Экспазіцыйныя "паралелі".

“Скарбы сусветнага жывапісу” — гэта выстаўка рэпрадукцый твораў з калекцыі Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь (унікальны падарунак Надзеі Хадасевіч-Лежэ). Рафаэль, Леанарда да Вінчы, Рэмбрант, Рэнуар, Караваджа, Шагал, Веласкес, Ван Гог, Пікаса… — экспазіцыя, якая складаецца са 140 карцін, дае магчымасць пазнаёміцца з культавымі работамі слынных мастакоў, адначасова дэманструючы сувязь паміж часам, калі яны ствараліся, і мастацтвам. Як змены ў светапоглядзе чалавека ўплывалі на жывапісную выяву? Стваральнікі выставачнага праекта паспрабавалі не проста прэзентаваць вядомых мастакоў, а — задаць тэматычны кантэкст, у якім сусветна вядомыя карціны раскрываюцца у пэўным ракурсе.

Здавалася б, простая выстаўка “копій”, але гэта акурат той выпадак, калі “копіі” гуляюць з арыгіналам.

140 з тысячы

Вядома, недаацаніць калекцыю рэпрадукцый Надзеі Хадасевіч-Лежэ, нашай слыннай зямлячкі родам з вёскі Зембін, вядомай мастачкі, жонкі французскага майстра, нельга. Серыя ўнікальных “копій” была створана ў майстэрнях Луўра ў 
1960-я — і ўжо лічыцца здабыткам культуры ХХ стагоддзя. Гэта першы досвед друкавання рэпрадукцый на палатне, падкрэсліваюць спецыялісты. Больш за тое: выявы карцін дапрацоўваліся пэндзлем, таму можна казаць пра “копіі” высокай якасці, і ў пэўным сэнсе — рарытэты. Збор каштоўных рэпрадукцый мастачка фарміравала цягам некалькіх гадоў, а потым, у савецкія часы, аддала ў дар беларускаму народу. Сёння захавальнікам калекцыі, якая налічвае больш за тысячу адзінак, з’яўляецца Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь, і многія работы серыі наведвальнікі маглі бачыць у пэўных выставачных праектах (у прыватнасці, толькі нядаўна рэпрадукцыі былі задзейнічаны ў выстаўцы “Сто гадоў беларускага авангарда”). Тым не менш, Гомель па-свойму рашыўся раскрыць патэнцыял “вялікага збору” — падрыхтаваўшы і падаўшы яго адмысловым чынам. Паўтаруся, 140 работ з калекцыі Надзеі Хадасевіч-Лежэ былі ўпісаны ў кантэкст Палаца і дапоўнены экспанатамі з фондаў установы, а таксама выданнямі з Гомельскай абласной універсальнай бібліятэкі імя Леніна...

“Чалавек і Бог”

— Мы расставілі акцэнты такім чынам, — праводзіць мяне ў залы, дзе разгарнулася экспазіцыя, загадчык мастацкага аддзела Гомельскага палацава-паркавага ансамбля, кандыдат мастацтвазнаўства, куратар выстаўкі Таццяна Літвінава. — Мы вырашылі дапамагчы таму, хто прыйдзе на выстаўку, адчуць мінулыя стагоддзі, паспрабаваць зразумець, што фарміравала мастацтва пэўных эпох…

Першая зала праекта знаёміць наведвальніка з мастацтвам эпохі Адражэння: тут экспануюцца рэпрадукцыі карцін Леанарда да Вінчы, Рафаэля, Батычэлі… І побач жа — у адмысловых вітрынах — прадстаўлены прадметы з фондаў Паскевічаў.

— Давайце падумаем: што гэта быў за час? — прапануе паразважаць спецыяліст. — Час адкрыццяў, час звароту да чалавека… Капернік абараняе сваю тэорыю, паклаўшы пачатак першай навуковай рэвалюцыі. Галілеа Галілей ладзіць астранамічныя вопыты, і мы ілюструем гэтыя змены ў светапоглядзе чалавека, уводзячы ў экспазіцыйную зону тэлескоп, што з’яўляецца важным здабыткам нашай калекцыі. Прадстаўлены тут і гадзіннік, які мае форму храма эпохі Рэнесанса, — працягвае яна. — Нягледзячы на тое, што гэты экспанат быў зроблены ў іншы час — 1830-я гады, — ён выдатна візуалізуе светапогляд асобы Адраджэння, калі архітэктура становіцца суразмернай чалавеку, а сам чалавек апынаецца ў цэнтры светабудовы…

Тэматычнае аб’яднанне жывапісных твораў і прадметаў з фонду Палаца ў першай зале носіць назву “Чалавек і Бог”. Для наведвальнікаў падрыхтаваны адпаведны тэкст, які акрэслівае час, вылучаючы яго галоўныя рысы. І ён служыць важным тэарэтычным падмуркам да разумення канцэпцыі экспазіцыі.

