ЭЛЕМЕНТарна, Ватсан?

№ 7 (1237) 13.02.2016 - 20.02.2016 г

Пакропкавая інструкцыя, як праяве спадчыны атрымаць салідны статус
Часта ў раёне лічаць, што, “абараніўшы” элемент нематэрыяльнай культурнай спадчыны на пасяджэнні Рады пры Міністэрстве культуры краіны, работнікі сферы здабылі для праявы мясцовай традыцыі статус каштоўнасці UNESCO. Гэта не так.

/i/content/pi/cult/573/12574/4-1.jpg

Госці фатаграфуюць Юр'еўскі карагод у вёсцы Пагост Жыткавіцкага раёна. / Фота аўтара

Дык вось, рашэннем Беларускай рэспубліканскай навукова-метадычнай Рады па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны 20 студзеня была падтрымана прапанова аб наданні статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь двум элементам нематэрыяльнай культурнай спадчыны — традыцыі вырабу шчэпавай птушкі-абярэга на тэрыторыі Бярозаўскага раёна Брэстчыны (чытайце пра яго на старонцы 12) і абраду гукання вясны “Чырачка” ў аграгарадку Тонеж Лельчыцкага раёна Гомельшчыны (пра яго “К” пісала ў папярэднім нумары).

Пакуль ёсць імпэт

Праца вядзецца ў адпаведнасці з Канвенцыяй UNESCO аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны 2003 года, але працэс атрымання статусу каштоўнасці ў міжнароднай арганізацыі значна больш доўгі. Рада рэкамендуе элемент Савету Міністраў краіны, а той выдае пастанову аб наданні яму статусу нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці Беларусі. Ад пасяджэння Рады пры Міністэрстве культуры да выхаду пастановы Саўміна можа прайсці і некалькі гадоў. У інвентар нематэрыяльнай культурнай спадчыны, што месціцца на сайце livingheritage.by, могуць трапіць звесткі пра элемент, які не разглядаўся на Радзе, калі пра яго ў супрацоўнікаў Інстытута культуры Беларусі дастаткова інфармацыі. Напрыклад, раён падрыхтаваў усе неабходныя дакументы, але разгляду элемента на Радзе пакуль не было. Да слова, паводле закона аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны, з моманту падачы поўнага пакета дакументаў да іх разгляду не павінна праходзіць больш за паўгода. Але ўсё часта зацягваецца, разгляд нематэрыяльнай спадчыны на пасяджэннях Рады пераносіцца. Раёны губляюць імпэт, не даводзяць справу да канца…

Ці далёка да UNESCO?

Атрымаць статус UNESCO для свайго элемента самастойна раёну вельмі складана. Трэба запоўніць намінацыйную форму па-англійску, зрабіць сапраўды якасны фільм з англійскімі субтытрамі, добрыя прафесійныя фотаздымкі. Усё гэта патрабуе ведаў і вопыту. Тут гатовыя дапамагаць супрацоўнікі Інстытута культуры Беларусі. А вось з фінансаваннем звычайна складана. Хто павінен яго выдзеліць, дзе тыя грошы адшукаць — застаецца пытаннем.

Для атрымання статусу UNESCO можна падаваць элемент у адзін з трох спісаў: рэпрэзентатыўны, рэестр лепшых практык аховы і спіс элементаў, якім патрабуецца тэрміновая ахова...

...Як кажа загадчык аддзела навукова-метадычнага забеспячэння дзейнасці па ахове гісторыка-культурнай спадчыны згаданага інстытута Ала Сташкевіч, часта краіны з розных частак свету хочуць “прасунуць” свае элементы ў рэпрэзентатыўны спіс. Ён успрымаецца як аналаг спіса, што папаўняецца адпаведна Канвенцыі па ахове сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны, прынятай UNESCO ў 1972 годзе. Але для НКС Ала Барысаўна лічыць правільным трохі іншы падыход. У рэпрэзентатыўны спіс трапляюць “агульнанацыянальныя” элементы. Напрыклад, ад Беларусі пададзеныя на разгляд дакументы па шматтысячным Будслаўскім фэсце, у якім удзельнічаюць вернікі з усёй краіны і з замежжа. Найбольш каштоўны — спіс элементаў, якім патрабуецца тэрміновая ахова. Гэта праявы лакальнай культуры, што захоўваецца пэўнай супольнасцю. Ад Беларусі ў гэты спіс унесены абрад “Цары” вёскі Семежава Капыльскага раёна.

У рэестр лепшых практык аховы НКС могуць трапіць праекты, што рэалізоўваліся ў пэўнай мясцовасці, краіне ці на міжнародным узроўні: ахова практыкі званарства ў Бельгіі, метадалогія інвентарызацыі ў біясферных запаведніках, ахова НКС супольнасцяў індзейцаў аюмара ў Балівіі, Чылі і Перу. Ад Беларусі патрапіць у гэты спіс мог бы рух фестывалю “Берагіня” (пра яго “К” пісала неаднаразова, у тым ліку ў папярэднім нумары). На гэта павінна быць дзяржаўная падтрымка.

