Штрых-код №6

№ 2 (1180) 10.01.2015 - 16.01.2015 г

Пра недаследаванае, небрэндзіраванае і некапіталізаванае
Галерэя “Шостая лінія”, без якой немагчыма ўявіць беларускае мастацкае жыццё 1990-х, знікла, з аднаго боку, занадта даўно і, з іншага, зусім нядаўна, каб ператварыцца ў прывабны аб’ект для аматараў “арт-палеанталогіі”. Але здарылася нечаканае: праз шаснаццаць (!) гадоў пасля свайго закрыцця гэты “выкапень” стаў адкопвацца сам! Міжнародны фестываль “Suma Sumarum”, які сінхронна прайшоў у Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва і Цэнтры сучасных мастацтваў, стаў адной з самых запамінальных сёлетніх падзей у катэгорыі, заяўленай у назвах абедзвюх устаноў. З куратаркай фэсту Ірынай БІГДАЙ мы дамовіліся “на дыктафон” абмеркаваць яго вынікі. Па ейнай прапанове, наша гутарка была спалучана з адкрытай фінісажнай дыскусіяй. Маўляў, яна ўсё адно не збярэ багата ўдзельнікаў, тым больш, яе вырашылі нават адмыслова не рэкламаваць. Тым не менш, без адмысловых запрашэнняў у гутарцы пра лёс мастацкага дыскурсу, які рэпрэзентуе галерэя, узялі ўдзел прафесар Эксэтэрскага ўніверсітэта (Вялікабрытанія) Нэлі БЕКУС, доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар Гарвардскага ўніверсітэта (ЗША) Ігар МАЛЕВІЧ, а таксама мастакі, прынамсі, двух датычных да “Шостай лініі” пакаленняў, Віталь ЧАРНАБРЫСАЎ, Віктар ПЯТРОЎ, Ігар САЎЧАНКА, Антон СЛЮНЧАНКА і Сяргей ЖДАНОВІЧ.

Нэлі БЕКУС: — “Шостая лінія” цалкам адпавядала той атмасферы, якая панавала ў грамадстве ў першыя постсавецкія гады: прага навізны, ваганні, “энергія выхаду”... Таму той усплёск мастацкай актыўнасці быў цалкам вытлумачальны…

Віктар ПЯТРОЎ: — Сапраўды, можна сказаць, што “Шостую лінію” спарадзіў сам час: гэта прадукт “постперабудовы”. Мастакі, якія не адпавядалі афіцыйнай ідэалогіі, на Беларусі існавалі заўсёды, але ж раней іх папросту не было відаць. Мы выстаўляліся на кватэрах, рабілі выезды на прыроду... А калі гэта стала магчымым, стварылі ўласную галерэю. Ізноў жа, нават не мы, а сама культурная сітуацыя, але — з нашым непасрэдным удзелам. Гэта было своеасаблівае ахвярапрынашэнне кожнага ўдзельніка працэсу, якое патрабавала і часу, і ўласных грошай... Таго пакалення сёння, на жаль, ужо няма. Калі хто і працягвае актыўна тварыць, дык гэта “выпадкова жывыя людзі”…

Сяргей ЖДАНОВІЧ: — Я ў той час толькі фарміраваўся як мастак, і добрыя прыклады для мяне былі вельмі важныя. Тым больш, тэндэнцыі, якія праяўляліся ў “Шостай…”, зусім не падаваліся другаснымі параўнальна з тагачасным арт-працэсам у Польшчы, Расіі, Германіі. Пасля закрыцця галерэі ў беларускім сучасным мастацтве існаваў даволі доўгі перыяд зацішша. Многія аўтары паз’язджалі альбо адышлі ў цень. Цягам гадоў дзесяці амаль нічога не адбывалася — нейкая пустая зона, перыяд млявых працэсаў. А тое новае пакаленне, якое вырасла параўнальна нядаўна, пра “Шостую лінію” нават і не ведае…

Нэлі БЕКУС: — І вось што дзівіць: сённяшняя атмасфера мала нагадвае бурлівыя 90-я, аднак у час прагляду выстаўкі я не заўважыла асаблівага “разрыву” з той сітуацыяй.

