Прывяду выказванне на гэты конт аднаго з замежных спецыялістаў: “Залацістыя коні настолькі цудоўныя, што яны супернічаюць з класічнымі скульптурамі ў камені. Саламяныя фігуркі настолькі з густам апранутыя і поўныя жыцця, што архетыпічна нагадваюць сваіх стваральнікаў. Мудрагелістыя птушачкі, здаецца, вось-вось ажывуць. Павукі маюць геаметрычныя формы, падобныя на будаўнічыя блокі часу... Я ведаў, што некаторыя значныя творы мастацтва, зробленыя з саломкі, прыйшлі ад беларускага народа... Але для мяне аказалася поўнай нечаканасцю тое, наколькі распаўсюджаным і цудоўным саламянае мастацтва застаецца і сёння ў гэтай частцы свету. Падчас свайго першага прыезду я сказаў і пэўны ў гэтым сёння: Беларусь з’яўляецца жамчужынай, каштоўным каменеем саламянага свету. Ні ў адной краіне работы з саломкі не нясуць у сабе столькі ўнутраных нацыянальных традыцый і рыс, як работы беларускіх майстроў.”
Вышэйпрыведзеныя словы належаць дырэктару Амерыканскага музея саламянага мастацтва ў ЗША Моргану Оўэнсу Кэзлі.
Мой жа расповед — пра слынную майстрыху, легенду беларускага саломкапляцення Таісу Агафоненка, жанчыну, якая стварыла імідж нашай краіне не ў меншай ступені, чым знакамітыя артысты, навукоўцы і зоркі спорту.
Маці Таісы Паўлаўны — Вера Ільінічна Гаўрылюк, чыё стагоддзе адзначалася не так даўно, нездарма лічыцца прабабуляй сучаснага беларускага саломкапляцення. Працуючы на Брэсцкай фабрыцы мастацкіх вырабаў, яна адной з першых прыцягнула ўвагу да унікальнага, напаўзабытага ўжо рамяства, увяла ва ўжытак саламяныя сувеніры.
У сваю чаргу, Таіса Агафоненка стварыла, ці, як лічыць яна сама, адрадзіла на сучасным узроўні саламяную скульптуру, узоры якой і раней выраблялі знаныя майстры з народу, чые імёны згубіліся ў часе, ды і творы практычна не захаваліся. Гэта ад яе пайшлі і распаўсюдзіліся па ўсёй краіне залацістыя рамантычныя коні, выплеценыя з саломкі сімвалы Беларусі — зубры, чароўныя птушкі, кветкі ды яшчэ шмат якія творы саламянай пластыкі. У яе вучыліся калі не ўсе, дык большасць сённяшніх знакамітых майстрых: і Лідзія Галавацкая, чыя жар-птушка ўразіла англійскую каралеву, і Вера Салдатава — пераможца сусветнага конкурсу саламяных масак, і Любоў Селівончык, Раіса Раманеня, работы якіх упрыгожваюць шматлікія выстаўкі.
… Пакой у сціплай кватэры Таісы Агафоненка па вуліцы Карла Лібкнехта, куды яна запрасіла прайсці,— акурат творчая майстэрня. І хоць яе вядомых работ у кватэры не ўбачыш — разышліся па музеях, — але і тыя, што засталіся, вабяць прыгажосцю. А распачатыя працы сведчаць пра тое, што працэс яе стварэння працягваецца.
На маё пытанне, ці прыносіла ёй саломкапляценне калі-небудзь значны прыбытак, майстрыха адказала:
— Вялікіх грошай я з гэтага не мела, але было вялікае натхненне. Складаныя штучныя работы, якімі хочацца займацца, практычна ніколі не акупляліся. І разумееш: каб зарабіць, трэба сплесці мех аднолькавых званочкаў, ды гэта цябе не цікавіць. Альбо камерцыя, альбо творчасць.
Прашу Таісу Паўлаўну расказаць пра яе сям’ю, пра бацькоў.
—Нарадзілася я ў вёсцы Волька на Беласточчыне, — распавядае майстрыха.. А тут,— паказвае фаліянт 1936 года выдання ,— уся гісторыя роду, напісаная маім бацькам Гаўрылюком Паўлам Іванавічам.
Аказваецца, у тагачаснай Польшчы нехта кінуў кліч: сваіх радаводаў заслугоўваюць не толькі шляхецкія, а і сялянскія сем’і. З’явілася ідэя выдання з назвай “Сялянскі дзённік”, дзе расказваліся б іх гісторыі. Па ўспамінах Таісы Агафоненка, рэалізацыяй гэтага, як цяпер сказалі б, праекта займалася пісьменніца Марыя Дамброўская.
Каб заахвоціць людзей пісаць гісторыі сваіх сем’яў, аб’явілі конкурс; бацька Таісы Агафоненка стаў адным з яго пераможцаў. Узнагародай было не толькі выданне ўспамінаў, але і істотная грашовая прэмія. На яе Гаўрылюкі набылі карову і касцюм Паўлу Іванавічу.
… Бацькі Таісы Агафоненка нарадзіліся недалёка ад Белавежскай пушчы. Толькі маці — з таго боку, што бліжэй да Брэста, а бацька бліжэй да Беластока. Гэта зараз цераз пушчу праходзіць мяжа, а тады гэта быў адзіны гісторыка-этнаграфічны рэгіён. І не было нічога дзіўнага ў тым, што пабраліся шлюбам працавіты, прагны да навукі тутэйшы хлопец Павел і прыгожая, разумная дзяўчына Вера.