Што чакае элемент?

Рада прайшла, статус нематэрыяльнай каштоўнасці атрыманы. Што далей? Практыка паказвае, што ўвага мясцовай супольнасці, раёна, журналістаў, грамадства ўвогуле да элемента ўзрастае. Мацнее рэгіянальная ідэнтычнасць як у тых, хто жыве ў гэтай мясцовасці, так і ў тых, хто з’ехаў, нават дастаткова даўно. Калі гэта абрад, то ў дзень яго правядзення вёску проста акупіруюць людзі з фота- і відэакамерамі. Калі рамяство ці страва, то журналісты наведваюцца цягам года, часта папярэджваючы з сёння на заўтра, і носьбітам НКС бывае цяжка іх прымаць. Такое стаўленне грамадства, з аднаго боку, падвышае яго інфармаванасць, а з іншага ў пэўнай ступені пагражае элементу. Часам носьбіты спадчыны пачынаюць адмаўляцца ад здымак, не пускаюць чужых людзей на абрад ці яго пэўную частку.

Пагроза НКС, пра якую кажуць па ўсім свеце — камерцыялізацыя. Па маіх суб’ектыўных адчуваннях, у Беларусі, наадварот, элементам не хапае якаснага менеджменту і піяру. Паглядзець на абрад могуць з’ехацца блізкія і далёкія госці, але пра турыстычны аўтобус я чула толькі аднойчы: турфірма “Дэльфін-груп” прывезла 40 чалавек на “Цароў” у 2013 годзе. Аўтобусамі ездзяць да майстра-мульціінструменталіста Мар’яна Скрамблевіча з Адэльска. А так — самотныя журналісты ды навукоўцы. Таму можна казаць хіба пра “навуковы турызм”. І вялікае пытанне, ці варта прывабліваць на традыцыйныя рытуалы непадрыхтаваных гледачоў. Часта абрады здзяйсняюцца з падтрымкай работнікаў культуры, на першы план выходзяць рэкрэацыйныя мэты. Але ж застаецца яшчэ і сакральны аспект. Да майстроў, мабыць, варта прывабліваць і мясцовых, і турыстаў: перадача вопыту, продаж прадукцыі…

Анклаў архаікі ў цэнтры Еўропы

І да, і пасля прыняцця элемента пад ахову дзяржавы ахоўныя мерапрыемствы, адпаведна Канвенцыі, павінны здзяйсняцца мясцовымі ўладамі. На практыцы ж атрымліваецца па-рознаму. І ў публіцыстычных, і ў навуковых тэкстах сустракаецца думка, што па ступені захаванасці фальклору Беларусі няма роўных у славянскім свеце і ва ўсёй Еўропе. У захаванасці вясковых традыцый выдзяляецца некалькі стадый: жывое бытаванне, захаванне ў памяці носьбітаў і ў зафіксаваным выглядзе.

Калі ў пераважнай большасці заходнееўрапейскіх краін аўтэнтычны фальклор знаходзіцца на трэцяй стадыі, то ў Беларусі і некаторых іншых славянскіх краінах адбываецца пераход ад першай стадыі да другой. Даследчыца Зінаіда Мажэйка ў 2011 годзе пісала, што лічыць магчымым вяртанне фальклору ў жывое бытаванне шляхам фарміравання экалагічнай свядомасці, змены акцэнтаў з ужывальніцкага стаўлення урбанізаванага грамадства да аховы і абароны шляхам стымулявання самаўзнаўлення вясковай мастацкай сістэмы. Адным з галоўных складнікаў такой сістэмы Зінаіда Якаўлеўна называла спантаннасць творчых праяў, іх непадкантрольнасць афіцыйным культурным установам і спробам звесці жывую традыцыйную культуру да праяваў мастацкай самадзейнасці.

У той жа час сёння немагчыма адмаўляць станоўчую ролю работнікаў культуры ў захаванні нематэрыяльнай культурнай спадчыны. З аднаго боку вітаючы прыняцце Канвенцыі UNESCO аб ахове НКС, Зінаіда Мажэйка заклікала памятаць, што галоўны адрасат інтэрнацыянальнага дакумента — афіцыйны дзяржаўны апарат, а грамадскім арганізацыям і асобным навукоўцам ды актывістам адводзіцца кансультатыўная роля. Пра тое, што UNESCO — міжурадавая арганізацыя, заклікалі памятаць на кангрэсе недзяржаўных арганізацый, акрэдытаваных UNESCO ў якасці экспертаў па НКС, у Барселоне ўлетку 2015 года. Амерыканскі этнамузыколаг Алан Мерыям пісаў пра “адвакацкую функцыю” даследчыка адносна аб’екта вывучэння. Грамадская экспертка па НКС Рэгіна Гамзовіч кажа пра неабходнасць замацавання за кожным элементам навуковага куратара, які б адсочваў яго стан.