Ілья СВІРЫН: — Можа, прычынай таму — заўсёдная інтравертнасць беларускага мастацтва і канкрэтных яго прадстаўнікоў? Яны як былі, так і засталіся “на сваёй хвалі”, непадуладныя “павевам часу”.

Віталь ЧАРНАБРЫСАЎ: — Сапраўды, у Мінску мастацкая сітуацыя заўсёды была асаблівай. Яна моцна адрозніваецца, скажам, ад пецярбургскай ці маскоўскай.

Ірына БІГДАЙ: — У Маскве летась прайшоў маштабны выставачна-даследчыцкі праект “Рэканструкцыя”, прысвечаны галерэйнаму жыццю 90-х. Наша выстаўка мелася адкрыцца прыблізна адначасова, аднак гэтага не адбылося  выключна па тэхнічных прычынах: на той момант не ўдалося знайсці памяшканне…

Ілья СВІРЫН: — Маскоўская “Рэканструкцыя” атрымалася праектам амаль музейным, і таму ён, як падаецца, не дасягнуў галоўнай мэты — аднаўлення духу 90-х. Датклівы навуковы падыход, шыкоўны асабняк у цэнтры расійскай сталіцы, суровыя “сек’юрыці” стваралі зусім неадпаведны мастацкай з’яве антураж.

Ірына БІГДАЙ: — Больш за тое, там амаль не дэманстраваўся жывапіс: як выявілася, ён разышоўся па замежных калекцыях. Лямцавы самалёт або якую іншую інсталяцыю можна аднавіць, а вось карціну... У нас такіх праблем пакуль што няма.

Віталь ЧАРНАБРЫСАЎ: — Чаму ж? Творы беларускіх мастакоў вывозілі за мяжу літаральна вагонамі, і часам іх сляды ўжо не знойдзеш…

Ілья СВІРЫН: — Падаецца, “Suma…” засведчыла тое, што ў Мінску гэты культурны пласт пакуль яшчэ не “музеефікаваўся”. Ён па-ранейшаму жывы і “нестэрыльны”. Але — недаследаваны, небрэндзіраваны і некапіталізаваны…

Ірына БІГДАЙ: — Сапраўды, пад час вернісажу не ў мяне адной было дэжавю: як быццам мы — у той, даўняй, “Шостай лініі”…

Нэлі БЕКУС: — У 90-я мінская сітуацыя ў мастацтве была падобна на маскоўскую, але далейшае развіццё падзей адбывалася па розных сцэнарыях, і цяпер маскоўскае культурнае поле вызначаюць зусім іншыя фактары. Перадусім — капіталізм постфардысцкага кшталту, калі галоўную ролю адыгрывае менавіта сімвалічны капітал. Там ужо навучыліся атрымліваць прыбытак з тых каштоўнасцей, якія не маюць матэрыяльнага вымярэння. У Расіі бізнес-клас даўно жыве на гэтай хвалі, адсюль і яго інтарэс да сучаснага мастацтва. На Беларусі ж сітуацыя іншая: тут пакуль мала хто разумее, што грашовую вартасць могуць мець не толькі такія “адчувальныя” рэчы, як, скажам, трактары ды лядоўні, але і нешта зусім эфемернае — скажам, пэўны культурны кантэкст.

Ігар МАЛЕВІЧ: — Я ведаю людзей, у якіх дастаткова сродкаў і якія ў прынцыпе не супраць інвеставання іх у тыя або іншыя сацыякультурныя праекты, але ж яны зусім не абазнаныя ў сферы сучаснага мастацтва. Ёсць пэўны бар’ер паміж вашым інтэлектуальным асяроддзем ды астатняй супольнасцю, у тым ліку бізнесам. І калі не прабіваць у гэтым муры нейкія хады і тунэлі, калі не траціць сваіх высілкаў на пошук узаемадзеяння, ніхто да вас не прыйдзе і не скажа: вось вам валізка грошай — зрабіце сабе добрую выстаўку!