— Адраджэнне — гэта эпоха, калі адбываўся пераход ад багаслоўскага мастацтва да свецкага, — Таццяна Літвінава далей асэнсоўвае зрэз сацыяльнага кантэксту і жывапісных “прарываў”. — Вось “Мадонна пад вэлюмам” Філіпа Ліпі: мастак стварыў, лічы, сямейны партрэт, адлюстраваўшы сваю жонку. Бог у людзях або людзі ў Богу? — вось тыя пытанні, якія ставіць жывапіс тых часоў…

Цікавая дэталь: рэпрадукцыі на сценах дапаўняюцца пустымі рамамі розных форм.

— Мы вырашылі зрабіць пэўны намёк на тое, што значная колькасць жывапісных скарбаў знаходзіцца па-за межамі Гомельскага палацава-паркавага ансамбля, — тлумачыць гэты ход мастацтвазнаўца, — у шматлікіх музеях свету… І дадае, што жывапісная калекцыя палаца Румянцавых і Паскевічаў была страчана пад час Другой сусветнай вайны.

“Чалавек і яго атачэнне”

Даволі шмат аўтараў аб’ядноўвае наступны раздзел, якому стваральнікі выстаўкі далі назву “Чалавек і яго атачэнне”.

— Пэўная эпоха не заканчваецца рэзка — усё адбываецца паступова, пэўнымі напластаваннямі, — распавядае пра канцэпцыю экспазіцыі наступнай залы Таццяна Літвінава, — таму тут мы прадставілі розныя стылі — ад барока да класіцызму, і нават мадэрнізм…

Пачынаючы з Паўночнага Рэнесанса, які ў экспазіцыі “прэзентуецца” Гансам Гальбейнам, Лкасам Кранахам і Брэйгелем Старэйшым, мастацтва ўсё больш звяртаецца да выяўлення канкрэтнага, а не ідэальнага абстрактнага чалавека. Гэтую тэзу і прапануюць стваральнікі выстаўкі гледачу для “прачытання” жывапісных работ XVII — XIX стагоддзяў.

— Мастакі пішуць вядомых персанажаў свайго часу, а не святых, яны звяртаюцца да свету рэчаў, дэманструючы асяроддзе, у якім жыве чалавек, — дае характарыстыку новай эпосе Таццяна Літвінава. — Таму ў гэтай экспазіцыі мы імкнуліся паказаць розныя тыпажы. Тым больш, што ў тыя часы назіраецца выразны падзел людзей на сацыяльныя саслоўі…

Жывапіс мастакоў дапаўняецца рознымі калекцыямі прадметаў. У прыватнасці, посуд, які размешчаны ў адмысловай вітрыне залы, мае пэўнае падабенства з тымі рэчамі, што выяўлены на карцінах.

— У XVIII стагоддзі была вынайдзена еўрапейская парцаляна, — распавядае мастацтвазнаўца. — І нам падалося цалкам слушным паказаць выдатныя ўзоры парцаляны з фондаў Паскевічаў…

Стыль ракако, які грунтаваўся на прыдворных густах, “знаходзіць паралелі” ў аздобленых упрыгожаннямі гадзінніку, кандэлябрах, вытанчаных сталовых прыборах з фондаў славутых князёў. ХІХ стагоддзе і стыль ампір візуалізаваны наступным блокам: рэпрадукцыя карціны Жака Луі Давіда “Напалеон у рабочым кабінеце” знаходзіцца ў цэнтры групы прадметаў, якія належалі слыннаму роду (кнігі, пісьмовыя прылады, стылізаваны гадзіннік, зброя)…

— У фондах нашага музея захоўваецца і вось гэтая талерка, на якой адлюстраваны момант сустрэчы Напалеона з Аляксандрам І, — указвае на рарытэт спецыяліст, дадаючы, што ў выніку ўдалося стварыць вельмі атмасферную, так бы мовіць, імператарскую, міні-экспазіцыю.