Адгалоскі савецкай культурнай палітыкі

Сучасная культурная сітуацыя ў Беларусі ў падыходах да НКС усё яшчэ адчувае ўплыў савецкай эпохі.

Даследчыца Таццяна Кухаронак выдзяляе ў правядзенні савецкай культурнай палітыкі другой паловы ХХ стагоддзя такія этапы: 1950 — 1960-я  — адраджэнне народных свят “на новай аснове” (спалучэнне іх выхаваўчага патэнцыялу з новай сацыялістычнай абраднасцю, “стварэнне інтэрнацыянальнай па зместу і нацыянальнай па форме савецкай культуры і абраднасці”); 1970 — 1980-я  — увядзенне мясцовых элементаў у стандартныя сцэнарыі народных свят; з 1990-х  — адраджэнне аўтэнтычных і другасных форм бытавання народнай культуры. Зінаіда Мажэйка на прыкладзе сваіх экспедыцый на Палессе, якія ў 1960-я гады прайшлі па слядах яе настаўнікаў Яўгена Гіпіуса і Зінаіды Эвальд, а ў 1990-я — 2000-я — па ўласных слядах, рабіла выснову, што крытычнымі для аўтэнтыкі сталі 1950 — 1960-я, калі масава друкаваліся сцэнарыі і рэкамендацыі па правядзенні масавых абрадава-святочных мерапрыемстваў без уліку мясцовых асаблівасцей. Артыкулы адлюстроўвалі лепшы вопыт работы ўстаноў культуры, не ўлічваючы, што вопыт пэўнага рэгіёна можа быць зусім непрыдатным у іншай мясцовасці. Так у беларускую культурную практыку, напрыклад, траплялі элементы рускай традыцыі у спрошчаным, “лубочным” выглядзе.

Са спадчынай той эпохі ў Беларусі даводзіцца сутыкацца і зараз. Здаецца, ледзь не ў кожным вясковым клубе святкуюць Каляды, Масленіцу, Купалле. Але гэтыя святкаванні робяцца па сцэнарыях, што не грунтуюцца на мясцовым матэрыяле і таму не ўспрымаюцца мясцовымі жыхарамі як глыбінна “свае”, сакральныя, а толькі як забаўляльныя мерапрыемствы. Таму ў Лельчыцкім раёне маем тры элементы НКС пад аховай і лічым яго рэкардсменам, у той час як у кожным раёне маглі б быць выяўленыя дзясяткі элементаў (хай не для рэспубліканскага, а для мясцовага інвентара) пры ўмове вяртання іх з памяці носьбітаў у жывое бытаванне.

НКС — толькі ў вёсцы?

Маючы параўнальна з іншымі краінамі багатую вясковую культуру, Беларусь не звяртае пакуль асаблівай увагі на элементы НКС у горадзе, на праявы культуры нацыянальных меншасцяў. Тым часам гэтыя дзве крыніцы выкарыстоўваюцца для актыўнага папаўнення інвентароў НКС у заходнееўрапейскіх краінах. Напрыклад, у мясцовасці Арбусье ў Каталоніі правялі апытанне жыхароў наконт таго, што магло б лічыцца іх нематэрыяльнай культурнай спадчынай. Апытанню папярэднічала тлумачальная праца, насельніцтва знаёмілі з Канвенцыяй 2003 года. Людзі назвалі разам з праявамі традыцыйнай культуры мотагонкі, пэўныя рамёствы, што практыкуюцца эмігрантамі. Праўда, калі складаўся інвентар, людзі сказалі, што не хацелі б, каб іх мясцовасць была прэзентаваная такім чынам, і папрасілі пакінуць толькі “сапраўдныя каталонскія” элементы.

Калі на семінары ў Мінску ў 2013 годзе прадстаўніцу эстонскага цэнтра народнай культуры Крысціну Парыла запыталі, чаму ў эстонскім інвентары НКС няма праяў культуры рускамоўнага насельніцтва, спадарыня Крысціна адказала, што цэнтр імкнецца ў першую чаргу зынвентарызаваць праявы эстонскай культуры. У кітайскім інвентары, наадварот, шмат праяў культуры малых народнасцей. Застаецца толькі спадзявацца на ініцыятыву нацыянальных меншасцяў і гарадскіх суполак, каб пераламіць тэндэнцыю “вясковасці” беларускага інвентара НКС.

Жыхароў Бярозаўскага і Лельчыцкага раёнаў віншуем з узяццем пад ахову новых элементаў. Дзякуючы іх ініцыятыве на Бярозаўшчыне гэта другі элемент (першым была Спораўская полька), а ў Лельчыцкім, як ужо зазначалася, трэці (узятыя пад ахову мясцовы песенны стыль выканання традыцыйных абрадавых і пазаабрадавых твораў аўтэнтычным фальклорным калектывам “Палескія напевы” вёскі Новае Палессе і традыцыя пакланення каменным крыжам у вёсках Данілевічы і Баравое). Хто абгоніць?

Аўтар: Алена ЛЯШКЕВІЧ
спецыяльны карэспандэнт рэдакцыі газеты "Культура"