Ілья СВІРЫН: — У нашым лексіконе таксама ўжо з’яўляецца паняцце “сімвалічны капітал” — прыкладам, у дачыненні да мастакоў Парыжскай школы. Але экстрапаляваць яго на сучаснікаў пакуль ніхто не адважваецца.

Віталь ЧАРНАБРЫСАЎ: — Я не выстаўляўся ў “Шостай лініі”, і з вяршыні майго веку ўсе мастакі тых пакаленняў падаюцца мне маладымі. Але ў мяне не ўзнікае сумневаў у тым, што іх творчасць — гэта ні больш ні менш як здабытак Беларусі.

Ігар МАЛЕВІЧ: — Я ўвогуле чалавек “збоку” — не лірык, а прафесійны фізік, які нечага ў сваёй галіне дасягнуў. Але з Віталём у дадзеным выпадку цалкам згодны: творы, якія ўбачыў на гэтай выстаўцы, утрымліваюць унікальны нацыянальны код культуры і з’яўляюцца важнай часткай апошняй. І калі гэты элемент загіне, нам, прысутным, дый усім сучаснікам, нашы нашчадкі ніколі не даруюць. Варта пра гэта падумаць...

Віталь ЧАРНАБРЫСАЎ: — І самае важнае цяпер было — зрабіць нават не выстаўку, але менавіта першыя крокі ў плане даследавання ды асэнсавання гэтай сітуацыі.

Нэлі БЕКУС: — Сёння тыя людзі, якія маюць літаральны, непасрэдны досвед, пакуль яшчэ сярод нас ды могуць сёе-тое распавесці. Але пройдзе нейкі час — і спытаць ужо не будзе ў каго. І калі даследчыцкая моладзь дабярэцца да культурнага пласта 90-х, ёй давядзецца “дадумваць” ды вынаходзіць іншыя сэнсы. Уласна, гэта я да таго, што быў абраны вельмі добры час для такога вось “падсумавання”.

Ірына БІГДАЙ: — Дый нават самі ўдзельнікі падзей ужо шмат чаго не памятаюць: гады ж ляцяць... Але адзін толькі погляд на відэа або на газетную публікацыю таго часу — і памяць абуджаецца, аднаўляецца нейкае бачанне з вялікай часавай адлегласці. Між іншым, папяровы архіў “Шостай лініі” быў для мяне своеасаблівай валізкай без ручкі: я шаснаццаць гадоў цягала яго з сабой з кватэры на кватэру, з краіны ў краіну… Натуральна, гэтыя матэрыялы не раз маглі элементарна згубіцца. Урэшце, прыйшла думка адшкадаваць час ды ўсё алічбаваць…

Ігар МАЛЕВІЧ: — У Сан-Францыска ёсць Універсітэт Берклі, які ўтрымлівае найвялікшую ў свеце калекцыю архіваў, прысвечаных сучаснаму мастацтву. Прыкладам, я там знаходзіў матэрыялы, датычныя мастакоў з Віцебска. Якім чынам яны трапілі праз акіян? Ды вельмі проста: амерыканцы актыўна купляюць розныя архіўныя дакументы.

Нэлі БЕКУС: — Ведаю, таксама вельмі неблагі архіў — у Брэмене, дзе захоўваецца мноства матэрыялаў з постсавецкай прасторы... Але я супраць таго, каб перадаваць архівы “Шостай лініі” некуды за мяжу, бо ў такім выпадку камусьці з нас некалі давядзецца прасіць дазвол імі пакарыстацца. Сімвалічны капітал павінен захоўвацца на радзіме, і вельмі важна знайсці стратэгічны фармат яго легітымацыі…

Ігар МАЛЕВІЧ: — Трэба, каб такія імпульсы, як гэты фестываль, рэзанавалі ў грамадстве. Уяўляю, якая магла б атрымацца перадача на ТБ...

