрымліваецца. Улада заўжды аказваецца супраць яго, якая б яна ні была. Дарэчы, многія прыклады ў фільме — аўтабіяграфічныя, з маёй, так бы мовіць, сurriculum vitae.
— А сёння вы адчуваеце сябе ўдзельнікам гісторыі?
— Не, сёння я ўжо гляджу на ўсё з аддалення. Апошняй вялікай падзеяй сталася для мяне далучэнне Польшчы да еўрапейскай прасторы. Чакаў гэтага моманту ўсё жыццё. Бо адчуваю сябе больш грамадзянінам Еўропы, чым уласна Польшчы. У мяне было шмат магчымасцей з’ехаць: мая жонка — скрыпачка. Я шмат дзе працаваў, асабліва ў Італіі, дзе быў узнагароджаны за якасць акцёрскай працы. Але не хацеў жыць на Захадзе — мне хацелася быць там і тут. Магчыма, гэта таму, што я — з Кракава. А яго культура — сярэднееўрапейская. Калісьці Кракаў быў пад уладай Аўстрыі, Аўстра-Венгрыі — вось і сумесь традыцый. Менавіта таму я адчуваю сябе больш “мідлеўрапейцам”, чым чыстым палякам.
— А што тады для вас Польшча?
— У першую чаргу, мова. Самы важны для мяне культурны складнік — тое, што я размаўляю на польскай мове. Калі мяне запрашаюць працаваць на захад, напрыклад, выкладаць акцёрскае майстэрства студэнтам, заўжды пытаюся: а магу я паставіць польскую п’есу? Дзе б я ні аказваўся, заўсёды імкнуся прапагандаваць польскую культуру. Калі ёсць магчымасць, прапаноўваю польскага аўтара — Мрожака, Гамбровіча, Віткевіча… Тое — і ёсць Польшча для мяне. Ды яшчэ — падаткі.
Камедыя — больш складаная!
— Адна з вашых знакамітых роляў — кантрабасіст у монаспектаклі па п’есе Патрыка Зюскінда “Кантрабас”. Вы іграеце яе ўжо 31 год. Цікава, як вы сёння разумееце свайго героя?
— Ён змяняецца разам са мной, вядома. Калі я зараз бачу фрагменты ранейшых спектакляў, скажам дваццацігадовай даўніны, мяркую: “О! Як дрэнна!” Герою Зюскінда ў п’есе 37 гадоў. Я пачаў граць яго, калі мне было столькі ж. І вось увасабляю да гэтай пары, хоць і не так часта. Галоўная праблема гэтага характару: чаму ён іграе на гэтым цяжкім інструменце ў апошнім шэрагу? Чаму ён не саліруе? Чаму так адбываецца? Сёння я граю боль героя ўжо як успаміны. Не барацьба! Жыццё бывае такім, што ты ў апошнім шэрагу… Такая трансфармацыя адбылася.
— Напэўна, гэта пытанне вам часта задавалі, але якую ролю больш складана ўвасабляць: драматычную ці камедыйную?
— Камедыйную. Камедыйны жанр мае штосьці такое, чаму ты не можаш навучыцца, — рытм. У тэатры рытм залежыць толькі ад мяне, а ў кіно — у тым ліку і ад мантажора. Я памятаю, як граў у “Новых амазонках”: пасля здымак хадзіў у мантажную, і ўжо персанальна перад мантажоркай іграў сцэны. І яна так уважліва глядзела, а потым: “А! Зразумела!”.
Калі ў нашай школе мой студэнт, да прыкладу, выконвае Гамлета, то я сяджу. І, не падымаючыся з крэсла, даю парады. Але калі робім камедыю… “Добра, давай я табе пакажу”, — і выходжу на сцэну. Гэта такая важная рэч: адзін распавядае жарт — і ніхто не смяецца, а іншы кажа той жа самы тэкст — і ўсе рагочуць. Справа ў рытме! Таму камедыя — больш складаная.
Сёння ўсё так “цёпла”
— Вашы работы — даволі правакатыўныя, выклікаюць дыскусіі, спрэчкі. А ці атрымліваеце вы задавальненне з той правакацыі, што закладваецца ў вашых работах?
— Гэта важнае пытанне. Я заўважыў, што маё пакаленне — гэта пакаленне бунту. Я бяруся за мастацкую справу, калі з чымсьці не згодны. Мой імпульс да стварэння — бунт. Потым ужо ідзе ўсё астатняе — праца над ідэяй, яе ўдасканаленне. І сёння я бачу, што ў маладых гэтага бунту няма. І тое праблема для мяне як для выкладчыка, для рэжысёра. Яны не маюць унутры сябе супраціўлення. Мы былі супраць камуністычнай улады — і бунт для нас быў станам натуральным. Ён быў у генах. З гэтага і нараджалася мая правакацыя. Падражніць… І не толькі я: выбітныя драматургі Гамбровіч, Мрожак… — яны таксама бунтары. А сёння ўсё так “цёпла”.
Хоць, здаецца, магу згадаць апошні бунт моладзі: калі хацелі змяніць закон аб інтэрнэце, каб улада магла кантраляваць сеціва. І моладзь выйшла на вуліцу. Аказваецца, ёсць яшчэ штосьці такое, што выклікае ў іх нязгоду.
— Вы дыктатар на здымачнай пляцоўцы?
— Усё залежыць ад выніку. Я чакаю канкрэтнага эфекту ад акцёра — і калі ён яго дае, шлях, які ён выбірае да мэты, можа быць якім заўгодна. Галоўнае для мяне, падкрэслю, — фінальны эфект. Калі яго няма, тады я пачынаю паказваць, умешвацца. Што да актрыс… Тут усё больш складана. Яны маюць у мяне больш свабоды. Я іх распытваю: “А як ты гэта пакажаш? А кантэкст?” Яны ведаюць сваю арганіку больш, чым я. Таму жаночыя партыі ў маім сцэнарыі маюць адкрытыя канструкцыі.
— Наш беларускі артыст Расціслаў Янкоўскі ў адным інтэрв’ю прызнаўся, што добры акцёр для яго — гэта малпа. Яна ўвесь час чапляецца за партнёра, рэагуючы на яго. Што для вас акцёрства?
— Гэта такая вартасць запамінання псіхічных станаў і потым іх далейшага адкрыцця па патрабаванні. Не тады, калі ты хочаш, а тады, калі хоча глядач.