 |
— Музычная мова — гэта вельмі важны гістарычны факт. Часам нават больш важны, чым звычайная мова. Размоўныя традыцыі змяняюцца нашмат хутчэй за музычныя. На гэта ў свой час не раз звяртала ўвагу знакаміты беларускі навуковец, адна з заснавальніц сучаснай этнамузыкалогіі Лідзія Мухарынская. Сапраўды, музычны абрадавы “знак”, быццам родавая адмеціна, застаецца нязменным. Зусім невыпадкова даследаванні фалькларыстаў звычайна супадаюць з археалагічнымі знаходкамі, якія сведчаць аб рассяленні старажытных плямёнаў. Вывучэнне таго, дзе і як распаўсюджваліся пэўныя песенныя формы, каштоўнае не толькі з уласна музычнага пункта гледжання: яно дае вельмі грунтоўныя веды пра тое, як у былыя часы рассяляліся этнасы.
— Але ж даводзіцца чуць меркаванні, што, маўляў, святкаванне Масленіцы — выключна расійская традыцыя, запазычаная беларусамі.— Гэта не так. Масленіца бярэ пачатак у глыбіні гісторыі беларусаў, яе традыцыі складваюцца яшчэ да часоў фарміравання нацый. Традыцыйны масленічны абрад ахоплівае тэрыторыі Усходняй і Цэнтральнай Віцебшчыны, Магілёўшчыны і Гомельшчыны, памежныя з імі землі Пскоўшчыны, Смаленшчыны і Браншчыны — менавіта тыя, дзе рассяляліся крывічы, дрыгавічы, радзімічы. Іншая справа, што з цягам часу старадаўнія паганскія абрады падпарадкоўваліся хрысціянскаму календару. Ёсць усе падставы меркаваць, што першапачаткова Масленіца адзначалася ў другой палове сакавіка, супадаючы з вясновым раўнадзенствам. Яна святкавалася як сустрэча вясны, ёю адкрываўся вяснова-летні цыкл абрадавых дзеянняў. Пра гэта сведчыць блізкасць многіх масленічных песень да вясновых загуканняў. Але пасля прыняцця Хрысціянства, з-за Вялікага посту, які папярэднічаў Вялікадню, свята было перанесена на больш ранні час. У выніку провады зімы і сустрэча вясны сталі адзначацца асобна. Падчас экспедыцый асабіста мне не раз даводзілася чуць здзіўленне бабулек: маўляў, пры чым тут провады зімы? Нават пасля перанясення тэрмінаў святкавання, калі вяснугукаць было яшчэ ранавата, у некаторых рэгіёнах Масленіца ўсё роўна не асацыіравалася з зімовым цыклам. Не ўтрымаюся, каб не прывесці запіс, які быў зроблены падчас экспедыцыі пад кіраўніцтвам Ларысы Касцюкавец па Аршанскім раёне ў 1985 годзе. Еўдакія Фядотаўна Ляпік, што нарадзілася ў 1909 годзе, сказала мне так: “А цяпер во прыдумалі на Масленую на тую..., як эта..., праважанне зімы... Праважаюць ... цяпер. Провады зімы. А раньшэ гэтае зіму не праважалі. Маслінка проста і ўсё. Выпіваюць, адзін аднаго завуць (Каму там надумаецца) ў госьці, адзін аднаго: то ў каго дзень раждзення, то імяніны якія, то свадзьба якая прыдумаюць, то ішчо што-нібудзь. Вот такія госьці на Маслінку спраўлялі”.
— Масленіца, такім чынам, станавілася падставай запрашаць у госці з якой-небудзь “прыдуманай” нагоды. Дык як усё ж сустракалі свята нашы продкі?— У залежнасці ад мясцовых традыцый — па-рознаму. Але галоўным паўсюль заставалася тое, што масленічныя абрадавыя дзеянні звязваліся адначасова з культамі двух цыклаў — сямейна-родавага і сельскагаспадарчага. Не толькі вясновае абуджэнне зямлі дае чалавеку сілы, лічылі раней, існуе і адваротная сувязь: каб прымусіць прыроду хутчэй абудзіцца пасля зімы і даць багаты ўраджай, трэба прадэманстраваць ёй гатоўнасць людзей да працягу роду. Чалавечая пладавітасць можа і павінна стымуляваць прыроду! Невыпадкова падчас экспедыцый бабулі мне часта гаварылі: маўляў, Масленка — гэта наш “жаночы” дзень.
— Што значыць — “жаночы”? Мужчыны ўсё робяць, а жанчыны адпачываюць? Але ж спеўныя традыцыі беларусаў увогуле пераважна жаночыя.— “Жаночы” дзень азначаў валадарства жанчын, іх “уладу”. Але быць завадатарам — гэта не значыць размеркаваць абавязкі, а самому гультаяваць. Наадварот! Галоўную ролю ў масленічны перыяд адыгрывалі жанчыны, якія быццам увасабляюць вобраз самой “матулі Зямлі” як сімвал пладавітасці. Тамму першапачаткова і “калодку чаплялі” менавіта яны — тым мужчынам, што ніяк не жаніліся, ці дзяўчатам, якія адмовілі сватам. Усё вельмі проста: не будзе шлюбу — не народзяцца дзеці.