Ірына БІГДАЙ: — Нават цяжка сабе ўявіць, хто б мог яе зрабіць. Тыя журналісты, якія здымалі пра нас у 90-я, цяпер не ў прафесіі альбо займаюцца далёка не культурай…

Віктар ПЯТРОЎ: — Мабыць, цягам гэтых гадоў нам бракуе ініцыятывы ад саміх сябе. Вядома, мастак не абавязаны браць на сябе функцыю арганізатара, папулярызатара, даследчыка, але... ад кожнага патрэбна пэўнае ахвярапрынашэнне. Трэба самім знаходзіць грошы ды ініцыяваць тыя ж даследаванні, не чакаючы дапамогі “збоку”. Але ўсё гэта можна зрабіць толькі разам.

Віталь ЧАРНАБРЫСАЎ: — На легендарнай “Пушкінскай-10” у Пецярбургу мастакі па ўласнай ініцыятыве стварылі міжнародную арганізацыю, якая вядзе навуковую работу, збірае дакументацыю, ладзіць розныя праекты… Як падаецца, гэты прыклад у нашых варунках варты пераймання.

Антон СЛЮНЧАНКА: — “Шостая лінія” — гісторыя, да якой я некалі дакрануўся. Але апрача вывучэння і аснсавання былога, вельмі важна, каб адыбываўся і паралельны працэс — стварэнне мастацтва сённяшняга. Бо калі толькі азірацца назад, што ж чакае нас у будучыні?

Ірына БІГДАЙ: — Ад пачатку я хацела зрабіць нешта падобнае да “Рэканструкцыі” — праект, скіраваны менавіта ў мінулае. Але калі мы з мастакамі пачалі ўзаемадзейнічаць, яны адно за адным сталі адмаўляцца ад гэтай канцэпцыі. Прынамсі, палова запрошаных удзельнікаў пагадзілася выстаўляць толькі новае. А другая — хуценька зразумела, што будзе выглядаць пройгрышна на тле першай, і таксама прапанавала тыя творы, якія раней ніхто не бачыў…

Сяргей ЖДАНОВІЧ: — Калі мастак доўгі час не выстаўляецца, ён “губляе форму”, выпадае з кантэксту і трапляе ў архіў. Таму для аўтараў важна мець магчымасць дзяліцца з гледачамі творамі ў актуальным вымярэнні.

Ілья СВІРЫН: — Хацеў бы запытаць у мастакоў: ці ўдосталь яны маюць такіх магчымасцей?

Ігар САЎЧАНКА: — У мяне ўсё само сабой атрымліваецца, у штатным рэжыме. Ідзе працэс, які валодае ўсімі сваімі звыклымі атрыбутамі, і час ад часу бягучая работа знаходзіць магчымасць быць убачанай публікай.

Сяргей ЖДАНОВІЧ: — Часцяком можна знайсці магчымасці рабіць гэта малой кроўю і затратамі. Ніхто не кампенсуе твой патрачаны час грашыма, але… ты ведаеш, што траціш яго на сябе.

Віктар ПЯТРОЎ: — Ад гаворкі пра фінансавы бок ніяк не сысці. Я не валодаю майстэрствам малявання пейзажаў, і таму не маю магчымасці падзяляць творчасць і зараблянне грошай. Творчасць — гэта ўвогуле з’ява татальная, і яна паглынае цябе цалкам, таму мастак не можа адначасова займацца чымсьці іншым, нейкім рамяством або імітацыяй рэальнасці. Калі нават і паспрабуе, дык нічога ў яго не атрымаецца.

Ірына БІГДАЙ: — Ледзь не кожны першы папікае мяне за тое, што ў гэтай выстаўкі няма выразнай канцэпцыі. Пра гэта пісалі і гледачы ў кнізе водгукаў — вось такая ў нас у Мінску патрабавальная ды абазнаная публіка... Але ў дадзеным выпадку такі куратарскі падыход быў наўмысным: мне хацелася даць аўтарам свабоду выказвання. Пагатоў, усе яны — цалкам “здзейсненыя” творцы. І калі сёй-той з крытыкаў лічыць, што нехта з экспанентаў выставіў нешта “не тое”, дык у кожным разе гэта была памылка мэтра. І такі падыход, дарэчы, адпавядае традыцыям “Шостай лініі” 1990-х. Магу па пальцах рукі пералічыць выстаўкі або праекты, якія я ініцыявала, — у большасці выпадкаў ідэя зыходзіла ад мастакоў…

Ігар САЎЧАНКА: — Асабіста ў маім выпадку не заўсёды куратар і патрэбен. Можа, гэта выпадае з правілаў, бо куратар — неаспрэчна, асоба важная, але… у мяне практыка такая. А пад час удзелу ў гэтым праекце мяне ўзрадавала тое, што я не быў нагружаны арганізацыйнымі клопатамі.

