Вачыма Ларывона-мухі

№ 18 (1196) 02.05.2015 - 08.05.2015 г

Амаль сур’ёзна пра смешнае
…А ў сакавіку 1940-га па Мінску распаўсюджваўся верш з подпісам “Іван Зацяты” — відавочны псеўданім. Чэкісты па шрыфце друкарскай машынкі дабраліся да канцылярыі Беларускага радыё: аказваецца, ліст прыйшоў туды. Таму, хто яго ўскрыў, верш быццам абпаліў рукі. Але перш чым перадаць крамольны допіс у “органы”, з яго знялі копіі для распаўсюджвання. Рызыка была вялікая:

/i/content/pi/cult/531/11509/14-6.jpg(Працяг. Пачатак у №№ 13, 16.)

Мужыкі, паўстаньце, разганіце калгас,

А іначай усіх падавяць вас.

Пісаў Іван Зацяты,

Ён у барацьбе заўзяты,

Рыхтуецца да нападу

На Савецкую ўладу…

Адкрытая антысаветчына! Да ўсяго, ананімная сатыра напісана па-беларуску.

Мужыкі, паўстаньце, скінем гэта царства,

Разгонім калгасы,

разаб’ём пралетарства!

Пісаў Іван Зацяты,

Хочь вамі ён пракляты.

Неўзабаве падніму

паўстанне

І знішчу ўсіх я вас

дазвання.

21. 3. 40

Дата і штамп на канверце давалі зачэпку: Гарадоцкі раён, калгас імя Молатава. Не цяжка было высветліць, хто ў другой палове сакавіка наведваў вясковую пошту. Нявопытным Ларывонам-мухай аказаўся 16-гадовы Ваня Каваленка. Гэтым паэтычным дэбютам кар’ера Івана Зацятага, пэўна, і скончылася.

Але не скончылася народная творчасць! Дакладная запіска чачэрскіх чэкістаў пад назвай “Факты контрреволюционной, троцкистской и “нацдемовской” работы и вылазок со стороны “профессоров” и студентов по ВУЗам и техникумам”.

І пры ёй — дадатак:

У калгас дарога прама,

А з калгаса касяком;

У калгас пайшлі

ў лапцях,

А з калгаса — басяком.

Аўтара не знайшлі, але выкрылі “распаўсюджвальніка”: ім аказаўся завуч Чачэрскай сярэдняй школы Канавальчык. Ён даручаў школьнікам збіраць па вёсках фальклор, а потым гэтыя прымаўкі, што лічыліся “кулацкімі”, зачытвалі на ўроках.

Сёння можна падзякаваць “органам”, што толькі там захавалася і перададзена ў архіў такая народная творчасць. Прадбачлівы Ларывон прадказваў:

Калі стрэнеце вы сёння чалавека

З прозвішчам Асы,

Казюры, Шэршня

Ці куслівай іншае

істоты,

Ведайце, што то

нашчадкі Мухі!

Гэтыя “нашчадкі”-вастрасловы існавалі ва ўсе часы, пры ўсіх кіраўніках краіны. Думаеце, іх не было пасля?

Усе падзеі ў савецкай краіне асвятляла афіцыйная прэса, кінахроніка. Але фальклор бачыў тое, чаго не заўважалі ці не жадалі заўважаць СМІ. І ананімныя насмешнікі давалі асобам, падзеям сваю, “анекдатычную” трактоўку, нешта завострываючы, высвятляючы, высмейваючы.

Так нараджалася нейкая паралельная гісторыя краіны. Аўтары сатырычных паэм, было так, праз шмат гадоў з’яўляліся з цені. Складальнікі ж прыпевак і анекдотаў — ніколі.

“Миллион терзаний или Тарзан” —

Уже который год экраны

Нас убеждают, как Тарзан

С одним ножом, без лишних слов,

Сражался с чучелами львов…”

Амерыканскі кінасерыял “Тарзан” літаральна выратаваў савецкі кінапракат у першыя паваенныя гады айчыннага “малафільмоўя”: глядзець яго хадзілі па чатыры-пяць разоў, ды на ўсе чатыры серыі! Але і сёння невядома, хто склаў гэты гумарыстычны пераказ “кінадзейства”: быццам, у “джунглях”, размешчаных у галівудскім павільёне. Паэма была бязадрасная, бяскрыўдная, проста вясёлая, а таму аўтара асабліва і не шукалі. Затое “органы” выяўлялі ды рэпрэсіравалі тых, хто сваімі антысавецкімі досціпамі падточваў “падмурак савецкага строю”.

Напрыклад, хутка знайшлі аўтара ананімнай вострай байкі, што хадзіла па Маскве ў патаемных “перапісках”: драматург-сатырык Мікалай Эрдман. І сцэнарыст фільмаў “Вясёлыя рабяты” ды “Волга-Волга” ў 1933-м “загрымеў” у Сібір ажно да пачатку вайны…

Фота Юрыя ІВАНОВА

Працяг чытайце ў наступных нумарах "К".

Аўтар: Уладзімір АРЛОЎ
кінарэжысёр