— У гэтым томе кнігі, — працягвае свой расповед Таіса Паўлаўна, — успаміны не толькі бацькі, але і яшчэ некалькіх сялян, большасць з якіх — беластоцкія беларусы. З яе шмат пра што можна даведацца: як цяжка працавалі на зямлі, як у неўраджайныя гады выжывалі вырабам чарапіцы, развядзеннем рыбы, як падчас Другой сусветнай вайны шукалі паратунку на Усходзе. І колькі людзей тады гінула — дарога ад Брэста да Баранавічаў ці не ўся ўслана іх касцьмі.
Бацька Таісы Паўлаўны, хоць і не без цяжкасцей, але павучыўся-такі ў Варшаве, атрымаўшы прэстыжную па тых часах прафесію меліяратара. А пра яго цягу да культуры сведчыць тое, што ён удзельнічаў у стварэнні ў сваёй вёсцы тэатральных пастановак, збіраў фальклор.
— Калі напачатку Беласточчыну далучылі да БССР, а пасля вайны перадалі ў склад Польшчы, — працягвае мая суразмоўніца, — многія беластоцкія беларусы рушылі ў Савецкі Саюз. Гаўрылюкі ці не ўсёй раднёй завербаваліся хто на Херсоншчыну, хто ў накірунку Запарожжа. У таварных вагонах перавозілі ўвесь скарб, у тым ліку і хатнюю жывёлу.
Але нідзе не прыжыўшыся, вярнуліся ў Брэст, дзе і пасялілася ў невялікім доміку сям’я Таісы Агафоненка.
Маці — Вера Ільінічна працавала на фабрыцы мастацкіх вырабаў, стварала брыгады жанчын, якія ткалі на кроснах насценныя саламяныя дыванкі, дэталі саламяных сумак. Саму Веру Гаўрылюк усё часцей сталі запрашаць да ўдзелу ў выстаўках народнай творчасці — гарадскіх, рэспубліканскіх, усесаюзных...
Мяне ўразілі чорна-белыя фотаздымкі яе работ: на іх таленавіта выкананы ў саломцы казачныя і побытавыя сцэнкі. Здаецца, па стылі іх можна параўнаць з працамі сучаснага інсітнага майстра Мікалая Тарасюка з Пружанскага раёна, няхай сабе адны творы зроблены з саломкі, а другія — з дрэва.
— Дык ваша мама таксама рабіла саламяную скульптуру! Чаму тады часцей узгадваюцца яе аплікацыі?— На радзіме сваіх бацькоў, у Бушмічах, яна знайшла недзе на гарышчы старадаўнія традыцыйныя пано з выкарыстаннем саломкі і паўтарыла іх, а потым увесь час распрацоўвала гэты накірунак. Дарэчы, мама ўмела і цікава расказаць пра свае работы, была вельмі кантактным чалавекам, прыемнай суразмоўніцай. Наўпрост размаўляла з кіраўнікамі розных узроўняў, знакамітасцямі.
Падчас выставак каля яе нярэдкаспыняўся, ахвотна гутарыў з ёй тагачасны кіраўнік Беларусі Пётр Міронавіч Машэраў. А вось на гэтым здымку яшчэ адзін яе добры знаёмы. Няўжо не пазналі? Расул Гамзатаў!
— Таіса Паўлаўна, ёсць пункт гледжання, што традыцыйна на Беларусі саломку не фарбавалі. А ў вашых работах, асабліва ў кветках, даволі шмат фарбаў.— Мяне за гэта нярэдка крытыкавалі, але фарбаваная саломка таксама была, я на свае вочы бачыла. У хаце майго сябра дзяцінства ў вёсцы Волька заўсёды былі крыху падфарбаваныя саламяныя кветкі накшталт вось гэтых.
— А ці існаваў раней саламяны сувенір?— Магчыма, не было гэтага слова, а самі такія рэчы былі. У той жа хаце вырабляліся саламяныя птушачкі да Вялікадня. Калі ў адной са сталічных школ мне далі майстэрню, дык туды прыходзілі вучыцца не толькі дзеці і настаўнікі, але па выхадных і бацькі. Увогуле, прыходзіла шмат цікавых людзей. І, памятаю, адзін стары родам з Віцебшчыны расказваў: “Мой дзед зрабіў такую саламяную птушку, што ўся вёска збеглася на яе паглядзець.”
Ці возьмем саламяныя скарбонкі. Іх выраблялі і ўкраінцы, і немцы, і чэхі.
Амерыканскія традыцыйныя творы з саломкі— сімвалічныя. Вось адна з такіх работ, яе выканаў вельмі цікавы чалавек Морган Кэзлі. А вось ужо сучасны эстонскі сувенір: аплецены саломкай камень з карысных выкапняў, на якія багатая гэтая краіна.
— Таіса Паўлаўна, чаму, на вашу думку, так вылучаецца на агульным фоне беларускае саломкапляценне?— Таму што яно вельмі таленавітае, яшчэ дзякуючы саламянай пластыцы, якой не мелі ці не захавалі, не адрадзілі іншыя. І тут ужо, гэта праўда, значная мая заслуга. Аднойчы заходжу ў мастацкі салон на праспекце Незалежнасці і бачу… нібыта свайго ж саламянага каня. Цікаўлюся, хто яго вырабіў? Як высветлілася, зроблены ў НВП “Скарбніца”. Прыемна, калі бачыш, што твае работы сталі класікай.
Летась мне споўнілася ўжо 80 гадоў, а цікавасць да саломкі, энтузіязм — застаюцца. Больш за ўсё я люблю ствараць коней. І ведаеце, мой лепшы конь, вобраз якога шукаю ўсё жыццё, яшчэ не зроблены. Апошнім часам аднаўляю сваю калекцыю коней і зубраў, што захоўваліся ў майстэрні мужа — ён быў мастаком. Дый бацькаву кнігу трэба перакласці з польскай мовы — для ўнукаў.
Наталля РУСАК