І ўжо ў гэтай зале пачынаецца паступовы пераход да мадэрнізму. Вітрына, што ўяўляе з сябе “жаночы комплекс”: у ёй — жаночыя ўпрыгожанні, статуэткі, флакон парфумы, рыдыкюль, люстэрка, часопісы мод, якія выпісывала Ірына Іванаўна Паскевіч… Усе гэтыя прадметы ўдала “рыфмуюцца” і з “Дзвюма прасавальшчыцамі” Эдгара Дэга, і з выявай жанчыны на карціне Эдуарда Манэ “Аржантэй”.

— Такім чынам мы знаёмімся ўжо з аўтарамі, якія з’яўляюцца пачынальнікамі імпрэсіянізму, — кажа спецыяліст і праводзіць у іншую залу.

“Чалавек і яго адчуванні”

Насамрэч, не ўсе залы, задзейнічаныя ў выстаўцы, маюць падобную архітэктоніку і начынне. Напрыклад, у адной з іх ужо ёсць пастаянная экспазіцыя: інтэр’ер жылога памяшкання ХІХ — ХХ стагоддзяў. Стваральнікі “Скарбаў сусветнага жывапісу” вырашылі не змяняць абстаноўку, а скарыстацца “дадзенымі ўмовамі”, “упісаўшыся” ў адмыслова аформлены пакой.

— У гэтай зале мы зрабілі такі ход: на сцены павесілі работы тых мастакоў, якія жылі прыблізна ў падобнай абстаноўцы (Агюста Рэнуара, Поля Сезана, Клода Манэ…), — распавядае Таццяна Літвінава. — Але адмыслова выбіралі тыя творы, што “перагукаюцца” з дэкорам мэблі ў стылі мадэрн…

Мастацтва ХХ стагоддзя зыходзіла з адчуванняў людзей, — падводзіць да новай тэмы, кантэксту мастацтвазнаўца і прапануе паспрачацца з гэтай тэзай, паглядзеўшы — ужо ў апошняй зале выстаўкі — на рэпрадукцыі карцін Пікаса, Мадзільяні, Матыса, Гагена, Брака…

Замест заключэння

Насамрэч, нават гэтым выставачны праект не вычэрпваецца. Ён прапануе гледачу яшчэ і фільмы пра славутых мастакоў ды нават музычны складнік. Раз на тыдзень на пандусе ля Палаца можна пачуць творы старасвецкіх кампазітараў у выкананні сімфанічнага аркестра ў падтрымку “Скарбаў сусветнага жывапісу”. Выстаўка атрымалася комплекснай, і нягледзячы на тое, што пэўных творчых хібаў ёй, будзем шчырымі, не ўдалося пазбегнуць, смелыя захады яе стваральнікаў не заўважыць не атрымліваецца.

Урэшце, з чаго ствараецца выстаўка? З працы куратара і ўсведамлення ўласных слабасцей ды моцных бакоў, што і дэманструе на прыкладзе “Скарбаў…” Гомельскі палацава-паркавы ансамбль. “Нам хочацца, каб нашы фонды “гучалі”, — дзеліцца Таццяна Фёдараўна. Экспазіцыя спалучае моцны жывапіс (хоць і ў рэпрадукцыях) з творамі дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Што і казаць, для асветніцкага праекта лепш і не прыдумаць. Невыпадкова выстаўку было вырашана прадоўжыць. “Копіі — копіямі”, але не трэба грэбаваць магчымасцю пазнаёміцца з гісторыяй мастацтва ў музейнай прасторы і праз якасныя рэпрадукцыі.

Дарэчы, яшчэ адзін момант. Галоўны мастацкі музей Амстэрдама Рэйксмузеум падобны ход — прадстаўленне эпохі і часу праз творы мастацтва і аб’екты матэрыяльнай культуры — побач, у адной зале, — пасля рэканструкцыі, якая завяршылася зусім нядаўна, таксама ўзяў да ўвагі. Падобны “альянс” мастацтва і гісторыі падаўся галандцам надзвычай сучасным.

Магчыма, паралель з Гомелем вельмі ўмоўная, ды ўсё ж…