— А што гэта за “калодка” такая?— Мог быць кавалак бервяна, якая-небудзь дошчачка ці што-небудзь смешнае — стары лапаць, дапрыкладу. А пазней нават цукеркі чаплялі! Сэнс у тым, што нежанатых высмейвалі, стымулюючы іх тым самым пабрацца шлюбам. З цягам часу сэнс гэтых абрадавых дзеянняў страчваўся: дзеля выкупу “калодку чапляць” (ці проста ў хату яе прыносіць) сталі ўсе, хто захоча. Але не паўсюдна, а там, дзе гэта зададзена традыцыяй.
Панаваць пры гэтым стаў гулліва-жартоўны настрой. У Чашніцкім раёне расказвалі, як аднойчы прынеслі ў хату вялізнае бервяно, ледзь яго дацягнулі. А гаспадары даваць выкуп адмовіліся. Іх і так, і гэтак падбухторвалі, а яны — не, і ўсё. Што рабіць? Кінулі тое бервяно пасярод хаты і пайшлі іншую “калодку” шукаць, каб далей па хатах хадзіць. Дарэчы, іншыя масленічныя абрадавыя дзеянні (наведванне маладых, што першы год жывуць у шлюбе, “разуванне маладой”, звычай трэсці падушкі) таксама мелі магічны, а часам і практычны сэнс. Лічылася, што чым далей на санках праедзеш ці вышэй на арэлях узляціш, тым лён будзе даўжэйшы. Дый самі санкі вырабляліся з… гною.
Плеценую аснову, зробленую з чаго заўгодна, нават з вяровак, па вялікіх маразах абмазвалі гноем і палівалі вадой. Слой за слоем, па некалькі разоў. Вядома, можна было і на знятых варотах праехацца — галоўнае, каб весела было. Але ж ці далёка на іх ад’едзеш? “Каровіны” ж санкі атрымліваліся вельмі слізкія. І каталіся не толькі дзеці, але і дарослыя.
— А катанне на конях?— Калісьці гэтая традыцыя сімвалізавала сабой акрэсліванне кола: ездзілі, абкружваючы вёску. Аднак пазней традыцыя набыла практычнае значэнне. Справа не толькі ў тым, што сесці ў сані павінна была ўся сям’я разам (нават немаўлятак, што толькі нарадзіліся, захутвалі і бралі з сабой, каб дадатковы раз пахваліцца сваёй пладавітасцю): такі праезд па ўсёй вёсцы быў ні чым іншым, як своеасаблівай “справаздачай”, дэманстрацыяй “гатоўнасці” да веснавых сельскагаспадарчых работ. Уся вёска павінна была ўбачыць, што конь твой за зіму не схуднеў, не змарнеў, што ўсе разам гатовы працаваць на ўраджай.
— А песні пры гэтым спявалі?— Канешне! Песня суправаджала ўсе абрадавыя дзеянні. Спявалі іх голасна, часта з лёгкім падгукваннем альбо з сапраўдным, гучным заклікам на завяршэнні музычнай фразы. “Крычалі” масленкі так, што чутно было ў суседняй вёсцы.
Так званыя “кананічныя” масленічныя напевы замацаваліся не паўсюдна, а на пэўных тэрыторыях-арэалах. Пазнаць іх можна па ўласна музычных прыкметах. На Усходняй Віцебшчыне распаўсюджаны тыя ж напевы, што і на Пскоўшчыне, Смаленшчыне, Наўгародчыне, каля Цвяры. У шырокай па тэрыторыі чашніцка-аршанска-мсціслаўскай зоне пануюць масленкі з “гушкальным” рэфрэнам “Гу, та-та, гу, ля-лё” (альбо “Масленіца, Масленіца”). Клімавіцка-хоцімскім абрадавым масленічным напевам уласціва раўнавага рухальна-карагоднай і загукальнай інтанацыйнасці. Нарэшце, непаўторным каларытам адзначаны напевы добрушскіх і веткаўскіх тэрыторый, якія месцяцца ў вусцях рэк Сожа, Бесядзі і Іпуці. Ужо па гэтым пераліку можна заўважыць, што размеркаванне масленічных песень адбываецца пераважна ў абшарах Дняпроўскага басейна. Гэта невыпадкова. Этнакультурная спадчына ў кожнага народа — адметная, папраўдзе унікальная. І ў гэтым плане абрадавая масленічная песня праз стагоддзі можа “расказаць” нам аб тым, як жылі, суседзілі, гандлявалі на вялікім дняпроўскім шляху нават папярэднікі славянскіх плямёнаў.
Гутарыла Надзея БУНЦЭВІЧ