Цытата (у скароце): “Падобнае становішча назіралася і адкрыццём нам велічы Міцкевіча [...], Манюшкі [...], Касцюшкі […], Рэйтана… Шкада, але не мы ўбачылі і давялі, што тыя постаці суайчыннікаў маюць сусветную значнасць. Больш за тое, многія з беларусаў толькі тады ў поўнай меры ўсвядомілі гэта і пачалі ганарыцца, калі дзякуючы працы суседзяў названыя дзеячы выйшлі па-за межы нацыянальнай культуры і дасягнулі сусветнай славы. Але наколькі мы маем права на прывязку такіх творцаў да нашай культуры?..”
Што да “не мы”. Вось няпоўны спіс нашых землякоў, піянераў-першапраходцаў, якія ўславілі імя таго ж Тадэвуша Рэйтана ў сваіх творах. ХVII стагоддзе — Францішак Князнін, а таксама паслы з Мінскага, Полацкага (і, верагодна, іншых) ваяводстваў, якія былі абавязаны ліцвінскай шляхтай прыгадаць на сойме ў 1790 годзе каралю Станіславу Панятоўскаму падзеі 1773 года і трох мужных абаронцаў незалежнасці краіны.
ХІХ стагоддзе — Юльян Урсын Нямцэвіч (першы біёграф Рэйтана), Адам Жавускі (другі біёграф і стрыечны ўнук нашага героя), мастакі віленскай школы Францішак Смуглевіч і Людвік Горварт, а таксама Адам Міцкевіч, Леанард Ходзька, Язэп Крашэўскі, Уладзіслаў Сыракомля, Адам Кіркор і іншыя. У 1850-х Стэфан Рэйтан, стрыечны праўнук Тадэвуша, замовіў помнік свайго вялікага продка для Грушаўкі. (Пасля паўстання 1863 года помнік вымушаны былі схаваць. А ў 1889 годзе яго падаравалі Кракаву, дзе ён да 1946 года і стаяў у цэнтры горада. Некалькі гадоў таму копія помніка з памылковай датай нараджэння (1746) усталявана на кракаўскіх “Плантах”.) У пачатку ХХ стагоддзя эстафету перанялі Геранім Друцкі-Любецкі, Эдвард Вайніловіч і іншыя.
Часовае забыццё імён вялікіх землякоў на Бацькаўшчыне у сярэдзіне ХХ стагоддзя, зразумела, не наш уласны выбар. Але… У 1959 і 1962 гадах Уладзімір Караткевіч згадаў у сваіх творах імя Рэйтана. А ў 1976 годзе, на VII З’ездзе пісьменнікаў БССР была распаўсюджана “Адозва да З’езду пісьменнікаў Беларусі”, падпісаная імем… Тадэвуша Рэйтана. Яна мела выразны пра беларускі “акцэнт”. Сапраўднае ж вяртанне імені гэтай асобы на Бацькаўшчыну пачынаецца з кнігі “Памяць” Ляхавіцкага раёна (1989). І чым далей, тым больш важка гучыць беларускі голас у справе ўшанавання героя. Нават год нараджэння (1740) Рэйтана ўстанавілі менавіта беларускія даследчыкі з нашай Арт-суполкі, у той час як у Польшчы называецца ажно тры варыянты (1741,1742, 1746). Таму, як падаецца, сумневы ў тым, “ці маем мы права”, заўчасныя.
Што да “працы суседзяў”, то яшчэ ў 1992-м навукоўцы Віталь Скалабан і Уладзімір Емяльянчык назвалі Рэйтана “тыповым прыкладам страчанага героя, цалкам інкарпараванага ў гісторыю іншай краіны”. Так адбывалася з ХІХ стагоддзя, калі польскія публіцысты, гісторыкі, паэты, наследуючы творчасці першапраходцаў з беларускіх земляў, паступова стварылі вобраз выключна “польскага героя”, які паспяхова культывуецца і да нашага часу.
Сусветную ж славу Тадэвушу Рэйтану прынеслі не “суседзі”, але яго ўчынкі, якія прагрымелі па ўсім свеце ў тым трагічным 1773 годзе.
Такім чынам, калі не мы, дык хто? Калі не нам, то каму?