Ілья СВІРЫН: — Некаторым прадстаўнікам арт-супольнасці не дае спакою не надта прынцыповае, на маю думку, пытанне: чаму рэінкарнацыя легендарнай незалежнай галерэі адбылася на дзяржаўных пляцоўках?

Ірына БІГДАЙ: — Гэтыя прадстаўнікі, пэўна, самі выстаўкі не арганізоўваюць і таму не ведаюць, якія касмічныя сумы просяць незалежныя галерэі за арэнду сваіх памяшканняў.

Нэлі БЕКУС: — Мне здаецца, трэба выкарыстоўваць тыя магчымасці легітымізацыі незалежнага мастацкага дыскурсу, якія даюць дзяржаўныя інстытуцыі, знаходзячы нейкі парытэт інтарэсаў паміж “намі” ды “імі”.

Ілья СВІРЫН: — Прыкметная актывізацыя дзяржаўных музеяў на ніве сучаснага мастацтва можа знівеляваць саму розніцу паміж “мы” і “яны”, якая доўгі час была “кутнім камянём” для некаторых культурных дзеячаў. І ў гэтых варунках згладжвання канфрантацыі яны пачуваюцца некамфортна. Думаецца, адсюль і вынікае крытыка на адрас фэсту.

Антон СЛЮНЧАНКА: — Для мяне было цікава зрабіць сваё выказванне менавіта ў Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва, з колішнім кіраўніцтвам якога мае асабістыя адносіны некалі былі даволі праблемныя.

Ілья СВІРЫН: — Наколькі мне вядома, Уладзімір Цэслер падрыхтаваў новы лагатып “Шостай лініі”, у нечым падобны да штрых-кода, і ўжо толькі гэта сведчыць, што працяг — будзе…

Ірына БІГДАЙ: — Так, на працяг я разлічваю. Маю бізнес-план “Шостай лініі” як стацыянарнай галерэі, маю таксама і творчыя планы. Праблема пакуль толькі адна — гэта памяшканне. Арандаваць яго па камерцыйных расцэнках можа дазволіць сабе толькі той, хто прадае алкаголь або які іншы высокамаржынальны прадукт. А мастацтва ў кожным разе будзе “ў пралёце”…

Ілья СВІРЫН: — Бяда тых рэдкіх незалежных ініцыятыў, якія ад пачатку пазіцыянавалі сябе як некамерцыйныя, акурат у гэтым і палягае. Замест рэалізацыі амбітных задум гаспадарам даводзіцца банальна гандляваць сваім брэндам, здаючы плошчы ледзь не пад карпаратывы… Ці не можа праект існаваць без уласнага даху, у выглядзе гэткай “вандроўнай” галерэі?

Ірына БІГДАЙ: — Справа ў тым, што ў нас і вандраваць асабліва няма дзе, — пры цяперашняй колькасці пляцовак, на якіх можна зладзіць выстаўку. Але спрабаваць, вядома, будзем.

Віктар ПЯТРОЎ: — Лічу, што нам, мастакам, вельмі патрэбны свае сцены, патрэбен нейкі цэнтр, які вырашаў бы тыя размаітыя праблемы, што зведвае ці не кожны беларускі творца. Якім чынам усе яны вырашацца? Не ведаю і нават не ўяўляю. Таму маю надзею толькі на нейкую вышэйшую волю, на сілу Нябёсаў…

Ігар МАЛЕВІЧ: — Я таксама ўпэўнены ў тым, што дадзены пласт культуры будзе належна ацэнены. Галоўнае, каб прысутныя гэта заспелі…